بخشی از مقاله
چکیده
طنز به عنوان مردمی ترین و اجتماعی ترین لحن یا شیوه بیان ادبی در سه دهه ي انقلاب اسلامی ایران از نظر محتوا و درون مایه موضوعات اجتماعی گوناگونی را به چالش کشیده است. این نوع ادبی متناسب با رخدادهاي سیاسی و تحولات اجتماعی دستخوش دگرگونی محتوایی شده است. این مقاله کوششی است در زمینه تحلیل و بررسی طنزهاي اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران - . - 1357-1387 نگارنده به این نتیجه رسیده است که در میان طنزهاي اجتماعی این دوره، خانواده و سپس نظام اداري بیشترین بسامد انتقادات طنز پردازان را به خود اختصاص داده است.
-1 مقدمه
تاریخ گواه بر این است که انقلاب ها ذائقه انسان ها و نگاه و تلقی آنان را نسبت به جهان، جامعه و خویشتن تغییر می دهند. یکی از نمودهاي آن در هر جامعه اي تاثیر انقلاب ها و دگرگونی هاي سیاسی بر ساختار و محتواي ادبیات، فرهنگ و هنر یک ملت می باشد. زیرا که ادبیات یک پدیده روبنایی است و از تحولات سیاسی و اجتماعی بنیادین درون جامعه تبعیت می کند. طنز هم به عنوان یک گونه ادبی و هنري در ادوار مختلف تاریخ از رویدادهاي سیاسی و اجتماعی زمان خود تاثیر پذیرفته است.
پیروزي انقلاب اسلامی ایران در 22 بهمن 1357 و روي کارآمدن نظام جمهوري اسلامی، همچون انقلاب مشروطه در رشد و دگرگونی طنز تاثیر بسیار داشته است. در واقع طنز به عنوان مردمی ترین و اجتماعی ترین گونه هاي ادبی در سه دهه اخیر انقلاب اسلامی متناسب با تحولات سیاسی، فکري، مذهبی، فرهنگی و اخلاقی حرکتی پر فراز و نشیب را طی کرده است و به تناسب رخدادهاي سیاسی و شکل بندي آرایش نیروهاي اجتماعی ومیزان آزادي هاي مدنی موجود در جامعه دستخوش تغییر و تحول موضوعی و محتوایی شده است.
یکی از دلایل گسترش و رواج طنز در جامعه ورود آن به عرصه مطبوعات و انتقادات و چالش هایی بوده که در جامعه از سوي طنزپردازان عنوان شده است. از آن جا که در دوره مورد بحث، طنز به عنوان یکی از جذاب ترین و فراگیر ترین نوشته ها ادبی براي مخاطبان و طنزپردازان بوده است، به بالاترین درجه نقد سیاسی و اجتماعی در جامعه تبدیل شده است. از این رو، طنز پس از انقلاب از نظر محتوا و موضوعحرکتی گسترده و رو به جلو دارد و تقریباً همه سطوح و لایه هاي اجتماعی را تحت پوسش خود داده است.
به دلایلی طنز در جامعه شکل گرفته و رونق می یابد که می توان به مسائل و موضوعات سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، مذهبی، فرهنگی و اقتصادي اشاره کرد. در برخی موارد به دلایل گوناگون نمی توان به صراحت از ناهنجاري ها، کاستی ها، معایب و مشکلات جامعه انتقاد کرد. یکی از این دلایل سیاست حاکم بر جامعه است. توضیح این که هر گاه به علت شرایط حاکم ونبود آزادي بیان و ظرفیت انتقاد پذیري میان سیاستمداران و حاکمان زبان و قلم از جدي گفتن باز می ماند، به شیوه طنز آمیز مصائب و مشکلات و نابسامانی هاي جامعه بیان می گردد.
هم چنین ممکن است که مطلبی آن قدر فجیع باشد که پوشاندن آن بهتر از آشکار جلوه دادن آن باشد؛ از طرفی هم ادب و اخلاق، آداب و سنن و قوانین اجتماعی چنین اجازه اي نمی دهد که مسایل وموضوعاتی که داراي قبح و زشتی است، به صورت آشکار و بی پرده بیان گردد. مواقعی هم در جامعه مشکلی وجود دارد که جهت توجه بدان و رفع واصلاح آن ، بایستی به کمک ابزار طنز آن را برجسته ساخت. بنابراین؛ طنز به علت ویژگی در پرده و پوشیده بودن آن و لحن و شیوه بیان شیرین آن بهترین دستمایه براي انتقاد اجتماعی جهت اصلاح و سازندگی ناهنجاري ها،معایب و مشکلات به کارگرفته می شود.
