بخشی از مقاله
مروری بر تحقیقات انجام شده درزمینه شبکه زنجیره تامین حلقه – بسته
چکیده
ایجاد زنجیره تامین معکوس بطورجداگانه از زنجیره تامین مرسوم روبه جلو،نه تنها هزینه های زیرساختی راافزایش می دهد بلکه سودمربوط به بهبود محصول رانیزکاهش می دهد؛بایکپارچه سازی زنجیره های تامین روبه جلوومعکوس ،یک زنجیره تامین حلقه بسته با هدف بسته شدن حلقه جریانهای مواد،گسترش می یابد تا تضمین کند که می توان محصولات را بطورموثرویاکارابه تسهیلات گوناگون در زنجیره تامین بازگرداند در نتیجه هزینه سربار نیز کاهش می یابند وباعث افزایش بهره وری می گردند .لذابررسی سیر تاریخی زنجیره تامین حلقه - بسته حائزاهمیت می باشد.
کلمات کلیدی
لجستیک مستقیم ومعکوس ،طراحی شبکه ،زنجیره تامین حلقه - بسته
1 -مقدمه
با وجود تفاوت های لجستیک مستقیم و معکوس، از آنجا که این فعالیتها به طور کامل با یکدیگر در تعامل هستند، نمی توان مرز مشخصی میان این دو در نظر گرفت . به همین دلیل و به منظور یکپارچهسازی این جریان، در ادبیات واژهی زنجیرهی تأمین حلقه بسته (CLSC) در نظر گرفته شده است . زنجیره تأمینی که هم به جریان رو به جلوی محصولات بپردازد و هم جریان معکوس، تحت عنوان زنجیره تأمین حلقه بسته شناخته میشود.
اخیراً مفهوم زنجیره تأمین حلقه ـ بسته موردتوجه دو قشر متخصصان و محققان قرار گرفته و باتوجه به منافع بالقوه از ادغام فعالیتهای معمولی روبه جلو زنجیره تأمین، فعالیتهای معکوس آن روبه رشد نهاده است. بسیاری از صنایع از قبیل قطعهسازان خودرو، لوازم الکترونیکی مصرفی، ارتباطات راه دور، چاپ و نشر، شیوه زنجیره تأمین حلقه ـ بسته را اتخاذ نمودهاند. دو دلیل عمده بر این روند روبه رشد وجود دارد:
اولین عامل، مقررات و قانونگذاریهای زیست محیطی برای شرکتها بویژه در اروپا ودومین عامل، عوامل اقتصادی موثر در شدت مبارزه رقابت درمیان شرکتهای موجود است(وسیچ وهمکاران 1،.(2007
2 -لجستیک
فرآیند لجستیک توسط انجمن مدیریت لجستیک( CLM) 2 به صورت زیر تعریف شده است :[1]
»فرآیند برنامهریزی، به کارگیری و کنترل جریان و ذخی ره ی مؤثر کالاها، خدمات و اطلاعات مرتبط با آن ها از نقطه ی منبع و نقطه ی مصرف با هدف همنوایی با نیازمندی های مشتری، لجستیک نامیده میشود.« فعالیتهای لجستیک یکی از بخشهای مهم تولید ناخالص ملی است و در نتیجه، برای یک کشور به منزله ی »ثروت « محسوب می شود . بررسیها نشان می دهد که کشورهای جهان اول توانستهاند، در پنجاه سال اخیر در هزینه های حمل و نقل و موجودی، به عنوان دو بخش اصلی و عمده ی فعالیت های لجستیک، به کاهش های قابل توجهی دست یابند .[2]
در هنگام تبیین استراتژی های سیستم لجستیک باید در نظر گرفته شود، برقراری موازنه بین موارد زیر است :[4]
• کاهش هزینه های سرمایه گذاری :« اولین هدف در طراحی سیستم لجستیک، کاهش هزینه های سرمایهگذاری از قبیل هزینه های تجهیزات، تأسیسات، انبارها و موجودی است. کاهش هزینه های سرمایهگذاری غالباً منجر به افزایش هزینههای عملیاتی سیستم لجستیک می شود.
