بخشی از مقاله
چکیده:
رودخانه های درون شهری را می توان به عنوان یکی از شریانهای اصلی بقای محیط زیست شهر دانست که طی سالیان گذشته مورد تخریب انسانها قرار گرفته است،لذا با توجه به اهمیت عناصر طبیعی مانند رودخانه ها در شکل گیری اولیه شهرها و تاثیرات مثبت این عناصر در روند تغییرات آتی شهر، توجه به این پتانسیل های طبیعی جهت بقای شهرها حیاتی می نماید. از طرفی منظر پایدار ارائه دهنده اصولی است که در طول زمانه چرخه حیات را پشتیبانی کرده و حتی تقویت می نماید، اصولی مانند خودپایداری، هماهنگی با اکوسیستم، طراحی چرخه ای و ... که با مرور ادبیات » منظر پایدار« به اصول و معیارهای آن اشاره خواهد شد. توسعه و گسترش شهر شیراز همانند دیگر کلان شهرهای کشور، باعث تخریب مناطق ارزشمند طبیعی و ایجاد تغییر و تحولاتی جبران ناشدنی در این محدوده شده است.
ساخت و ساز در حریم رودخانه شهرشیراز همراه با استفاده های فراغتی روند طبیعی را در این نواحی دچار اختلال نموده و سبب تغییر منظر در این مناطق گردیده است. تغییر در منظر این مناطق و اختلال روند طبیعی بدلیل مسافت و سازههای فراوان در حریم رودخانه شیراز شده است. این پژوهش درصدد است تا با شناخت مفهوم منظر پایدار شهری و مرور ادبیات این حوزه، ضمن بازشناسی وضعیت موجود رودخانه شهر شیراز با رعایت اصول منظر پایدار راهکارهایی جهت بازیابی این منظر طبیعی ارائه نماید. روش مورد استفاده در این مقاله، تحلیلیBتوصیفی و مبتنی بر سنجش معیارهای به شکل کیفی بوده و گردآوری داده ها و اطلاعات نیز به صورت اسنادی و میدانی انجام شده است.
واژه های کلیدی: منظرپایدارشهری، آبکنار درون شهری، رودخانه شیراز.
-1مقدمه:
مجموعه ای از عوامل طبیعی و مصنوع منظر یک شهر را شکل می دهد که تحت تأثیر ویژگیهای خاص طبیعی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آن شهر خاص شکل گرفته و محل به عینیت در آمدن مشخصات خاص آن شهر است. منظر شهری به عنوان مقوله ای مطرح در کیفیت و مطلوبیت شهرها، واقعی و عینی بوده و حاصل مشاهده و درک مظاهر گوناگون و مملوس شهر اعم از بناها، فضاها، فعالیت ها، صداها، بوها و ... هنگام مواجه شهروند با پدیده شهر در مقیاس های مختلف، اعم از دیدن شهر از دور دست یا هنگام قرار گرفتن در شهر و یا حتی استقرار در بناها است. - محملی ابیانه، - 96 :1390 پایداری شهری تنها مربوط به مسایل زیست محیطی نمی باشد، بلکه رسیدن به پویایی اقتصادی، محیط زیست قابل زندگی و برابری اجتماعی از مسایل دیگر در پایداری و توسعه پایدار شهری است. منظر پایدار پدیده ای پویاست که از به هم پیوستن و کنار هم قرار گرفتن منظر فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و طبیعی ایجاد می شود.
اهمیت منظر شهری، به عنوان واسطه میان انسان و پدیده شهر، به اندازه ای است که برخی اوقات در تعریف طراحی شهری گفته اند"طراحی شهری مدیریت منظر شهری - منظر عینی و ذهنی - است". منظر شهری وسیله یا »مدیوم« ای است که شهر را پدیدار می کند. به عبارت دیگر ترسیمات تجریدی طراحان و معماران تنها در قالب منظر شهری است که تجربه واقعی و انسانی می شود. از طریق این واسطه و مدیوم، یعنی منظر شهری، است که ابعاد غیر کالبدی شهر امکان بروز یافته و تجلی خارجی پیدا می نماید. - گلکار، :1387 . - 97عوامل بسیار زیادی در فرآیند شکل گیری منظر شهری اثرگذار هستند،اماپتانسیلهای طبیعی بسیار تأثیرگذارتر هستند. پتانسیلهایی نظیر کوه ها، دره ها، شیب زمین، جنگل ها، و ... این نوشته بر آن است تا ضمن، شناسایی و تبیین نقاط ضعف و قوت، فرصت ها و تهدیدهای موجود در منظر رودخانه شیراز، راهکارهایی در احیای ساختار منظر زیست محیطی رودخانه شهر شیراز راارائه نماید.