-2 طنزهاي اجتماعی
هر جامعه اي بر اساس موازین و مقررات خود، آداب و رسوم، سنن، اخلاق، فرهنگ، تعلیم و تربیت و هدف هاي اجتماعی ویژه اي دارد که تحرك و رشد آن جامعه با آن عوامل ارتباط پیدا می کند . معیارهایی چون مذهب ، قانون ، فرهنگ و اخلاق از جمله معیارهاي سنجش مسایل اجتماعی اند. این معیارها مشخص می کنند که چه عملی در جامعه قابل پذیرش یا به اصطلاح هنجار است و کدام عمل غیر قابل پذیرش یا به اصطلاح نابهنجار است .
برخی از کجروي ها و انحرافات در یک اجتماع زمانی اتفاق می افتد که شرایط حاکم بر جامعه مانع برآورده شدن انتظارات فرد شود. برخی دیگر از انحرافات اجتماعی هم ناشی از مادي گرایی و زراندوزي، دنیا طلبی، بی توجهی به قوانین و مقررات جامعه، عدم پایبندي به اصول و مبانی اخلاقی و دینی و به طور کلی بی اعتقادي افراد سرچشمه می گیرد. از این رو، می توان گفت که ممکن است علل بیماري هاي جسمی در همه جاي دنیا یکی باشد اما علل بیماري هاي اجتماعی تابع شرایط اقتصادي، سیاسی و فرهنگی حاکم بر آن جامعه و نسبی است نه مطلق. اجتماع و تحولات مربوط بدان همواره یکی از موضوعات بیان طنز و طنزپردازي در ادبیات فارسی بوده است.
گرچه در ادبیات کلاسیک به دلیل ماهیت درباري آن طنز به معنی انتقاد اجتماعی به ندرت به چشم می خورد، اما با این حال در قرن هشتم عبید زاکانی ظهور کرد که به حق باید او را پدر طنز پردازي ایران دانست و پس از او حافظ شیرازي نگاه ویژه اي به نابسامانی هاي اجتماعی دارد +که دلایل آن را باید در فضاي حاکم بر جامعه آنان و شرایط خفت باري جست و جو کرد که یک قرن پیش از آن بر ادبیات و زندگی مردم در اثر خونریزي ناشی از حمله مغول سایه افکنده بود.
در ادبیات مشروطه که پل میان ادبیات سنتی و مدرن محسوب می شود ، به دلایل تحولات روشنفکرانه اي همچون صنعت چاپ، رواج و گسترش روزنامه نویسی و ورود موضوعاتی چون وطن، آزادي ، قانون به ادبیات فارسی که در اثر آشنایی با غرب در جامعه ما به وجود آمده بود، روح نظم و نثر پارسی را بیش از پیش مردمی کرد. این بود که طنزپردازي که لحن غالب آثار مربوط به عصر بیداري است، توجه خاص خود را به این حوزه معطوف کرد و خود زمینه اي فراهم کرد که طنزهاي اجتماعی بسیاري در این دوران شکل بگیرد.
ادبیات انقلاب اسلامی در حوزه طنز با اندکی مسامحه هنوز هم تحت تاثیر و دنباله رو شیوه نگاه انتقادي و نوع زبان طنز مشروطه است . یکی از موضوعاتی که بسامد بالایی در میان طنزهاي انقلاب اسلامی را به خود اختصاص داده است، طنزهاي اجتماعی است . طنزهاي اجتماعی همان گونه که از نام آن ها پیداست، معایب و کاستی هاي مربوط به جنبه اجتماعی یک جامعه را مورد انتقاد قرار می دهند.
از آنجا که نقایص وناهنجاري هاي هر دوره با دوره پیش و پس از آن به دلایل تغییر نگرش و افکار و آرمان هاي مردم متفاوت است، در این مقاله که به بررسی و تحلیل طنزهاي اجتماعی انقلاب اسلامی می پردازیم، برآن هستیم تا این کاستی ها و معایب را از دید طنزپردازان که عموم مردم هستند، روشن سازیم. طنزهایی که در این مقاله زیر مجموعه طنزهاي اجتماعی مطرح شده اند، از خانواده یعنی؛ ابتدایی ترین نهاد اجتماعی گرفته تا بهداشت و درمان، نارسایی در امکانات رفاهی، نظام اداري، اعتیاد و ... را در برمی گیرد.
-1-2 خانواده
خانواده ابتدایی ترین و مهم ترین نهاد اجتماعی بشري است و نقش حساس و تاثیرگذاري را در فرآیندهاي اجتماعی و اجتماعی شدن و بهداشت روانی فرد و جامعه ایفا می کند. خانواده هسته مرکزي اجتماع است و نخستین نهاد اجتماعی است که فرد در آن گام می نهد و اصول زندگی و آداب اجتماعی اولیه را فرا می گیرد. در جامعه ما که جامعه-اي اسلامی محسوب می شود، هدف از تشکیل خانواده به عنوان کوچکترین واحد اجتماعی رسیدن به امنیت و آرامش است . طنزهایی را که طنزپردازان انقلاب در خصوص خانواده و آن چه بدان مربوط است مطرح کرده اند، شامل طنزهایی است که در مورد ازدواج، زنان و مردان قابل تقسیم می باشند.
