بخشی از مقاله
طراحی مناسب زیرگذر و ارائه راهکارهای افزایش کیفیت آن با رویکرد توسعه پایدار (مورد مطالعه: زیرگذر میدان تجریش تهران)
چکیده :
شهر بدون حضور پیاده و مردم ارزش نداشته و هویتی پیدا نمی کند و این عابرین پیاده هستند که سرزندگی ، حیات و پویایی را به داخل شهر ها هدایت می کنند . پس همواره شهر می بایست برای عابر پیاده و بر اساس نیاز ها و علایق آن ها طراحی شود تا شهروندان از حضور و استفاده در شهر و فضاها و مکان های شهری لذت برده و با ایجاد حس تعلق و خاطره انگیزی ، شهر را همچون خانه و دارایی خود به شمار بیاورند، از جمله این دسترسی های ویژه ، گذرگاه های عرضی غیر هم سطح و به خصوص زیرگذر های عابر پیاده می باشند که با حضور خود مسیر های ویژه عبور پیاده را به یکدیگر متصل کرده و پیوندی در شبکه ارتباطی برقرار می کنند. بنابراین توجه به این امر و طراحی مناسب این فضاها از جمله عواملی است که می تواندشهر را به سوی توسعه پایدار هدایت کند. این پژوهش با هدف طراحی مناسب زیرگذر و مطالعه راهکارهای ارتقاء کیفیت فضایی زیرگذر میدان تجریش شهر تهران انجام گرفته است. پژوهش از نوع کاربردی است که برای جمع آوری اطلاعات از دو روش کتابخانه ای و میدانی در آن استفاده شده است . یافته های پژوهش حاکی است که تبدیل زیرگذر به یک فضای جذاب نه تنها وابسته به محل قرار گیری زیرگذر و ارتباط آن با محیط اطرافش می باشد بلکه در گرو طراحی زیبا و مناسب متغیرهایی نظیر ورودی ، نورپردازی ، دسترسی ، ابعاد ، مصالح ، کاربری و مبلمان می باشد .
واژگان کلیدی : زیرگذر، عابر پیاده، توسعه پایدار، تجریش
.1 مقدمه و طرح مسأله:
آغاز و پایان تمامی سفر هایی که انسان انجام می دهد به صورت پیاده انجام می گیرد ، همانطور که در آیین نامه های کشور ما ، ایران ، آمده است عابر پیاده شخصی است که بدون استفاده از هیچ نوع وسیله نقلیه موتوری یا غیر موتوری حرکت کند ( کاشانی جو ، . ( 1831 به طور کلی حرکت پیاده طبیعی ترین، قدیمی ترین و ضروری ترین شکل جا به جایی انسان در محیط است و پیاده روی هنوز مهمترین امکان برای مشاهده مکان ها ، فعالیت ها و احساس شور و تحرک زندگی و کشف ارزش ها و جاذبه های نهفته در محیط است . پیاده روی دارای اهمیت اساسی در ادارک هویت فضایی ، احساس تعلق به محیط و دریافت کیفیت های محیطی است) پاکزاد ، . ( 1831 معابر پیاده از جمله مهمترین فضاهای شهری هستند و این اهمیت هم ناشی از عملکرد آن ها به عنوان جزئی از سیستم حمل و نقل درون شهری و تامین دسترسی کاربری هاست و هم ناشی از عملکرد آن ها به عنوان یک فضای شهری ( حسین زاده دلیر ، . ( 1831 گذر گاه های غیر هم سطح تسهیلاتی هستند که به منظور جداسازی عمودی ترافیک پیاده و سواره احداث می گردد که دو دسته رو گذر ها و زیرگذر ها تقسیم می شود ( احمدی بافنده ، . ( 1831 استفاده از زیر گذر های عابر پیاده در معابر شهری نسبت به روگذر ها امتیاز بیشتری را بر اساس شاخص هایی نظیر احساس امنیت ، سختی و انگیزه عبور و تاثیرات جوی دارد ( احمدی بافنده ، ( 1831 اما متاسفانه شاهد این موضوع هستیم که زیرگذر های موجود در شهر تهران بلا استفاده هستند و عملا استقبال زیادی از آن ها نمی شود . دغدغه در اینجاست که علت این موضوع چه چیزی می باشد و چرا گروهی از شهروندان ترجیح نمی دهند تا از زیر گذر استفاده کنند ؟ چه عواملی سبب می شود تا یک زیرگذر موفق عمل بکند ؟ آیا یک زیرگذر می تواند به عنوان یک فضای شهری عمل کرده و تعامل اجتماعی در آن رخ بدهد ؟ و اینکه به لحاظ کالبدی و عملکردی از چه طریقی میتوان به افزایش جذابیت زیرگذر کمک کرد ؟
