بخشی از مقاله
هدف این مقاله آن است که آثار طنز عبید زاکانی را با نظریههای جدید که در پیوند با ادبیات خوشخویی پدید آمدهاند، تطبیق دهد و بدین وسیله اصالت آثار وی را نشان دهد و روشن سازد که این شاعر به شیوهها و شگردهای گوناگون طنزپردازی وقوف داشته است. ادبیات خوشخویی که شاخهای گسترده و جذاب از ادبیات به حساب میآید، امروزه تقسیمات و انشعابات متعدد به خود دیده و نظریههای ادبی متفاوتی درباب آن ارائه شده است و چنان که آمد تطبیق این نظریهها با آثار عبید هدف غایی مقالهی حاضر به حساب میآید.
در این راه علاوه بر طرح مقدمات و ارائهی شناختی از عبید، نظریههایی نظیر برتریجویی، رهاسازی، ابهام اندیشگانی، زبانگرایی و ضدفکاهی مطرح و معرفی شدهاند و سپس شواهدی از آثار عبید در پیوند با آنها ارائه گردیده است و نتیجه گرفتهایم که میزان قابل توجهی از تأثیر آثار وی بر مخاطب زادهی شناخت و کاربست این نظریهها از سوی این شاعر بوده است.
.1 مقدمه
ادب یات »خوشخویی« اگر چه زای چه و دود مانی کهن دارد ا ما در قرون اخیر بی شتر مورد توجه واقع شده و تق سیمات و ان شعابات متعدد به خود دیده است و نظرگاههای گوناگون درباب آن ارائه شده ا ست. علاوه بر عر ضهی قالبهای متنوع در ادبیات طیبتآمیز، مک تب هایی م یان رش تهای باحضور علوم و دانش هایی نظیر روانشناسی، فلسفه و جامعهشناسی در پیوند با طنز و سایر شکلهای ادبیات خوشخویی شکل گرفته است.
ناگف ته پ یداست که سهم ارو پایی ها در این نظر یهپردازی ها بیش از دیگران است. ا ما به قا عدهی فخیم »بازگشت به بدویت« - شمیسا، - 1381 اغلب و اکثر این نظریهها با گذشتهی ادبیات پیوند دارند و به راحتی میتوان برخی آثار پدید آمده در قرنهای پیشین را با الگوهای نوظهور و تدوین یافته تطبیق داد؛ آن چنان که هدف این مقاله نیز همین است.
این تحقیق بر آن است تا با مطالعهی آثار طنز عبید زاکانی از یک سو و درنگ در نظریههای نوین در پیوند با طنز و ادبیات خوشخویی از سوی دیگر، تطبیق آثار مطایبهآمیز عبید را با این دستگاههای مجازی نظریه نشان دهد. میزان موفقیت این مقاله، بیش از آن که صحت و دقت این د ستگاهها را ن شان دهد، اصالت آثار عبید و ظرافت و فراست طبع او را نمایان خواهد کرد و این یافته که ارجمندی خود را دارد، هدف مستقیم نوشتهی حاضر به ح ساب میآید. اما پیش از مبحث ا صلی در این مقاله ابتدا به طور مختصر با عبید زاکانی آشنا می شویم و پس از آن تقسیمات و انشعابات مطایبه را از نظر خواهیم گذراند.
.2عبید زاکانی
»به گفتهی حمدالله م ستوفی عبید از خاندان زاکانیان ا ست و زاکانیان تیرهای هستند از عرب بنیخفاجه که به مهاجرت به قزوین آمده، در آنجا ساکن شده بودند.... و از ایشان صاحب معظم، نظامالدین، عبیدزاکانی اشعار خوبدارد و رسائل بینظیر.« - عبید، - X :1999 اما اهمیت عبید از آن جهت است که چهرهی یگانهی طنز و ادبیات انتقادی در ادبیات فار سی به شمار میرود.
اگر چه آثار جدی عبید نظیر قصاید، ترکیبها، قطعهها، رباعیها و مثنوی هفتصد بیتی، عشاقنامه، حجم قابل توجهی در دیوان وی دارند، شهرت شاعر مدیون آثار طنز وی یعنی موش و گربه، اخلاقالا شراف، رسالهی دلگشا، رسالهی صدپند و حتی فالنامههای منظوم و منثور است. اگر چه صحت انتساب برخی از این نگاشتهها و نوشتهها مورد شک است. هم این که برخی از آثار وی از رکاکت چندشآوری برخوردارند و این رکاکت بیدلیل با ا صل تعریف ادبیات انتقادی و کارکرد طنز تعارض دارد.
.3 گونههای »خوشخویی« همانگونه که ا شاره شد، خوشخویی و مطایبه در ادبیات گونهها و تقسیمات متفاوتی را به خود دیده است و در اول قدم از نقد ادبی و نظریهپردازی، ارسطو سخن را در دو تقسیم عمدهی »تراژدی و کمدی« جا داده است. اگر چه برخی از این گونهها در موضع تعریف و بازشناخت همپوشانیهایی با هم دارند، اما باز هم تنوع خوا جه ن ظاما لدین عب یدالله زا کانی قزوینی از شاعران و ناموران طنزپرداز قرن هشتم به شمار میرود.
