بخشی از مقاله
مروری بر گیاه دارویی زنیان (Carum copticum)
چکیده:
گیاه دارویی زنیان (Carum copticum) متعلق به خانواده چتریان((Apiaceae است. بذر این گیاه در طب سنتی به عنوان یک داروی ملین کاربرد زیادی دارد. نتایج اخیر پژوهشگران در بررسی این گیاه نشان می دهد که اسانس زنیان تأثیر به سزایی در درمان زخم معده، عفونت انگلی روده کوچک دارد و همچنین سبب تأثیر بر بیماری های افراد مبتلا به ایدز و درمان اعتیاد می شود. هیچ عارضه جانبی خاصی در بیماران تحت درمان با این گیاه ایجاد نشده است. با توجه به اینکه این گیاه دارویی در بخش های وسیعی از ایران رویش دارد، می توان از آن به لحاظ درمانی- اقتصادی بهره برد.
مقدمه:
منشا زنیان شبه قاره هند و منطقه مدیترانه می باشد .(Rao, 1986) در هند، پاکستان، ایران، مصر و... می روید. در جنوب ایران در استان های سیستان و بلوچستان، خوزستان و فارس به صورت طبیعی وجود دارد و همچنین کشت می شود((Grant and et. al..1989; Krishnamoorth and Madalageri, 1999 تولید سالانه آن در هند 3567 تن گزارش شده است. در این کشور توسط مراکز تحقیقاتی ارقام مختلف معرفی و زراعت می شود Krishnamoorth and Madalageri, 1999)؛.(Rao, 1986امروزه علاوه بر مصارف سنتی، عرصه های جدیدی در زمینه ی صنعت و پزشکی نیز برای زنیان گشوده شده است و کشت و کار آن در برخی نقاط جهان به صورت بسیار وسیع و تخصصی دنبال می گردد.
از زنیان به صورت خوراکی به عنوان ضد درد، ضد آسم، ضد تهوع و خلط آور و به صورت موضعی در درمان دردهای روماتیسمی استفاده می شود، اثر درمانی بر بیماری های جلدی، عصبی و ادرای تناسلی دارد، مدر، ضد نفخ و ضد کرم است(.(Mirzavand, 1992خاصیت ضد کرمی زنیان مربوط به ترکیب تیمول و خاصیت ضد اسپاسم و ضد نفخ آن مربوط به اسانس فرار آن است.((Nadkarinis, 1976
گیاهشناسی:
زنیان با نام علمی (Carum copticum) گیاهی است از خانواده چتریان (Apiaceae) و جزو پیشرفته ترین گیاهان گلدار نهاندانه اولیه، علفی، یکساله، بی کرک، ساقه ایستاده و به ارتفاع 30 تا 100 سانتیمتر، برگها با بریدگی های نازک و ظریف، گلها دو جنسی و خود گشن، به رنگ سفید و مجتمع به صورت چتر مرکب، میوه کوچک بیضوی به رنگ قهوه ای مایل به زرد و دارای 5 خط طولی نخی شکل به رنگ روشن تر است. براساس اطلاعات کروموزمی زنیان مشخص گردید که 2n در این گیاه 18 می باشد .(Chattopadhtay, et.al 1990) زنیان در مرحله رویشی ظاهری شبیه به گیاه شوید دارد. در مرحله گرده افشانی حشرات زیادی جلب گلها می شوند. دانه گرده آنها توسط زنبور عسل جمع آوری می شود. گلدهی از اواخر فصل بهار شروع و همزمان با رشد رویشی ادامه می یابد. با ظهور گل ها دارای رشد نامحدود1 می باشد (ناصری پوریزدی، .(1373
اکولوژی:
منشا زنیان شبه قاره هندو منطقه مدیترانه می باشد .(Rao, 1986) در هند، پاکستان، ایران، مصر و... می روید. در جنوب ایران در استان های سیستان و بلوچستان، خوزستان و فارس به صورت طبیعی وجود دارد و همچنین کشت می شود (Grant and et. al ., 1989; Krishnamoorth and Madalageri, 1999)
تولید سالانه آن در هند 3567 تن گزارش شده است. در این کشور توسط مراکز تحقیقاتی ارقام مختلف معرفی و زراعت می شود Krishnamoorth and Madalageri, 1999) ؛.(Rao , 1986
زنیان در محدوده وسیعی از خاکها می روید، خاک مطلوب رویش زنیان خاک لومی- شنی تا لومی با زهکشی خوب است و از نظر pH محدودیت ندارد. زنیان را میتوان در خاکهایی با pH بین 8/9 - 4/2 کشت نمود. مواد و عناصر غذایی کافی در عملکرد محصول بذر، مقدار و کیفیت اسانس زنیان مؤثر است. ازت نقش عمده ای بر افزایش عملکرد پیکر رویشی دارد.