-2بیان مساله:
مشکلات زیست محیطی یکی از اساسی ترین مسائل شهر امروزی و حاصل تعارض و تقابل آنها با محیط طبیعی است؛ نتیجه این روند عدم تعادل و ناسازگاری میان انسان و طبیعت و به هم خوردن روابط اکوسیستم خواهد بود. با گسترش شهرها، مظاهر و ارزش های محیط طبیعی در معرض نابودی و فرسایش بیشتر قرار گرفته است و شهرنشینان از جاذبه های طبیعی محروم شده اند. - فیروز بخت به نقل از زبردست، - 215 : 1391 نمونه واضح و مشخّص این گونه تقابل را می توان در بسیاری از شهرهای امروزی مشاهده نمود. بی توجهی مسئولان و بی تفاوتی ساکنان که اثر آنها به دلیل مهاجرپذیر بودن وابستگی کمی به محیط زندگی خویش دارند، باعث از هم پاشیدگی زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی و کالبدی این گونه مراکز سکونتی گردیده است. شهر شیراز نیز از یک سو بنا به موقعیت مکانی و استعدادهای محیطی ،و از سوی دیگر، به دلیل روند شتابان شهرنشینی، مورد هجوم گسترده مهاجران قرار گرفت که پیامد ملموس این هجوم توسعه ی فیزیکی شهر و در مقابل تخریب و از بین رفتن منابع طبیعی در گوشه و کنار شهر است.
از مهمترین منابع طبیعی که در روند رشد شهر دچار آسیب های جدی شده است رودخانه شهر شیراز است. این رودخانه در حال حاضر با مسائل زیست محیطی عدیده ای از جمله، وجود کاربری ها و فعالیت های ناسازگار و مزاحم در اطراف رودخانه، توسعه بیش از حد، عدم توجه به حریم آن، وجود پسماندهای روان و مشکلات زیاد دیگری مواجه است. از سوی دیگر در سال های اخیر ثابت گردیده است که طراحی شهری خوب و منظر شهری خوب میتواند ارزش افزوده مشخص و قابل اندازه گیری اقتصادی، اجتماعی و محیطی برای پروژه های عمرانی و ساخت و سازهای شهری به همراه داشته باشد. - گلکار، - 97 :1387 با توجه به ضعف های مطرح شده در توسعه ناهمگون شهری شیراز و آسیب های زیست محیطی موجود به ویژه آسیب های وارده به رودخانه شهر شیراز از سویی و اهمیت منظر شهری و ارتباط آن با محیط زیست از سوی دیگر اتخاذ راهکارهای لازم جهت احیای پایدار منظر رودخانه شهر شیراز ضروری به نظر میرسد.
-3هدف و روش پژوهش:
هدف اصلی این مقاله شناخت نقاط ضعف و قوت، فرصت ها و تهدیدهای رودخانه شهر شیراز و ارائه راهبردی جهت احیای منظر حاشیه این رودخانه است. از اینرو ضمن شناخت مفاهیم منظر شهری و بیان نسبت آن و محیط پایدار با ارائه تعریفی مختصر ازمنظر پایدار شهری، برنامه ریزی، طراحی و استفاده از پتانسیل های طبیعی به عنوان راهبرد اصلی ایجاد منظر پایدار رودخانه شهرشیراز پیشنهاد می گردد. روش استفاده شده در این مقاله در بخش بازخوانی مفاهیم مرتبط با منظر پایدار شهری همچنین تحلیل وضعیت موجود رودخانه شیراز بر اساس روش توصیفی تحلیلی می باشد که در نهایت با توجه سنجش کیفی معیارهای معرفی شده بهره گیری از رهنمودهای منظر پایدار به عنوان راهکار مطرح شده است. گردآوری داده ها و اطلاعات نیز به صورت اسنادی و میدانی انجام شده است.
