بخشی از مقاله
چکیده
امروزه پدیدهی گردشگری در شهرهای گردش پذیر بهعنوان یکی از عوامل اصلی تولید و جهتدهی به فضاهای شهری به شمار میرود. محیطزیست برای گردشگری یک منبع و فرصت محسوب شده و این دو به یکدیگر وابستهاند. در توسعه پایدار و گردشگری رویکرد زیربنایی که در حال حاضر باید در برنامهریزی صنعت گردشگری و سایر انواع توسعه به کار رود، رسیدن به رویکرد توسعه پایداراست. توسعه پایدار برقرارکننده تعادل بین سه مفهوم رشد اقتصادی، اجتماعی و حفاظت از محیطزیست است که مدیریت سلامت، ایمنی و محیطزیست HSE - Health Safety Environmental - بهعنوان یک عنصر کلیدی برای رسیدن به توسعه پایدار به شمار میرود.
با توجه بهضرورت سلامت، ایمنی و محیطزیست مناطق گردشگری و نبود ابزار مناسبی برای سنجش و مدیریت آن در این مناطق و همچنین توجه به اینکه تبریز در سال 2018 پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی انتخابشده است، لذا تحقیق حاضر برای تهیه ابزار مناسب جهت بررسی HSE مناطق گردشگری انجام شد. این مطالعه مقطعی که در سال 1395 بامطالعه منابع کتابخانهای و استانداردهای موجود درزمینه ی HSE انجام شد، پس از بررسی شاخصهای ایمنی، سلامت و محیطزیست و ویرایش اولیه و روایی، چکلیست نهایی تدوین شد. در چکلیست تهیهشده شاخصهای HSE قابلمقایسه و تحلیل میباشند. با کمک فهرست بازبینی حاضر جنبههای ایمنی، سلامت و محیطزیست مناطق گردشگری قابلبررسی و مقایسه است. امنترین مکان گردشگری و مکانهایی که نیازمند توجه بیشتری ازلحاظ HSE هستند مشخص میگردد.
1 مقدمه
امروزه پدیدهی گردشگری در شهرهای گردش پذیر بهعنوان یکی از عوامل اصلی تولید و جهتدهی به فضاهای شهری به شمار میرود . - 1 - آلودگیهای صوتی، تنفسی، محیطی و... ازدحام و شلوغی شهرها، از مشکلات محیطهای شهری هست. شهرها خاستگاه سفر برای بشر هستند و علیرغم وجود معایب و مشکلات فراوان میتوان با ارائه مناسب خدمات تفریحی و آموزشی و رفاهی و مدیریت مناسب این خدمات بهعنوان مقصد عمدهی توریستی به شمار آیند . - 2 -
تأثیرمتقابل گردشگران بر شهر و ارتباط موجود را نمیتوان نادیده گرفت. ازآنجاکه گردشگری شهری تأثیر غیرقابلانکاری بر سایر انواع گردشگریها دارد توجه به برنامهریزی و مدیریت فضاهای شهری به سمت تأمین نیازهای گردشگران و کاهش آسیبهای وارده ناشی از حضور گردشگران به شهر و رضایتمندی گردشگران از مدیریت مناسب فضای شهری امری مهم و ضروری هست . - 3 - برای گردشگران محیطزیست، نهتنها محدودیت نیست بلکه یک منبع و فرصت محسوب میشود. گردشگری و محیطزیست صرفا مرتبط به هم نیستند، بلکه به یکدیگر وابستهاند. زیستن گردشگر و بازدیدکننده میتواند اثرات مخربی روی محیطزیست بگذارد از طرفی، به بهبود قابلتوجه ای در محیطزیست منجر شود . - 4 -
توسعه پایدار برقرارکننده تعادل بین سه مفهوم رشد اقتصادی، اجتماعی و حفاظت از محیطزیست است که مدیریت سلامت، ایمنی و محیطزیست بهعنوان یک عنصر کلیدی برای رسیدن به توسعه پایدار به شمار میرود . - 5 - اسکیت در مورد توسعه پایدار و گردشگری اظهار داشته رویکرد زیربنایی که در حال حاضر باید در برنامهریزی صنعت گردشگری و سایر انواع توسعه به کار رود رسیدن به رویکرد توسعه پایدار است و بر این اساس باید از منابع طبیعی و فرهنگی و سایر منابع گردشگری برای استفاده معقول، مطلوب و مداوم جامعه کنونی و نسلهای آینده حمایت و حفاظت کرد . - 6 - تلاشهای زیادی در استفاده از ابزار مناسب جهت دستیابی به توسعه پایدار شده است. سیستم مدیریت محیطی یکی از ابزار توسعه پایدار شهری هست . - 7 -
طرح و برنامههای سلامت ایمنی و محیطزیست در شهرهای بزرگی همچون لندن، نیویورک ، استکهلم، تورنتو، تهران و... اجراشده است. در بررسی و مقایسه این برنامهها مشخص شد بیشتر فعالیتهای شهری بهصورت جداگانهای در بخش سلامت ایمنی و محیطزیست متمرکز هستند . - 8 - امروزه در حوزههای وسیع و سازمانها ی معروف مدلها ی سلامت ایمنی و محیطزیست برای دستیابی به سیستم مدیریت HSE در اهدافشان طراحی و گسترشیافته است . - 9 - در سالهای اخیر، محققان به جنبههای مختلف زیستمحیطی در فضاهای شهری در ایران پرداختهاند .