زنیان به مواد غذایی کم نیاز داشته و 25 کیلوگرم ازت و 25 کیلوگرم فسفر در هکتار به عنوان کود پایه در آخرین شخم برای آن کفایت می نماید. معمولأ 25 کیلو گرم کود ازته به صورت سرک زمانی که ارتفاع بوتهها به 10 تا 15 سانتیمتری 6) تا 8 برگی) رسیده باشد به مزرعه زنیان داده می شود. این گیاه در بیشتر دوره رشد به اقلیم خشک و خنک نیاز داشته( Atal (and Kapur, 1982، همچنین شرایط اقلیمی در مرحله آخر رشد به میزان زیادی روی عملکرد بذر تأثیر دارد و حتی باران ملایم در این مرحله بسیار زیان آور است(.(Board, 2002 در طی دوره رشد، شب های خنک(دمای پایین)،رشد و عملکرد بذر را افزایش و دمای بالای شبانه رشد گیاه و تعداد گل ها را کاهش می دهد. به خصوص، روزهای آفتابی و هوای صاف و گرم طی دوره رسیدن و فصل برداشت لازم می باشد.زنیان نیاز آبی متوسطی داشته و مقاومت نسبی گیاه به خشکی و شوری بالا است(.(Levitt, 1993
زراعت:
زنیان (Carum copticum) از طریق بذر کشت و تکثیر می شوند و به طور طبیعی نمی توانند از طریق رویشی تکثیر یابند. از آنجا که بذور زنیان، ریز هستند معمولأ آن را با ماسه مخلوط می کنند و سپس می پاشند. این کار تراکم گیاهی مورد نظر را مطمئن و عملکرد بذری را افزایش می دهد. عمق کاشت بذر زنیان به دلیل ریز بودن 1-2 سانتیمتر و مقدار بذر مصرفی 8 کیلوگرم در هکتار می باشد. ( Nagalakshmi et .(al., 2000 در طول دوره رشد به رطوبت و نور کافی نیاز دارد و به یخبندان حساس است. دمای مناسب برای جوانه زنی 20-25 درجه سانتی گراد، گیاهی است یکساله بهاره و به انتقال گیاهچه حساس میباشد. درصد و سرعت جوانه زنی بذر در اواخر بهار و تابستان کاهش می یابد.
لذا جهت حصول عملکرد بیشتر می باید در اوایل فصل بهار پس از رفع یخبندان کشت شود. .(Nagalakshmi et al., 2000)
رشد اولیه آن همانند سایر گیاهان خانواده جعفری بطئی میباشد. بنابراین مبارزه با علفهای هرز در مراحل اولیه رشد از اهمیت خاصی برخوردار است (اکبرینیا،1380؛ ناصری پوریزدی .(1373)
طول دوره رشد این گیاه بسته به شرایط اقلیمی بین 100تا 120روز به طول می انجامد. برداشت بذر پس از قهوهای شدن بذرها و حذف دو خط از طرفین صورت می گیرد، چون در این زمان بیشترین میزان اسانس در بذر وجود دارد.مقدار عملکرد پیکر رویشی 15 تا 25 تن در هکتار است که از آن 40 تا 80 کیلو گرم اسانس استخراج می شود.(امیدبیگی، .(1383
فیتوشیمی:
میوه (بذر) گیاه زنیان دارای اسانس است. بیشترین میزان اسانس گیاه در بذر آن وجود دارد و مقدار آن با توجه به خصوصیات ژنتیکی و محیطی بین 2 تا 5 درصد متغیر است. در هند میزان اسانس در شرایط زراعی 3 تا 4/5 درصد گزارش شده است ( Krishnamoorth and Madalageri, 1999. Nagalakshmi .(et al ., 2000 روغنهای فرار (اسانس) یکی از مهمترین مواد مؤثره گیاهان دارویی را تشکیل میدهند. اسانس ها اگر در حرارت معمولی و در معرض هوا قرار داده شوند تبخیر میگردند. این مواد یا به طور مستقیم از تغییرات پروتوپلاسم و یا در اثر تجزیه شدن لایههای رزینی شده دیواره سلولی و یا در اثر هیدرولیز برخی از گلیکوزیدهای مشخص بوجود میآیند (امینی 1376؛ .(Balba, 1973 اهمیت گیاه زنیان به علت اسانس و ترکیبهای موجود در اسانس آن است. از ترکیبهای عمده اسانس تیمول، ترپینن، فلاندرن، گروه پینن، گروه سیمن و میرسن هستندکه از فنولها میباشند Balba 1973) ؛ .(Krishnamoorth and Madalageri., 1999 تعداد ترکیبهای موجود در اسانس در منابع از 11 تا 17 مورد گزارش شده است .(Nagalakshmi et al., 2000; Stevenson et al., 1998) همچنین مقدار تیمول موجود در اسانس آن در منابع مختلف 39/3، 45/2 و 51/7 درصد از کل اسانس ذکر گردیده است (Srivastava et al., 1999 ) .(Krishnamoorth and Madalageri, 1999) نشان دادند که اسانس زنیان شامل 11 ترکیب که تیمول 45/2 و دلتاسیمن 41/9 درصد از ترکیبهای اصلی آن بودند و بر باکتری های گرم مثبت و گرم منفی تأثیر داشت و از رشد چند قارچ جلوگیری نمود. (Nagalakshmi et al., 2000) با آنالیزGC/MS اسانس زنیان تعداد 17 ترکیب شناسائی کرد که تیمول 39/4، گاما ترپینن 30، سیمن 19/5، بتاپینن 5/5 و آلفاپینن 1/5 درصد از ترکیبهای اصلی اسانس را تشکیل میداد.