· کاهش هزینه های عملیاتی : دومین هدف در طراحی سیستم لجستیک، کاهش هزینه های عملیاتی مرتبط با حمل و نقل و انبارش است. به طور مثال هنگامی که حجم فروش بالاست، می توان از انبارها و سیستم حمل و نقل خصوصی استفاده کرد.
· بهبود سطح خدمات:« سطح سرویس سیستم لجستیک تأثیر بسیاری بر رضایت مشتری و میزان سود سازمان دارد . در بازارهایی که دارای محصولاتی مشابه می باشند و قیمت تمام شده از موارد تأثیرگذار بر رقابت سازمان ها می باشد، افزایش سطح سرویس اهمیت بالایی دارد. یکی از معیارهای سطح خدمت، زمان سیکل سفارش (زمان بین لحظه ی ثبت سفارش تا لحظهی تحویل سفارش به مشتری) است.
3 -لجستیک معکوس
در دو دهه ی اخیر، برخی عوامل محرک سبب شده است بسیاری از شرکتهای مهم مانند دل3، جنرال موتور4، کداک5 و زیراکس6 بر اجرای فعالیتهایی چون تعمیرات، ساخت مجدد و به طور کلی احیا 7 و یا بازیافت محصولاتی که در انتهای زنجیره ی تأمین سنتی و در پایان عمر مفید خود قرار دارند، تمرکز نموده و در این زمینه موفقیت های قابل توجهی به دست آورند .[6]
سازمانهای صنعتی، دولتی، تجاری و خدمات مصرف کنندهای است که به فرآیند لجستیک معکوس و زنجیره تأمین حلقه بسته به عنوان پایهای برای ایجاد ارزش اقتصادی واقعی به همراه پشتیبانی ملاحظات زیستمحیطی می نگرند. این تمرکز اکنون در تمامی بازارها از جمله بخشهای صنعتی و فناوری پیشرفته، تجاری و محصولات مصرفی، رو به افزایش است .[7]
در قوانینی که به تازگی در کشورها به ویژه در اتحادیه ی اروپا به تصویب رسیده است، شرکت ها مسئول جمعآوری محصولات اسقاطی و برگشتی خود شناخته می شوند، زیرا در صورت عدم جمعآوری، احیا و بازیافت یا انهدام ایمن این محصولات، این امر اثرات مخربی بر محیط زیست برجای خواهد گذاشت .[8]
افزایش تولید پسماندهای جامد می تواند تا اندازه ای مرتبط با جمعیت در حال رشد مصرف کنندگان باشد. اما عامل مهمتر این است که پیشرفت سریع صنایع عمده در زمینه ی تکنولوژی فرآیند و محصول، منجر به معرفی محصولات جدید به بازار مصرف کننده شده است . سرعت بالای پیشرفت این صنایع مصرف کنندگان را تشویق به ارتقا یا تعویض مکرر محصولات خود کرده است. محصولاتی که زمانی بادوام به حساب می آمدند، اکنون به محصولات یکبار مصرف مبدل گشته اند . این تغییرات، رفتار خرید مصرف کنندگان را تحت تأثیر قرار داده است که خود یکی از عوامل اصلی افزایش پسماندهای جامد است .[5] از دیدگاه زیست محیطی، لجستیک معکوس شامل بازگرداندن مواد و محصولات قابل احیا/ بازیافت و قابل استفاده مجدد در زنجیره تأمین مستقیم است، بنابراین لجستیک معکوس به منظور تکمیل چرخه زیستمحیطی صنعتی، نظارت بر محصول، بالا بردن عمر مواد و محصولات و بستن چرخه ی عمر آنها ضروری است و فعالیت هایی همچون بازیافت، ساخت مجدد، احیا و بازسازی که می توانند در سطوح مختلف به کار روند را دربر می گیرد و هدف اصلی آن طولانیتر نمودن عمر و محصولاتی است که دارای مزایای زیستمحیطی هستند .[7] علاوه بر مزایای زیست محیطی فعالیت های لجستیک معکوس، منافع اقتصادی استفاده از محصولات بازگشت داده شده در فرآیند تولید، درآمدهای حاصل از کاهش مصرف مواد اولیه و ارزش افزوده حاصل از محصولات اصلاح شده به حساب میآیند. از دیدگاه اقتصادی، شرکتها میتوانند از سود حاصل از احیا و بازیافت محصولات به طور مستقی م استفاده نمایند. در برخی از محصولات نیز ایجاد خدمات پس از فروش میتواند موجب افزایش رضایت مشتریان شود و بدین ترتیب به طور غیرمستقیم زمینه ای برای افزایش سود شرکت فراهم کند . احیای محصول نیاز به مواد دست اول، مصرف انرژی و فضای لازم برای انهدام محصولات را کاهش می دهد. بنابراین از دیدگاه تجاری، این سیستم ها سهم قابل توجهی در افزایش سودآوری سازمان دارند .[9] به عنوان نمونههایی از بهره گیری از این مزایا می توان به تجارت 2 تا 3 میلیارد دلاری کامپیوترهای دست دوم در آمریکا در سال [11] 1996و به کاهش 40 تا 60 درصدی هزینههای تولید از طریق بازسازی، استفاده از قطعات محصولات برگشتی که موجب کاهش 80 درصدی تلاشهای لازم برای تولید کامپیوترها [10] اشاره نمود.