اگرچه برخیمطالعات عمدتاً روی جنبهی آلودگیهای محیطی و بخش انرژی متمرکز هستند که درنتیجه بقیه جنبهها مثل سلامت و ایمنی نادیده گرفته میشوند . - 11 - مکانهای تفریحی و گردشگری هم چون پارکها بهعنوان چشم انداز بصری با مزایای زیادی از قبیل کاهش استرس، کاهش آلودگی هوا، کاهش آلودگی صوتی و...مطرح هستند. بناتر آنچه گفته شد مکانهای تفریحی و گردشگری بهعنوان شاخص توسعه شهری مطرح هستند. صنعت گردشگری با عنوان » صنعت بدون دود« نیز بیانشده است . - 12 -
لازم به ذکر است مدیریت سلامت، ایمنی و محیطزیست فقط برای صنایع نیست بلکه در تمام نواحی زندگی مورداستفاده قرار میگیرد - 5 - ازاینرو طراحی و نگهداری فضاهای سبز شهری و مکانهای تفریحی و گردشگری نیازمند استانداردهای ایمنی سلامت و محیطزیست هست . - 13 - در مقالهای که توسط ارجمندی و هم کاران در بررسی HSE در پارکهای شهری با روش پرسشنامهای و مطالعات کتابخانه ای با تعیین عوامل مؤثر بر مدیریت بهینه ایمنی و محیطزیست پارکهای شهری و ارائهی راهکارهای مدیریتی جهت بهبود وضع موجود مشخص شد، شاخصهای ایمنی و بهداشتی پارکها در وضعیت متوسط و شاخص محیطزیستی در وضعیت ضعیف قرار دارد.
همچنین سایر شاخصهای وضعیت بهداشتی کارکنان وضعیت اطلاعرسانی و نصب علائم هشداردهنده در هنگام عملیات سمپاشی در پارک، وضعیت اقدامات صورت گرفته جهت کاهش آلودگی صوتی در سه بخش بهداشت ایمنی و محیطزیست با %35 ، %3/3 و %3/28 کمترین میزان مطلوبیت را به خود اختصاص دادهاند . - 14 - در مقالهای که در مورد ارزیابی سلامت، ایمنی و محیطزیست فضاهای سبز شهری توسط اکبری و همکارانش در تهران صورت گرفت نشان داد، کاربردپذیرترین شاخص، شاخص سلامت با میزان %92/33 بوده و شاخص محیطزیست ایمنی به ترتیب به میزان % 72 و %84 هست.
همچنین در این تحقیق که بر اساس آنالیز SWOT صورت گرفت، نقاط قوت پارک موردبررسی را بیان نموده و مهمترین تهدید را نامناسب بودن تسهیلات پارک برای معلولان بیان نموده است - 13 - در مطالعهای که توسط عبدین لو در سنجش مؤلفههای سلامت ایمنی و محیطزیست محله در کلانشهر تهران صورت گرفت نشان داد وضعیت HSE در محله های مرفه و محروم در وضع هشدار قرار دارد و ارتقاء این شاخصها در سطح محلات در صورتی محقق خواهد شد که جوامع محلی توانمند شده و با ابتکارات جامع محور - CBI - و مشارکت سازمانها الگوی مناسبی را برای شناسایی، اولویتبندی، نظارت و حل مسائل محله خودشان انتخاب کنند.
