بخشی از مقاله
چکیده
معماری و شهرسازی ای پایدار است که بتواند به نیازهای زمان خود پاسخگو باشد و همچنین به حق آیندگان در استفاده از منابع نیز احترام بگذارد. بافت قدیم بوشهر مجموعه ای با هویت و سابقه تاریخی سیصد ساله دارای ساختار معماری و شهرسازی شاخصی است که این بافت تاریخی را از بسیاری از جنبه ها منطبق بر محیط، و در زمان خود پایدار کرده است لذا با توجه به ضرورت روزافزون مباحث پایداری و همچنین وضعیت نابسامان معماری و شهرسازی معاصر آن منطقه، پژوهش در این بافت تاریخی اهمیت پیدا می کند. سوالی که اینجا مطرح می شود این است که "چه عناصری از معماری و شهرسازی این بافت می تواند به عنوان الگوهای مناسب برای طراحی پایدار در معماری جدید بوشهر استفاده شود".
در این مقاله، جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای، اسنادی و همچنین مطالعات میدانی بافت قدیم بوشهر و تجزیه و تحلیل آن ها انجام شده است که نتایج بدست آمده شامل الگو های مناسب طراحی پایدار بومی است که عناصر کالبدی به کار رفته در این بناها است، این عناصر ریشه در فرهنگ، اجتماع و اقلیم گرم و مرطوب این منطقه دارد و با مجموعه ای از شاخص های معماری پایدار که در متن به آن ها پرداخته شده است، هماهنگ است و امروزه نیز معماری جدید هم میتواند حاوی آن شاخص ها که در طی تجربیات سالیان نسلهای گذشته اندوخته شده باشد.
کلمات کلیدی: طراحی پایدار، بافت قدیم بوشهر، اقلیم گرم و مرطوب، معماری بومی
-1 مقدمه
پایداری یک معماری را می توان در سه حوضه ی زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مورد بررسی قرار داد، از این سه حوضه به عنوان ارکان سه گانه پایداری یاد می شود، پایداری به صورت امری نسبی مورد تحلیل قرار می گیرد، هر چه میزان هماهنگی معماری با هر یک از این سه رکن در بستر خود بیشتر باشد آن معماری پایدارتر می باشد.
معماری بومی در یک روند طولانی در بستر خود شکل گرفته و با آنکه در طول این روند، دستخوش پدیده های دگرگون کننده بوده است ولی توانسته هویت ویژه ی خود را حفظ کند که هویت آن با آداب و رسوم، فرهنگ اعتقادات و هنر ساکنین آن گره خورده است و علاوه بر آن به دلیل نیاز به آسایش حراراتی ساکنین آن با اقلیممنطقه نیز کاملاً هماهنگ شده است، در واقع معماری بومی انعکاس خصوصیات زیست محیطی منطقه و همچنین روحیات ساکنین آن است.
معماری پایدار برای مناطق مختلف، راهکارهای متفاوتی ارائه می دهد لذا نمی توان الگو های معماری که در یک محل حائز پایداری بوده بدون تفکر در محل دیگری نیز تکرار کرد. ارکان مختلف پایداری همگی وابسته به بستری هستند که معماری در آن صورت می پذیرد و به طور مستقیم از آن تأثیر می پذیرند. »رویکرد معماری پایدار نیازمند بسترسازی بومی مناسب می باشد. اشتباهی که ممکن است در اینجا رخ دهد، در نظر گرفتن طراحی سنتی و یا طراحی اقلیمی به جای طراحی بومی می باشد. در حالیکه طراحی بومی،
تکرار آنچه در گذشته رایج بوده، نیست؛ ممکن است بتوان به نوعی، از فرآیندهای طراحی سنتی تبعیت نمود. طراحی اقلیمی نیز، بخشی از معماری بومی است و نه خود آن. « - ارمغان - گرجی، 26 :1388 - بدون شناخت صحیح از بستر یک معماری نمی توان به معماری پایدار رسید، لذا »اگر بپذیریم که معماری بازتاب کالبدی زندگی بشری است: زندگی با تمام ابعاد - نیازها، باورها، اعتقادات و به طور کلی ارزش ها - باید دریابیم که معماری امروز و فردای ما نمی تواند بی رابطه با معماری گذشته باشد.« - ربوی، .57:1384 -
از آنجا که بسیاری از موضوعات معماری پایدار در معماری بومی انعکاس می یابد، ، توجه به ارزش ها و ویژگی های معماری بومی را می توان از روش های رسیدن به پایداری برشمرد. لازم به ذکر است که این بناهای بومی در زمان و مکان خود پایدار بوده اند و نمی توان همان بنا ها را همان شکل در زمان حال نیز پایدار دانست ولی شناخت و تحلیل دلایل پایداری آن ها در زمان حال نیز می تواند در دست یابی به الگو مناسب معماری پایدار در آن منطقه مفید باشد و چه بسا حتی بتوان عناصری را در معماری بومی که قابل انطباق با زمان حال است تکرار نمود.