-4منظر شهری و پایداری:
-1-4محیط پایدار:
پایداری شامل دو جنبه انسان و طبیعت می باشد . و در واقع، محل تلاقی میان امیال و آرزوهای »پایداری« انسانی و تفوق و برتری طبیعت است. مفهوم خواستار موازنه شایسته و دقیق بین نیازهای امروز و نیازهای فردا و همچنین بین انگیزه های خصوصی و اقدامات عمومی در تنگنای حرص و ترحم اجتماعی افراد و همدردی اجتماعی می باشد. - پور جعفر و همکاران، - 194 : 1389 در تعریف مکان پایدار آمده است: مکانی که به واسطه ویژگی های طبیعی یا انسان ساخت، قادر به ارتقای شرایط فیزیکی، عملکردی، فرهنگی و سازمانی است که نیروها و قابلیت های ماندگار برای ارتقا کیفیت زندگی انسان به وجود آورد. - منصوری و حبیبی، - 66 :1389 توسعه شهری به عنوان یک مفهوم فضایی را میتوان به معنی تغییرات در کاربری زمین و سطوح تراکم جهت رفع نیازهای ساکنان شهر در زمینه مسکن، حمل و نقل، اوقات فراغت و غذا و ... تعریف کرد.
چنین توسعه ای زمانی پایدار خواهد بود، که در طول زمان شهری از نظر زیست محیطی قابل سکونت و زندگی، از نظر اقتصادی با دوام و از نظر اجتماعی همبسته سازد. یک شهری است که انسان در آن بتواند درآمدی عادلانه بدست آورد، سرپناه مناسب تهیه کند، احساس راحتی کند و تلاش و وقت خود را وقف حفاظت از تصویر شهر نماید. ساخت یک اقتصاد شهری قوی و شهری قابل زندگی از نظر زیست محیطی، باید با تلاش هایی به هدف حفظ گروه های اجتماعی موجود و ارائه اشکال نوین اداره شهر و کنترل آن، دست در دست هم داده تا همبستگی و انسجام اجتماعی حفظ شود. - Mukomo,1996:226 - به صورت کلی می توان گفت »محیط پایدار« محیطی است که به چند نیاز اساسی جامعه بشری شامل نیازهای روحی، روانی و عاطفی و همچنین برخورداری از شبکه های وسیع ارتباطی به منظور کنش های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زیست محیطی یا مورفولوژی، ویژگی های اکولوژیکی و نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ساکنینش پاسخ دهد.
-2-4منظر شهری:
اهمیت منظر شهری به عنوان واسطه میان انسان و پدیده شهر، به اندازه ای است که برخی اوقات در تعریف طراحی شهری گفته اند »طراحی شهری مدیریت منظر شهری - منظر عینی و ذهنی است - است.« - گلکار، - 38 :1385 واژه منظر شهری به عنوان واژه تخصصی در اواخر قرن نوزدهم با طراحی و اقدامات »فردریک اولمستد« پدر معماری منظر، در رابطه با شهرهای آمریکایی مطرح شد. مفاهیم منظر شهری اولین بار توسط »گوردن کلن« در مجله »آرشیتکچرال ریویو« عنوان و سپس به صورت مجموعه در کتاب گزیده منظر شهری در سال 1961 منتشر گردید. - حسینی و رزاقی اصل، - 84 :1387 بر اساس تعریف وی منظر شهری عبارت است از هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمان ها، خیابان ها و مکان هایی که محیط شهری را می سازند. کالن منظر هر شهری را پاسخی به رفتارهای انسانی، وضعیت آب و هوایی، فاکتورهای ایمنی و به بیان دیگر مداخله های ماهرانه در چارچوب افزایش توانایی های محیط میداند.
وی معتقد است برداشت هر شخصی از منظر شهری متأثر از حس بینایی، حس مکان و محتوای محیطی است که فرد در آن قرار میگیرد. - محمودی، - 75 :1385 وی در کتاب گزیده منظر شهری سه نوع منظر خودنمایانه، پنهان شده و بسته را تعریف می کند. - کالن، - 43 :1387در مصوبه پاکسازی و بهسازی نماها و جدارهها، مناسب سازی معابر پیاده راهی و پیاده روها و ساماندهی منظر شهری شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مورخ 25 آذر 1385 منظور از منظر شهری کلیه عناصر طبیعی و مصنوع - ساختمان ها و الحاقات آنها، مبلمان شهری، پوشش گیاهی و ... - قابل مشاهده از عرصه های عمومی شهر شامل خیابانها، میادین، گره ها و پهنه های عمومی است. - سرایی، - 54 :1389 منظر شهری واقعیتی عینی است که در مشاهده هر فرد به دیده میآید، به عبارت دیگر منظر شهری توصیفی