در مطالعهی دیگری که توسط حسنزاده و همکارانش در ارزیابی مشکلات سلامت ایمنی و محیطزیست مناطق همجوار تهران صورت گرفت، مشخص گردید در مناطقی که بهعنوان نمونه در این مطالعه در نظر گرفتهشده بودند در حالت هشدار در وضع سلامت ایمنی و محیطزیست برای هردو منطقه ثروتمند نشین و فقیرنشین مجاور قرار دارد. درنهایت مداخلات مبتنی بر جامعه بهعنوان برنامههای ارتقاء سلامت برای درگیری و توانمندسازی مردم در محلهای موردنظر در مطالعه پیشنهاد گردید . - 16 -
در مقالهای تحت عنوان عوامل مؤثر بر گردشگری مکانهای تاریخی شهری بازار شهر تبریز که توسط تیموری همکارانش صورت گرفت، با معرفی بازار تاریخی تبریز و استفاده از مدل SWOT عوامل مؤثر برجذب گردشگران داخلی و خارجی بررسی شد. درنهایت، با ارائهی راهبردهایی برای تقویت نقاط قوت و فرصتهای آن و کاهش یا حذف ضعفها و تهدیدهای بازار تاریخی تبریز بهمنظور جذب گردشگران، پیشنهادهایی سازنده ارائهشده است. از منظر HSE میتوان به نقاط ضعفی که در این پژوهش مطرحشده است توجه بیشتری نمود.
ازجملهی این نقاط ضعف داخلی میتوان به کمعرض بودن معابر بازار، نبود تسهیلات بهداشتی کافی و مناسب، نامناسب بودن کفپوش بازار جهت تردد... اشاره کرد. همچنین تهدیدهای قابلتوجه ازجمله وجود ترافیک سنگین و آلودگی هوا، آلودگی صوتی در محدوده خارج از بازار، نبود فضاهای بازو فضاهای سبز در همجواری بازار اشاره کرد . - 17 - در تحقیقی که توسط حسین زاده و هم کاران در ارزیابی پراکنش فضاهای گردشگری تاریخی و فرهنگی و خدمات جانبی آن ازجمله وجود پارکینگهای مجزا و مناسب و غیره در شهر تبریز صورت گرفت، بابیان اینکه دسترسی درونی و بیرونی به امکانات و خدمات یکی از شاخصهای کیفی شهر خوب هست و ازآنجاییکه شبکهی دسترسی در شهرهای بزرگ هم از جهت شکل ظاهری و هم از جهت روانی در سطح شهر تأثیر بسزایی در جذب توریسم دارند عدم وجود سلسلهمراتب در شبکه معابر، آشفتگی و بینظمی در جزء ترافیک آن به وجود خواهد آورد.
این مشکلات ترافیکی هم ازلحاظ ایمنی وهم ازلحاظ محیطزیستی و سلامتی برای گردشگران و سایرین مشکلات زیادی را به دنبال خواهد داشت. اکثر مناطق گردشگری تاریخی و فرهنگی در مرکز شهر متمرکزشدهاند و شبکه دسترسیها در بخش مرکزی از شهر مناسب تراکم ترافیکی موجود نیست. ازجمله بازار که بهعنوان یکی از مناطق تاریخی فرهنگی در بخش مرکزی قرار دارد و دارای ترافیک شدید و آلودگی هوای چشمگیری هست که سلامت گردشگران و زیبایی شهر را به خطرمی اندازد . - 6 - امروزه در کلانشهرهایی مثل تبریز، سطح اشغالشده شهری بر روند رشد جمعیت پیشی گرفته و این پدیده بر دامنه مشکلات زیستمحیطی، زیرساختی و اقتصادی و در یککلام ناپایداری شهرها افزوده و مدیریت شهری را با مشکلات عدیدهای روبرو کرده است همچنین درصد کل زمینهای اختصاصیافته به فضاهای سبز و پراکندگی آن در نقاط مختلف شهر است.