در این مقاله پس از بررسی شرایط اقلیمی شهر بوشهر و چالش های آن کند و کاو در شاخص هایی از معماری پایدار پرداخته که در بافت قدیم بوشهر تأثیر آن ها مشهود می باشد و به شناخت و تحلیل آن ها به منظور رسیدن به الگوهایی که در معماری امروز نیز بتواند مورد استفاده قرار گیرد، توجه شده است.
-2 شرایط اقلیمی بوشهر
اطلاعات آب و هوایی شامل: دما، رطوبت و بارش سالیانه در بوشهر نشان می دهد که: »معدل دمای سالیانه 24 تا 27 درجه و نوسان دمای سالیانه 19 تا 31 درجه است. درتابستان، متوسط حداکثر دما در طی روز حدو د 20 تا 26 درجه و متوسط حداقل دما در طی شب حدو د 10 تا 16 درجه است. یخبندان هیچ وقت اتفاق نمی افتد. بارندگی سالیانه 100 تا 280 میلی متر است که به صورت رگبار های شدید وغالباً طی چند روز در فاصله زمانی اواخر آذر تا اول فروردین فرو می ریزد.
رطوبت نسبی هوا حداقل 35 تا 55 درصد و حداکثر 70 تا 85 درصد می باشد. زمستان ها حدود 60 درصد و تابستان ها حدو د 80 درصد مواقع روز هوا آفتابی است. از نظر آسایش این اقلیم دارای تابستان های بسیار گرم و مرطوب و زمستان های معتدل است. در این اقلیم در تمام سال، روزها به وجو د سایه نیاز است. در عین حال 7 تا 9 ماه علاوه بر سایه، بهره گیری از وسایل سرما ساز و رطوبت گیر نیز ضروری است. - « طاهباز - جلیلیان، 56 :1380 -
تحلیل این داده های آب و هوایی نشان می دهد که در اکثر روز های سال با دما و رطوبت زیاد مواجه هستیم و با ایجاد سایه و انجام تهویه طبیعی می توان به مقابله با چالش های اقلیمی منطقه که بالا بودن دمای هوا، گرمای طاقت فرسا و رطوبت بالا است پرداخت و باعث گسترش محدوده آسایش در ماه های مختلف شد.
-3 خودکفایی انرژی و آب
یکی از مزیت های معماری بومی مناطق مختلف این است که بناها نیاز خود به آب و انرژی را درون سایت خود تأمین می کنند، معماری بوشهر نیز توانسته با اتخاذ شیوه هایی به این هدف نائل شود که در زیر به بررسی آن در دو قسمت آب و انرژی می پردازیم.
آب: برای تأمین آب در این منطقه به دلیل اینکه هیچ رودخانه ای در اطراف بوشهر وجود ندارد، ساکنین بوشهر برای تامین آب به در راهکار در نظر گرفته اند. اول آب انبار است که نیاز آب شرب را برطرف می کند به این گونه که آب باران را در زمستان در آب انبار ذخیره کرده و به مصرف می رساندند. آب انبار فضای سر پوشیده ای در حیاط خانه هاست که در عمق زمین حفر می کرده اند و درون آن را با ملات ساروج مقاوم سازی شده، مقداری از حجم آب انبار از سطح حیاط بیرون می زده که به عنوان نشیمن فصلی در حیاط مورد استفاده قرار می گرفته است، بنابراین در بنا های بافت قدیم یک آب انبار وجود داشته است.