در ابتدای دهه 90، انجمن مدیریت لجستیک، لجستیک معکوس را اینگونه تعریف نمود »واژه ی لجستیک معکوس در تشریح نقش لجستیک در بازیافت، انهدام زایدات و مدیریت مواد خطرزا به کار میرود و از دیدگاهی جامع تر شامل تمامی فعالیتهای لجستیکی که با کاهش منابع، بازیافت، تعویض، استفاده دوباره از مواد و انهدام آن ها در ارتباط است، میگردد.[12] «
4 -شبکههای معکوس و رو به جلو
جهت جریان فیزیکی رو به جلو از مواد خام تا مصرفکننده نهایی است و فعالیت های عمده آن شامل عرضه مواد، اجزای تولید یا مونتاژ و توزیع محصولات است. در حالی که جهت لجستیک معکوس برخلاف آن است و فعالیتهای آن پیچیده است. شیئر و همکاران ( 2005) 8 به مقایسه میان شبکه های معکوس و شبکه های رو به جلو پرداختند که این نتایج در جدول ( 1 ) خلاصهشده است.
جدول ( ( 1 :مقایسه میان شبکههای معکوس و رو به جلو
طراحی و مدیریت یک شبکه لجستیک معکوس نسبت به شبکه های لجستیک رو به جلوی با جریان های مستقیم بسیار پیچیده تر است . دو عامل اصلی باعث ایجاد این دشواریها شده است:
• وجود همزمان و تأثیر دوطرفه دو نوع جریان : هماهنگی، یکپارچگی و محدودیت های مداخله بین جریان های رو به جلو و معکوس باید در نظر گرفته شوند.
· وجود عدم قطعیت های فراوان درباره جریان های بازگشت همچون انتخاب نوع گزینه بازیافت، کیفیت، و کمیت مقادیر بازگشت داده شده و زمانپ پردازش مجدد وجود دارند.
· نیاز برای تعادل بازگشت ها، مقادیر زیاد بازگشت داده شده
باعث می شود که یک شرکت به علت هزینه های حمل اضافی موجودی جریمه شود.
• نیاز برای دمونتاژ کردن اقلام بازگشت داده شده . دمونتاژ یک فعالیت مورد نیاز در تولید مجدد است اما نرخ بازیافت غیرقطعی است.
· عدم قطعیت در موارد بازیافت شده از اقلام بازگشت داده شده که منجگر به موضوع هماهنگی موجودی میباشد.
• مشکلات مسیریابی تصادفی برای مواد در عملیات های تعمیر و تولید مجدد. این ویژگی منجر به تغییرپذیری در عملیات به علت مسأله هماهنگی و کنترل در عملیات معکوس خواهد شد(مین و کوب،( 2008 9 علاوه بر این اختلافات عملیاتی بین سیستم های تأمین رو به جلو و معکوس، یک سیستم رو به جلو یک سیستم کششی است در حالی که سیستم معکوس هم سیستم کششی و هم فشاری است . در سیستم رو به جلو هدف نهایی خدمت به مشتریان نهایی است در حالی که در یک سیستم معکوس، اهداف گروه های مشتری ثانویه است و شرکت ها باید فرآیند بازگشت لازم را از مشتریان نهایی اجرا کنند . بنابراین هماهنگی بیشتری در اجرای سیستم های کششی و فشاری در لجستیک معکوس مورد نیاز است.
