بخشی از مقاله
مبانی پایداری عرصه های معماری و شهرسازی
چکیده
شهرهای ما، تکنولوژی ما و معماری ما این فریب را در ذهن ما ایجاد می کند که در حال کنترل طبیعت هستیم.و این در حالی است که خود در کنترل طبیعت و جزیی از آن هستیم.ساختمانها و خانه ها به تنهایی مصرف یک ششم منابع آبی دنیا، یک چهارم چوب برداشت شده و دو پنجم سوخت های فسیلی و موادتولید شده دنیا را در اختیار دارند .به علاوه، ساختمان ها نصف گازهای گلخانه ای جهان را تولید می کنند . طبق آمارهای موجود، حجم ساخت و سازها در طی 20 - 40 سال آینده، دو برابر خواهد شد و این صنعت به یکی از پر مصرفترین صنایع دنیا تبدیل خواهد شد .آلودگی موجود، ناشی از بی کفایتی و هدردادن منابع موجود در طرح های غلط است .مواد آلوده کننده، دست ساز جوامع خودمان اند و باعث بیمار شدن محیط زیست اطرافمان شده اند و یک سیستم زیستی ناسالم، نهایتا منجر به محیط زیستی ناپاک برای انسانها می شود.
یکی از طرز فکرهایی که باعث شده تا نسبت به آلودگی، بی تفاوت باشیم، این است که خودمان را از طبیعت جدا فرض می کنیم در حالی که به واقع خودمان جزئی از طبیعت هستیم .در این مقاله در ابتدا به ارائه دیدگاه های موجود در ارتباط با دستیابی به توسعه پایدار - 1 پایداری تکنولوژیکی - 2 پایداری اکو لوژیکی پرداخته می شود و سپس در ادامه به تحلیل اصول طراحی پایدار در زمینه معماری وشهرسازی پرداخته می شود.
واژه های کلیدی : توسعه پایدار ،محیط زیست ، پایداری تکنولوژیکی و اکولوژیکی ، معماری پایدار
مقدمه
گرم شدن زمین ،اختلال در لایه ازن ، پیدایش انواع انقراض نسل ها ، گسترش بیابانها ، آلودگی هوا ، افزایش جمعیت وباران های اسیدی . این موارد تنها تعدادی از مسائل غامض و دشواریهای انسان امروز در برخورد با طبیعت و محیط زندگی خویش است . شهرها روز به روز گسترده تر می شوند وبه تبع آن طبیعت در حال کوچک تر شدن است. روز به روز مرز میان واژگان طبیعی و مصنوعی در حال از بین رفتن ومحو شدن است .شاید یک سوء تعبیر در تفسیر این عبارت از کتب آسمانی که: "… وخداوند زمین را به آدم وحوا سپرد " .
باعث بروز مشکلات کنونی بشریت است . هنگامیکه بشر این عبارت را به معنی مطیع کردن واستثمار کردن تفسیر کرد و سپس آنرا با انقلاب صنعتی خود و کشف سوخت های فسیلی آمیخت بزرگترین فاجعه اکولوژیکی و محیطی به وقوع پیوست.
بشریت با ابزار قدرتمند تکنولوژی مسلح گردید ، شهرها که تنها 2 درصد این کره خاکی را تشکیل می دهند سمبل تمدن گشتند و با این عقیده پوچ که بقا آینده در گرو جنگ با طبیعت است مدرنیسم شکل گرفت . اتومبیل مقیاس شهرها را عوض کرد.مجاورت محل کار با محل زندگی ،متراکم بودن ساختمان ها در مرکز شهر ، کوچه های باریک با مقیاس انسانی و به A مراکز محلات همه ازبین رفت و مقیاس انسانی تبدیل به مقیاس اتومبیل شد . .مهم چگونگی حرکت ماشینی از نقطه بود نه کیفیت مسیروهوایی که شخص پیاده باید درآن حرکت کند .خلاصه اینکه بشر با ابزار تکنولوژی تونلی عمیق و Bنقطه دراز ساخت که از داخل آن به طبیعت نگاه کند به جای آنکه عینکی بسازد که دقیق تر وریزبین تر با مسائل محیط زندگی خود برخورد کند . بشریت اکنون نیازمند یک ارزش گذاری و تجدید نظر در ارتباطش با طبیعت اطرافش است . از سال2000 نزدیک به%38 از کودکان متولد شده از شهرهایی با جمعیت بالای 1 میلیون نفر بوده اند حال اگر این شهرها با توجه به اولویت ها ودیدگاه های امروزی برنامه ریزی وطراحی شوند قسمت بزرگی از جمعیت آینده جهان ارتباطشان با طبیعت به طور کامل قطع خواهد شد . امروزه چهار چوبی برای تبیین روشها و اهمیت آن در زمینه صرفه جویی در مصرف انرژی و جلوگیری از آلودگی های محیط زیست ارائه کرده اند که طی آن در واقع این وظیفه هر شخصی است که برای حفظ وذخیره منابع طبیعی تلاش کند و حدالامکان انرژی کمتری مصرف کند . که دسترسی به این هدف جز هماهنگی بین تیمهای طراحی وسازندگان ومصرف کنندگان و احساس مسئولیت بیشتر آنها مقدور نمی باشد(شکل(1-1