.1 ضرورت و اهداف پژوهش:
شهروندان تا زمانیکه مجبور نباشند حاضر به استفاده از زیرگذر ها نیستند و در نتیجه هزینه ای که بابت ساخت این زیرگذر ها می شود بی حاصل می ماند . در نتیجه اگر بتوان زیر گذر را تبدیل به یک فضای شهری نموده و در آن از واحد های تجاری و حتی کاربری های دیگری همچون تفریحی و فرهنگی استفاده کنیم ، هزینه صرف شده جهت ساخت آن در طول زمان به دست آمده و حتی میتواند سود آور نیز باشد. طراحی مناسب و درست زیرگذر تجریش به نحوی که جاذب مخاطب باشد ، به خودی خود بر محیط اطراف و معابر پیاده پیرامون آن تاثیر مثبت گذاشته و همچنین سبب افزایش ارتباط بین دو محور پیاده که توسط محور سواره قطع شده است می شود که این خود سبب افزایش جذابیت محور پیاده در دو سمت راه شده و این مساله از نظر اقتصادی برای محور های تجاری همچون محور شهرداری در تجریش می تواند مفید باشد .
هدف از ارائه این پژوهش:
به طور کلی به دو دسته تقسیم می شود . اول شناخت علل عدم استقبال شهروندان از زیرگذرتجریش شهر تهران که این علل به سه دسته علل عملکردی - کالبدی ، علل روانشناختی و علل اجتماعی - فرهنگی تقسیم بندی می شود . دوم طراحی بهینه و ارائه طرح پیشنهادی زیرگذر برای میدان تجریش به عنوان یک فضای شهری و جاذب جمعیت به طوری که مورد استقبال شهروندان قرار بگیرد.
.8 روش پژوهش:
پژوهش حاضر از نوع کاربردی و با رویکرد تفسیر گرایی می باشد که برای جمع آوری اطلاعات از دو روش کتابخانه ای و میدانی در آن استفاده شده است. روش های تحقیق در این پژوهش شامل روش توصیفی – تحلیلی ، ارزیابی ، مقایسه تطبیقی و پیمایشی می باشد. و در نهایت بررسی اسنادی و مشاهده جهت اندازه گیری در تحقیق استفاده شده است. مورد مطالعه پژوهش زیرگذر تجریش است که در منطقه یک شهر تهران قرار گرفته است و برای تحلیل و نمایش یافته ها و نتایج از ابزارهای تحلیل کمی و نرم افزارهای اتوکد و فتوشاپ و تری دی مکس استفاده شده است.
.4 پیشینه پژوهش:
در سال 1331 میلادی شهرساز و معمار آمریکایی به نام "اولمستد" که بنیانگذار رشته معماری منظر محسوب می شود ، برای نخستین بار فکر جداسازی معابر را در طراحی "پارک مرکزی نیویورک" به کار برد و راه سواره و پیاده را از هم جدا کرد . در سال های میان 1311 تا 1311 مهندس فرانسوی به نام "اوژن هنارد" ، اندیشه ایجاد "تقاطع های غیر هم سطح" و انواع زیرگذر و روگذر را مطرح ساخت که بعد ها رواج عام یافت . در سال 1331 شهرساز دیگر آمریکایی
به نام "کلارنس اشتاین" مفهوم "واحد همسایگی" را به صورتی کاملتر در ساخت شهر رادبرن به کار گرفت که به "الگوی رادبرن" معروف شده است . این الگو بر دو اصل اساسی یعنی حذف ترافیک عبوری از محله های مسکونی و جدایی کامل مسیر های سواره و پیاده استوار است ( مهدیزاده ، .( 1833 با توجه به اینکه مباحثی نظیر شهر های قابل زیست ، شهر های سالم ، شهر هایی با قابلیت پیاده روی و نهایتا شهر های پایدار که در دهه اخیر در ادبیات شهرسازی مدرن مطرح شده است ، دست اندرکاران و مدیران شهری را بر آن داشته تا نگاه جدیدی را در امر تردد با اولویت قابلیت پیاده مداری در طراحی فضاهای شهر ها مد نظر قرار دهند که در این ارتباط می توان به اسناد بی شمار شهر های مختلف آمریکا و اروپا که در قالب » طرح های جامع پیاده « مطرح می باشد اشاره نمود که اسناد اخیر منجر به اعمال سیاست دولت ها به تشویق مردم به پیاده روی و ایجاد شهر هایی با قابلیت پیاده مداری گردیده است( معینی ، .