شاخصهای فرهنگی تأثیر بسزایی در توسعه شهری دارد، در این میان تعداد موزهها و مکانهای تاریخی و گردشگر ی و تعداد استفادهکنندگان این مراکز میتواند بیانگر توسعه فرهنگی در این شهر باشد. با جمعآوری اطلاعات مربوط به کلانشهرهای ایران ازجمله تبریز که ازنظر موقعیت توریستی یا صنعتی موردتوجه هستند با ارزیابی کارایی برنامهریزیها باهدف توسعه شهری و همچنین مدیریت مناسب HSE بهعنوان ابزار رسیدن به توسعه پایدار میتوان در راستای اهمیت این موضوع گام مهمی برداشت . - 18 - حوادث تصدیقی بهعنوان دلایل عمده مرگومیر و ناخوشی و شیوع امراض بین گردشگرانی هستند که از کشورهای خارجی میآیند.
حوادثی که توریسم درگیر آن هست، موضوعاتی هستند که در انتشارات دانشگاهیای مدیریت ایمنی و مطبوعات توریسم کمتر بیانشدهاند. ایمنی به عنوان یک فاکتور کلیدی شناختهشده در انتخاب مقصد توریسم هست بااینوجود درجهی مشهودی از حوادث و مرگومیر و آسیبهای جدی در صنعت توریسم وجود دارد و کسی بهعنوان مسئول؛ پاسخ گوی این مشکلات نیست . - 19 - نکتهی آشکار مشهود در مورد سایر فضاهای شهری در ایران نشان میدهد که ارزیابی سلامت ایمنی و محیطزیست ممکن است لایههای مخفی شاخصهای HSE سایر فضاهای عمومی شهری و مکانهای تفریحی و گردشگری را آشکار و آیندهای برای ترقی و پیشرفت درزمینه ی زندگی شهری فراهم کند.
با توجه به اینکه در نهمین کنفرانس وزیران گردشگری کشورهای اسلامی، شهر تبریز بهعنوان پایتخت گردشگری اسلامی در سال 2018 انتخابشده است - 20 - و طبق پیش بینی ها بیش از 2 میلیون نفر گردشگر در سال 2018 به تبریز سفر خواهند کرد . - 21 - وضعیت شهر تبریز با در نظر گرفتن اوضاع جهانی ازلحاظ تعداد گردشگران در شرایط خوبی قرار ندارد . - 6 - بنابراین بررسی موضوعات مربوط به سلامت ، ایمنی و محیطزیست در مناطق گردشگری و مناطقی که از نمادها و المانهای تبریز به شمارمی روند بسیار حائز اهمیت هست. ازآنجاییکه یکی از اهداف HSE جذب توریست هست، این پژوهش در راستای طراحی چکلیست برای بررسی مباحث سلامت، ایمنی و محیطزیست جهت تعین شاخصهای مربوطه در مناطق گردشگری و فراهم کردن زمینهای برای ارائهی راهکارهای مدیریتی مناسب بهبود وضعیت موجود است.
-2روش مطالعه
پژوهش حاضر باهدف اصلی بررسی وضعیت HSE در اماکن گردشگری شهر تبریز انجامشده است. در ابتدا منابع کتابخانهای و مقالات مرتبط و استانداردهای موجود درزمینه ی HSE و عوامل مؤثر در مورد شاخص سلامت ایمنی و محیطزیست مطالعه شد، سپس فهرست بازبینی مبنا - چکلیست تخصصی - تهیه گردید. هریک از عوامل مشخصشده با بهرهگیری ازنظر متخصصین در این زمینه در سه شاخص سلامت ایمنی و محیطزیست گروهبندی شد. سپس هر یک از عوامل در قالب جملاتی خبری مطرح گردید و نمونه اولیه چکلیست تهیه شد. پس از تهیه و ویرایش اولیه بهمنظور روایی چکلیست سؤالات مطرحشده در اختیار 5 نفر از خبرگان ایمنی، بهداشت و محیطزیست قرار گرفت و نظرات ایشان در پرسشنامه اعمال شد و اصلاحات لازم در هر مرحله انجام گشت و چکلیست نهایی تدوین شد.