شکل 1-1
- 2 دیدگاه های موجود در ارتباط با توسعه پایدار
آخرین تعریف ارائه شده در رابطه با توسعه پایدار عبارت است از ارائه راه حل هایی در مقابل الگوهای فانی وکالبدی و اجتماعی واقتصادی توسعه که بتواند از بروز مسائلی چون نابودی منابع طبیعی ،تخریب سامانه های زیستی ( اکوسیستم ها) ، آلودگی جهان ، تغییر اقلیم ، افزایش بی رویه جمعیت ، بی عدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی انسانها جلوگیری کند
.با توجه به تعریف فوق دو دیدگاه اساسی در دستیابی به یک سیستم اجتماعی ، اقتصادی وسیاسی پایدار مطرح است : - 1 پایداری تکنولوژیکی -2 پایداری اکو لوژیکی. البته هردودیدگاه دارای اهداف مشترک هستند اما عقاید آنها در ارتباط با چگونگی دستیابی به اهداف مشترکشان متفاوت است:
2
- 1 – 2 پایداری تکنولوژیکی :
اعتقاد این گروه برآن است که دستیابی به توسعه پایداردر تمام زمینه ها در قالب سیستم ومکانیزم حاکم بر عرصه های سیاسی و اقتصادی واجتماعی موجود امکان پذیر است . یعنی این گروه معتقد به تغییرات اساسی در سیستم وروشهای موجود نیستند به عقیده این گروه هر مشکلی دارای یک پاسخ وراه حل تکنولوژیکی است و جایی برای ترس ونگرانی وجود ندارد . از آنجا که این نظریه کار یدی انسان را کنار گذارده و همه چیز را به تکنولوژی می سپارد وهمچنین به خاطر احساس اطمینان وخوش بینی که به انسان القا می کند جالب توجه واقع شده است اما بزرگترین مشکل این نظریه وایرادی که به آن گرفته می شود این است که به معالجه مشکلات به صورت سطحی وگذرا اکتفا می کند.
- 2 – 2 پایداری اکولوژیکی (بوم شناختی) :
پیروان این گروه معتقدند که ساختار موجود در جوامع امروز ناپایدارند و رسیدن به توسعه پایدار نیازمند یک شیوه وطرز تفکر جدید برای تغییر این ساختار هاست یعنی معتقد است که سیستم های سیاسی و اقتصادی واجتماعی جاری باید تغییر ساختار داده شوند. پایداری اکولوژیکی راه حل هایی را ارائه می دهد که در ابتدا نیازمند تجدید نظر در ارتباط با کشاورزی ، مسکن ، انرژی ، طراحی شهری ، حمل ونقل ، اقتصاد ، خانواده ، منابع مصرفی ، جنگلداری ، بیابانها و ارزش های اصلی زندگی مان می باشد.
ویژگیهای نظریه دوم شامل موارد زیر می باشد:
-1 معتقد به برخورد مشکلات به صورت اساسی و از ریشه است -2 تغییرات ساختاری را الزاما به معنی جایگزینی سیستم های موجود نمی داند
-3 تکنولوژی را نفی نمی کند بلکه آن را جزیی از طبیعت می داند که باید در هماهنگی با آن عمل نماید.
- 3 طراحی پایدار
به هر حال یکی از راه حل های دسترسی به توسعه پایدار که در بالا عنوان شد تجدید نظر در ارتباط با الگوهای ساخت و طراحی در زمینه های گوناگون زندگی بشری شامل طراحی های صنعتی ، ساختمانی و شهری و ...است . طراحی سبز ، طراحی بر اساس حساسیت های محیطی ، طراحی اکولوژیکی ، طراحی با طبیعت و ... عناوینی است که امروزه در نتیجه تجدید نظر در ارتباط با الگوهای ساخت رایج به وجود آمده است. البته اساس همگی این الگو ها بر ساختن محیط در یک رابطه هماهنگ وهمزیست با محیط اطراف طراحی و محیط هایی که اصول طراحی از آنها استخراج گردیده است ، می باشد و به طور خلاصه یک شیوه طراحی است که اساس آن قوانینی است که از طبیعت منشا می گیرد.