( 1831 از مجموعه مباحث و مقالات ارائه شده در همایش ها و سمینارها در این زمینه می توان مقالات"تأثیر رفتار عابر پیاده بر انتخاب، طراحی و عملکرد گذرگاههای غیر همسطح پیاده" نوشته زاهدی و صفارزاده، "عابر پیاده در سامان دهی حمل و نقل شهری" نوشته ستایش ولی پور و احمد زاده، ماهنامه آزما شماره 38، "بررسی و سنجش حس امنیت در مناطق مختلف شهری نمونه موردی: مناطق 1و11 تهران" نوشته قرایی و جهانبانی،"گزارش پروژه ارزیابی معایب و مزایای احداث زیرگذر عابر پیاده به جای پلهای روگذر" مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، (1833)، "مقایسه تجهیزات گذرگاههای عابرپیاده در معابر شهری و ارائه راهکارهایی برای افزایش ایمنی عابرپیاده در جلوگیری از تصادفات" نوشته صفارزاده، باقری و اسدالهی، (1831)، "آنالیز مقایس های بکارگیری تسهیلات غیرهمسطح عابرپیاده در معابر شهری" نوشته احمدی بافنده، باقری، میربها و حسن، (1831) ، "جایگاه پیاده رو در معابر شهری" نوشته برآبادی، (1833)،"پیاده روهای مردمی شهر ها و قانونمند سازی فضا ها" نوشته مرجان جنیدی جعفری، (1833)، "زیرگذر و روگذر عابر پیاده" نوشته حکیمی، 1833) )، "امکان سنجی احداث گذر گاه های ویژه عابر پیاده" نوشته رادپور، ( 1833 )، "پیاده راه عاملی برای افزایش سرمایه اجتماعی" نوشته محمود شکوهی دولت آبادی، (1833)، "پیاده راه ها : از مبانی تا ویژگی های کارکردی" نوشته خشایار کاشانی جو، (1833)، " امکان سنجی قابلیت پیاده روی در فضای شهری بر پایه الگو های توسعه پایدار و نو – شهرسازی" نوشته محمد سلطان حسینی و دیگران ، 1831) )، " افزایش قابلیت پیاده مداری گامی به سوی شهری انسانی تر" نوشته سید محمد مهدی معینی، (1831)، "کانسپت و اصول پیاده مداری" نوشته جواد مهدی زاده، (1833) را نام برد. بیشتر مقالات ایرانی و پژوهش هایی که در زمینه زیرگذر انجام شده است، بیشتر به جنبه های سازه ای و محاسباتی زیرگذر توجه کرده و کمتر اشاره ای به جنبه های زیباشناختی و بصری زیرگذر کرده اند. همچنین در زمینه طراحی زیرگذر به عنوان یک فضای شهری و فضای حضور مردم توجه کمتری شده و به طور کلی این موضوع به فراموشی سپرده شده. در نتیجه در این پژوهش سعی شده تا به شکل اصولی و منطقی به جنبه های زیباشناختی و نیز طراحی زیرگذر تجریش به عنوان یک فضای شهری توجه شود.
.1 مبانی نظری:
هالپرین از جمله نظریه پردازانی بود که اعتقاد داشت شبکه حمل و نقل سواره می بایست از پیاده جدا باشد . وی اعتقاد داشت در خیابان های محلی جدید تراز های متفاوتی وجود خواهد داشت ، خودرو ها در تراز همکف ، حمل و نقل تندرو در ترازی پایین تر و عابرین پیاده در بالاترین تراز بر روی پل هایی نزدیک به آسمان و به دور از خطر وسایل نقلیه با سرعت بالا . همچنین وی اشاره به این موضوع دارد که هنگام طراحی برای عابران پیاده که با سرعت های پایین در حرکتند ، محیط با نقاط دید گوناگون و تغییر مکان مداوم در نظر گرفته شود ( .( Halprin , 1963 در جدول((1 نظریات ارائه شده توسط نظریه پردازان در مورد اولویت و اهمیت عابر پیاده و گسترش پیاده مداری در طول زمان به صورت خلاصه بیان شده است.