5 -شبکه زنجیره تأمین حلقه - بسته
یک شبکه لجستیک حلقه بسته از هر دو شبک ه رو به جلو و معکوس تشکیل شده است . شکل (2) و (3) ساختار این نوع شبکه ها را نشان میدهند که در آن جریان های مواد به صورت بسته اند. جریان لجستیک معکوس در شکل با خطوط پر نمایش داده شده است در حالی که جریان رو به جلو با خطوط تیره مشخص شده است. همچنین فعالیتهای یک سیستم لجستیک معکوس شامل استفاده مجدد، تعمیر، تولید مجدد، بازگردانی و دفع می باشد. مفهوم زنجیره تأمین حلقه بسته از ترکیب لجستیک معکوس و رو به جلو مشتق شده است زیرا زنجیره تأمین را در یک دیدگاه کل نگر می نگرد.
زنجیره تأمین حلقه بسته به این نکته اشاره می کند که لجستیک معکوس نباید تنها به جریان معکوس مواد بپردازد بلکه باید به یکپارچه کردن آن با جریان رو به جلو نیز معطوف باشد.
باتوجه به توضیحات یک نمای کلی و نموداری از شبکه زنجیره تأمین حلقه ـ بسته در شکل های1 و 2 نشان داده شده است. در نمونه فرآیند زنجیره تأمین تولیدکنندگان، تأمینکننده مواد خام / قطعات برای ایجاد محصولات نهایی وجود دارند. اغلب مشتریان خرید محصولات را ازطریق توزیعکنندگان را به خرید مستقیم از تولیدکنندگان انجام میدهند. با تعیین سیاست بازگردان، محصول
درحال حاضر، کاربران نهایی ممکن است محصولات خود را از طرق تولیدکنندگان را به خرید مستقیم از تولیدکنندگان انجام میدهند. با تعیین سیاست بازگردان، محصول در حال حاضر، کاربران نهایی ممکن است محصولات خود را برای بازیابی به زنجیره تأمین بفرستند.(شکل .((1)
بهبود محصولات ممکن است بصورت مستقیم و یا از پردازش دوره باشد.(شکل(2 ))که شامل طیف گستردهای از فعالیتها برای کل فرآیند زنجیره تأمین معکوس است.
شکل :(1) یک شبکه عمومی زنجیره تامین حلقه ـ بسته
این زنجیره تأمین حلقه بسته به اهمیت هماهنگی بین جریانهای لجستیک رو به جلو و لجستیک معکوس تأکید دارد زیرا یک تعامل قوی بین این دو برقرار است.
پنج فعالیت عمده از یک زنجیره تأمین معکوس به شرح ذیل میباشد.
· جمع آوری10 (و یا خرید): مجموعه اشاره به دریافت محصولات از مصرفکنندگان نهایی به یک نقطه بازیابی میباشد.
· بازرسی/ انتخاب/ فرایند مرتبسازی: محصولات در یک نقطه ایجاد شده پس از آن باتوجه به گزینه های بازیابی، بصورت مجزا تقسیم میشوند.
· توزیع مجدد: درصورت بهبود مستقیم اقلام بازگشتی به عنوان اقلام جدید (قابل استفاده مجدد) به سرعت به چرخه توزیع بازمی گردند.
· پردازش مجدد: اگر کیفیت اقلام بازگشتی نامناسب باشد محصول برای پردازش دوباره برای انتقال به مرکز حمل میشود.دلیل پردازش مجدد تبدیل محصولات برای استفاده مجدد در آینده میباشد.مرحله پردازش مجدد شامل تعمیر، نوسازی، بازسازی/ جایگزینی و بازیافت میباشد. بعلاوه تمیزکردن، جایگزینی و مونتاژ دوباره در این مرحله گنجانیده شده است.
· دفع:اقلام غیرقابل استفده مجددی هستند که از طریق سوزاندن و یا دورانداختن در محلهای دفع زباله انجام میپذیرند.