علاوه بر این سطح بافت نیز آب انباری به نام آب انبار قوام وجود داشته است. بنای آب انبار قوام در محوطه بازی در غرب شهر بوشهر و در کنار دریا قرار گرفته است. تاریخ بنای این آب انبار به صد و پنجاه سال بیش بر می کردد. ومصالح ساخت اسکلت اصلی و طاق آن از سنگ های رسوبی خیلی مقاوم با سه دهانه ستون بندی به وسیله چهارطاق پوشیده شده، دو متر از آب انبار خارج از زمین و 2/60 متر در داخل زمین قرار دارد، داخل آب انبار با پوشش ساروج بسیار مقاوم ساخته شده است، در نمای خارجی به فاصله معینی پنجره هایی تعبیه شده است.
دومی چاه آب است که به دلیل پایین بودن سطح آب های زیرزمینی در این منطقه با حفر چندین متر می توان به آب رسید به همین دلیل استفاده از چاه در بوشهر متداول بوده است، و در حیاط خانه هامعمولاً یک حلقه چاه آب وجود داشته است که اگرچه آب آن برای شرب مناسب نبوده ولی برای آبیاری درختان، باغچه ها و همچنین نظافت مورد استفاده قرار می گرفته است.
انرژی: » بحران انرژی، آلودگی محیط زیست، پدیده گرم شدن زمین و جزیره گرمایی شهرهای بزرگ از مسائل قرن حاضر در سراسر دنیا محسوب می شود که همه ی این ها موجب می شود که انرژی زیاد صرف گرم و خنک کردن فضاها شوند که باید به نوعی با استفاده معقول از منابع طبیعی و مدیریت مناسب ساختمان سازی به حفظ منابع طبیعی محدود کمک کنیم. و مصرف انرژی را کاهش دهیم و بناهایی ساخته شوند که نه تنها از اتلاف انرژی جلوگیری نمایند بلکه باعث استفاده مجدد و بهینه از انرژی شوند که در واقع یکی از مهم ترین شاخص های معماری پایدار است.« - مهری تالارپشتی، 3 :1388 -
در معماری بومی بوشهر نیز سعی شده است با اتخاذ تدابیری در مقابله با اقلیم سخت این منطقه بپردازد مانند به کارگیری سیستم ایستا در بناها به این معنی که خود بنا بدون فعالیت یک دستگاه مجزا، خودش بتواند نیازهایش را با ذکاوت در طراحی و با استفاده از شرایط محیطی تأمین کند. در معماری بوشهر این از این شکل عناصر استفاده فراوانی شده است، مانند شناشیر، تراس، حیاط مرکزی، پشت بام و بادگیر که در قسمت "فضاهای پاسخ دهنده به نیاز های عملکردی" به تفصیل به توضیح آن ها پرداخته می شود.
علاوه بر آن با استفاده از راهکارهایی سعی شده است که با استفاده از انرژی باد برای ایجاد کوران در فضاها، همچنین کنترل تابش و سایه اندازی بر سطوح و جداره ها، آسایش حرارتی را در بنا تأمین کنند که در قسمت "استفاده از انرژی های تجدیدپذیر" به توضیح آن ها پرداخته شده است.
-4 فضاهای پاسخ دهنده به نیاز های عملکردی
»یکی دیگر از شاخصهای معماری پایدار توجه به نیازها و روابط عملکردی فضاها می باشد و بدیهی است که زندگی، کار، تفریح و غیره همه فعالیت هایی هستند که در فضاهایی طراحی شده توسط معماران صورت می پذیرد و نقاط ضعف و قوت آن ها بر زیست بوم جهان تاثیر می گذارد چون روابط عملکردی مناسب و درست بین فضاها و نسبت سطوح پر و خالی در فضا ها و طراحی فضاهای متناسب با کارکرد به خودی خود باعث اتلاف انرژی کمتر و هم چنین استفاده بهینه از فضاها می شوند.
در واقع باید با توجه به فرهنگ و نوع زندگی به تقسیم عملکردها در داخل فضاهای معماری پرداخت بطور مثال احترام به مهمان، پذیرایی و فضای خاص او در خانه های ایرانی قابل تعمق و بررسی است.« - مهری تالارپشتی، 3 :1388 - در ادامه این قسمت به فصاهایی در معماری بوشهر می پردازیم که خاص این منطقه می باشد و به دلیل شرایط خاص اقلیمی و یا فرهنگی بوشهر ایجاد شده اند.