جدول -1 مقایسه تطبیقی بین نظریات ارائه شده توسط نظریه پردازان در مورد اولویت و اهمیت عابر پیاده و گسترش پیاده مداری ( ماخذ :
نگارنده )
مفهوم پیاده راه : خیابانی است که به منظور برتری دادن به محیط ورود اتومبیل های سواری را به آن ممنوع می کنند و ورود سایر وسایل نقلیه موتوری به آن تنظیم می شود (وزارت مسکن و شهرسازی ، . ( 1831
مفهوم گذرگاه های عرضی عابر پیاه : هدف از ایجاد گذر گاه های عرضی هدایت عابرین پیاده از یک مسیر معین و آگاه ساختن رانندگان وسایل نقلیه از وجود عابرین پیاده در عرض مسیر می باشد ( وزارت مسکن و شهرسازی ، .( 1831
مفهوم گذرگاه غیر هم سطح عابر پیاده : تسهیلاتی می باشند که جهت جداسازی عمودی ترافیک پیاده و سواره احداث می شود ( آیین نامه طراحی راه های شهری،(.(1833
مفهوم زیرگذر عابر پیاده : معبر هایی هستند که در زیر خیابان ها احداث می شوند و به تردد عابرین پیاده اختصاص دارند ( وزارت مسکن و شهرسازی ،
.( 1831
مفهوم توسعه پایدار شهری: توسعه ای است که تمام جنبههای اجتماعی و اقتصادی و ... را در شهر همگام با هم پیش می برد البته علاوه بر تأمین نیازهای حال حاضر بشر نیاز نسل های آینده را نیز در نظر بگیرد(وزارت امور شهرسازی، .(1833
.3 بررسی تجارب ایران و جهان در زمینه زیرگذر عابر پیاده :
به طور کلی مردم به محیط های محصور پیاده رو و زیرگذر ها و پل ها ی هوایی چندان علاقه ای نشان نمی دهند و آن ها را نا آسوده ، سردرگم کننده و بیگانه می پندارند ( تیبالدز ، ( 1838 در عین حال وجود زیرگذر در برخی از تقاطع ها ضروری بوده بنابراین همواره سعی شده تا به کمک اقداماتی از مشکلات زیرگذر از جمله نا امنی ، تاریکی و ... کاسته شود . در این قسمت به بررسی نمونه های موردی موفق در این زمینه پرداخته ایم که هر یک به کمک شیوه ای به افزایش جذابیت در زیرگذر پرداخته اند . مجموعه اقدامات انجام شده در این زمینه به صورت نورپردازی ، مصالح ، نقاشی دیواری ، طراحی ورودی ، کاربری ، مبلمان و تزیینات دسته بندی شده است که به صورت منفرد و یا ترکیبی مورد استفاده قرار گرفته اند همانطور که در تصاویر مشخص است، در نمونه موردی تصویر (1) رنگ
های ایجاد شده بر روی جداره در زمان های متفاوت از روز ، تغییر می کنند (نارنجی در هنگام صبح ، بنفش در هنگام شفق ، صورتی در هنگام غروب خورشید و آبی در هنگام شب).
تصویر (1 زیرگذر عابرپیاده، کامبرنالد، اسکاتلند، تنوع نورپردازی
در کفسازی زیرگذر تصویر (1) از نقوش هنری و زیبا استفاده شده است . همچنین به منظور افزایش میزان امنیت ، از دوربین های مدار بسته ، نورپردازی و محل عبور عابر به شکل وسیع و بدون مانع استفاده شده است.
تصویر (1 زیرگذر عابرپیاده، شهر فونیکس، ایالت آریزونا، آمریکا، تنوع مصالح به کار رفته در کف و جداره
در زیرگذر تصویر((8 تصاویر گوناگون به کمک کاشیکاری بر روی جداره ها ایجاد شده است.
تصویر (8 زیرگذر عابرپیاده، راستو آن دون، روسیه،کاشیکاری جذاب جداره ها
در زیرگذر تصویر (4) از رنگ و نقاشی دیواری برای دعوت کنندگی عابرین پیاده استفاده شده است.
تصویر (4 زیرگذر عابرپیاده، لوئیدپولد بروک، آلمان، جذابیت به کمک نقاشی دیواری
در تزیینات زیر گذر تصویر((1 از فرم هایی که به کمک لوله های تاسیساتی و ورقه های فلزی ایجاد شده اند ، استفاده شده است.
تصویر (1 زیرگذر عابرپیاده، خیابان آرمشام ، بریتانیا، جذابیت به کمک تزئینات