این شیوه طراحی معتقد به تلفیق دیدگاهها در زمینه های انرژی ، زیست محیط و اکولوژی (بوم شناسی ) است . به عنوان مثال می توان طراحی سبز را در درون مثلثی در نظر گرفت که در سه راس آن انرژی و اقلیم و اکولوژی قراردارد در جاییکه انرژی عامل تعیین کننده می شود طراحی حالت متفاوتی نسبت به هنگامیکه اکولوژی عامل قالب می شود ،پیدا خواهد کرد همینگونه است که یک خانه شهری با یک خانه روستایی متفاوت می شود.بنابراین طرح نهایی نقطه ای در داخل این مثلث است که با توجه به غالب بودن یکی از رئوس به آن سو گرایش پیدا می کند. (شکل (3-1
شکل 3-1
3
-4 جایگاه طراحی پایدار در تاریخ معماری
طراحی پایدار در عرصه معماری وشهرسازی یک سبک جدید همانند مدرنیزم یا دیکانستراکشن نیست بلکه یک روش در تفکر طراحی است که اساس آن هماهنگی با طبیعت است این روش تفکر از قرنها پیش وجود داشته است برای مثال اسکیمو ها خانه های خود را از بوم آورد ترین مصالح یعنی یخ وبرف به شکلی که بیشتری بهره وری حرارتی را دارد ( نیمکره ) برای غلبه بر اقلیم سخت قطب می سازند وهمچنین جهت یابی خورشید برای بهره برداری مناسب از نور وحرارت آن سال ها پیش توسط یونانیها ومصریها و آزتک ها و اینکاها وبسیاری از تمدن های کهنه مورد توجه بوده است . اما با هجوم تکنولوژی این شیوه ها از یاد رفتند.
در بین مکتب های معماری معاصر نیز دیدگاههای پیروان معماری ارگانیک تا حدی نزدیک به اصول طراحی پایدارمی باشد
.اعتقاد این گروه به طراحی با توجه به محیط طبیعی و حداقل دخالت در آن محیط جالب توجه است . از معماران مهم این فرانک فرنس ولویی سالیوان آمریکایی آلوار آلتو فنلاندی و از همه - سبک میتوان به ویوله لودوک فرانسوی (1879-1814) مهمتر فرانک لویدرایت که به حق یکی از مهم ترین و خلاق ترین معماران ونظریه پردازان قرن بیستم است نام برد. این معمار بیش از شصت سال فعالیت مستمر معماری داشت و حدود 560 ساختمان - در طی نود سال عمر پربار خود(1959
(1869 – اجرا نمود . خانه های اولیه رایت به نام خانه های دشت های مسطح معروف بودند زیرا این خانه ها که غالبا در حومه شهر شیکاگو ساخته شده بودند در تلفیق وهماهنگی با دشت های مسطح و سرسبز این نواحی طراحی شده بودند . شاهکار معماری رایت ونظریه ارگانیک را می توان در خانه آبشار در ایالت پنسیلولنیا 1937 مشاهده نمود. که نمود بارز این گفته رایت که " هیچ خانه ای نباید روی تپه باشد بلکه باید جزیی از آن وبرآمده از طبیعت باشد ، متعلق به آن باشد ، تاتپه وخانه - بتوانند باهم زندگی کنند و خوشحالی هر یک به لحاظ وجود دیگری باشد " (شکل -1 (4 به هر شکل در طراحی پایدار ساختمان وشهر به مانند موجود ات زنده در نظر گرفته می شوند که غذا می خورند (مصرف
سوخت ) و ضایعات پس میدهند ، دارای عمر می باشند وپیر میشوند ونهایتا میمیرند یعنی ساختمان نیز مانند سایر عناصر موجود در طبیعت دارای سه فرایند پیدایش ، رشد و زوال می باشد وبه عنوان جزیی از طبیعت باید در چهارچوب آن باشد نه فراتر از آن و به سوی پایداری حرکت نماید (شکل( 4-2
شکل 4-1
4
شکل4-2 خانه آبشار اثر رایت
- 5 اصول طراحی پایدار در زمینه های معماری وشهرسازی
این اصول شامل موارد زیر میباشد : -1 گوناگونی -2 اقلیم -3 هویت فرهنگی ومنطقه ای -4 پوشش ساختمانها
- 5 حجم ساختمانها و جانمایی فضاهای داخلی ساختمان -6 مصالح ساختمانی -7 تکنولوژی جایگزین
-1-5 گوناگونی و تنوع:
تنوع وگوناگونی از عواملی است که باعث تساوی وعدالت بیشتر درهر سیستمی می شود که از اساسی ترین اهداف توسعه پایدار نیز هست . یک اصل معروف در میان زیست شناسان و محیط شناسان وجود دارد که مناطقی که در آنها حیات وجود دارد اگر دارای تنوع وگوناگونی بیشتری باشند، در مقایسه با مناطقی که یکنواخت هستند ودارای تنوع وگوناگونی کمتری هستند سلامت ترند به عنوان مثال یک جنگل بارانی را با یک زمین کشاورزی مقایسه می کنیم در جنگل بارانی گونه های مختلف از زندگی و حیات در کنار همدیگر وجود دارند واگر دست بشر به آن کاری نداشته باشد سال های سال به زندگی خود ادامه می دهد در صورتیکه یک زمین کشاورزی برای ادامه حیات خود نیازمند نگهداری انسان همانند شخم زدن وکودپاشیدن و ... می باشد. در ارتباط با مسائل شهری نیز این امر صادق است ؛ محله های شهری که در آن همسایگی ها دارای کاربری یکسان هستند باعث بالا رفتن نیاز ساکنین به اتومبیل وحمل ونقل بیشتر شده و مصرف بیشتر انرژی و کاهش کیفیت هوا را در پی دارد در حالیکه با طراحی کاربریهای متفاوت در همسایگی هادر یک بافت مشخص تا 44 درصد از هزینه های مصرف کنندگان وشهرداریها کاسته خواهد شد و همچنین آلودگی هوا نیز تا 45 درصد کاهش می یابد.امروزه در شهر تهران وبسیاری از شهرهای بزرگ درصد زیادی از مسافرت های درون شهری برای رفع مایحتاج اولیه زندگی است که با توزیع کاربری های مناسب مسکونی و تجاری و آموزشی واداری در یک بافت مشخص می توان از هزینه های زیست محیطی این گونه مسافرتها بر بافت شهرهای بزرگ کاست . در مورد واحد های بلند مرتبه وآپارتمانی نیز این امر صادق است. آپارتمانهای مسکونی در بالای یک مجموعه تجاری سبب افزایش زندگی اجتماعی وکاهش وابستگی ساکنان به اتومبیل و حمل ونقل در بر آوردن نیازهای اساسی شان می گردد . بنابراین مجموعه های مسکونی در تلفیق با یک مجموعه تجاری پایدارتر از مجتمع های بلندمرتبه ای هستند که صرفا دارای کاربری مسکونی می باشند.
5
-2-5 اقلیم وآب وهوا:
این اصل بیشترین تاثیر را در جهت گیری ساختمان دارد که شامل توجه به سه عنصر اصلی طبیعت است الف - خورشید : که تاثیر روی جهت گیری ساختمان دارد. کشیدگی ساختمان در راستای محور شرقی – غربی حرارت
اکتسابی از خورشید را به حداکثر می رساند. همچنین توجه به گردش سالیانه ،ارتفاع وآزیموت خورشید در هنگام طراحی سطوح دیوارهای خارجی وجانمایی پنجره ها و سایه بانها و ...موثر است(( 5-2-1
شکل 5-2-1
ب - باد : شکل حجمی ساختمانها باید به گونه ای باشد که در اقلیم های سرد جریان باد سرد را هدایت کند و در اقلیم های گرم باد خنک را به داخل خانه هدایت نماید.
ج - المانهای سبز مانند درختان وگیاهان : می توانند ساختمان را از حرارت های مازاد خورشید و بادهای مزاحم حفاظت نماید ودر تهویه هوای داخلی نیز موثرمی باشند.
-3 -5 پوشش ساختمانها:
الف - جرم حرارتی مصالح ساختمانی : جرم حرارتی بالاتر در مورد دیوارها وسقف ها باعث بالا رفتن زمان انتقال حرارت بین فضای داخلی وخارج می شود. استفاده از پوشش های دوجداره ،سه جداره و...که می تواند باعث شود که بیشترین حرارت خورشید در روز بدست آمده ودر شب مصرف شود.
ب - رنگ : رنگ سطوح خارجی بر حرارت اکتسابی از خورشید موثر است. رنگهای روشن ومواد منعکس کننده برای اقلیم های گرم ورنگهای تیره ومواد جذب کننده برای اقلیم های سرد ترجیح داده می شوند
ج - پنجره : به عنوان یکی از تاثیر گذارترین فاکتورها در طراحی اقلیمی است. نوع جنس وابعاد ومکانیابی پنجره ها تاثیر بسزایی در حرارت اکتسابی خورشید خواهد داشت. همچنین نوع شیشه وپروفیل انتخابی که امروزه دارای تکنولوژی