تیمول (Thymol)
نام آیوپاک 2-isopropy1-3methy1-pheno1 :2(IUPAC) میباشد.
از نظر خاصیت دارویی اثر کاهش فشار خون دارد. در درمان بیماریهای پوستی مانند آکنه، پسوریازیس و درماتیت همراه ترکیبات فنلی بکار میرود. همچنین خاصیت ضد ویروسی علیه هپاتیت A دارد (امینی، .(1376
تفسیر طیف جرمی: فرمول مولکولی C10H14O و M+=150 میباشد. الگوی تفکیک یونی را میتوان بصورت زیر ارائه نمود.
گاما- ترپین (Terpinene)
نام آیوپاک: cyclohexadiene-1,4 و نام دیگر آن p-Mentha-1,4-diene میباشد. این ماده در صنعت عطر سازی کاربرد فراوانی دارد.
تفسیر طیف جرمی: فرمول مولکولی M+=136,C10 H16 میباشد. الگوی تفکیک یونی را میتوان به صورت زیر ارائه نمود
پاراسیمن (p-Cymene)
نام آیوپاک:1-methy1-4-(1-methy1 ethy1)-benzene میباشد.
مایعی است بیرنگ و شفاف و بوئی شبیه ترکیبهای آروماتیک دارد. در آب نامحلول و در اتر و الکل و کلروفرم محلول است. پاراسیمن گستردگی وسیعی در اسانس های گیاهی دارد. در عطر سازی کاربرد دارد و همچنین به عنوان حلال در تهیه رزین و به عنوان جلا دهنده فلزات از آن استفاده میشود. شاید مهمترین و جالبترین مشخصه بیولوژیکی پاراسیمن این است که قادر به انتقال داروهای مختلف از منافذ پوست میباشد. از پاراسیمن اثرات ضد باکتری، ضد کرم و ضد حشره نیز مشاهده شده است (امینی، .(1376
تفسیر طیف جرمی: فرمول مولکولی M+=134, C10 H14 میباشد. الگوی تفکیک یونی را میتوان بصورت زیر ارائه نمود. شکل زیر:
فارماکولوژی:
برای این گیاه اثرات درمانی مختلفی ذکر شده که در زیر به آن اشاره می شود:
الف- اثرات ضد دردی
گیاه زنیان در طب سنتی ایران به عنوان یک ماده تسکین دهنده معرفی شده و در دردهای نروپاتیک و سر درد استفاده می شود.
- در آزمایشی که بر روی اثر ضد دردی میوه این گیاه به وسیله تست فرمالین صورت گرفت و با مرفین مقایسه گردید.نشان داد که زنیان در مرحله اول درد ناشی از فرمالین که نوعی درد حاد محسوب می شود اثری نداشته، اما اثر آن برمرحله دوم درد فرمالین که نوعی درد مزمن است معنی دار می باشد((p<0.01 و این اثر با اثر مرفین به میزان 1 میلی گرم /کیلوگرم همخوانی دارد.بنابراین، عصاره زنیان به صورت معنی داری احساس درد را در فاز التهابی ناشی از فرمالین کاهش داده که این اثر ممکن است به علت وجود روغنهای اسانسی موجود در زنیان باشد که دارای اثر ضد دردی و ضد التهابی می باشد.(حجازیان و همکاران، (1386
- گروهی از محققین گزارش کرده اند که استیل کولین منجر به تقویت التهاب ناشی از تزریق فرمالین می گردد. بنابراین در صورتی که اثر ضد دردی عصاره گیاه زنیان از طریق سیستم کولینرژیکی عمل کرده باشد بایستی از طریق تعدیل تثبیت مرکزی درد صورت گرفته باشد، نه از طریق اثرات محیطی آن بر التهاب ناشی از تزریق فرمالین.(( Dumka et al ., 1998
ب: اثر بر درمان زخم معده
داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی در جوامع امروزی مصرف بسیار بالایی دارند و یکی از عوارض مصرف آن ها ایجاد زخم معده می باشد.
- در آزمایشی اثر عصاره دانه گیاه زنیان در درمان زخم معده ایجاد شده توسط ایبوبروفن در مدل حیوانی مورد بررسی قرار گرفت.در این تحقیق که بر روی 30 سر موش صحرایی ماده ی بالغ انجام شد، برای ایجاد زخم معده از ایبوبروفن به صورت دهانی استفاده شد. حیوانات به صورت تصادفی به 5 گروه تقسیم شدند. پس از ایجاد زخم معده، حیوانات تحت درمان با آمپرازول و یا عصاره هیدرو الکلی دانه گیاه زنیان با دوزهای 125، 250، و 500 میلی گرم به ازای کیلوگرم، در دو نوبت در روز و به مدت دو هفته قرار گرفتند. نتایج نشان داد عصاره دانه گیاه زنیان به صورت وابسته به دوز موجب بهبودی زخم معده در حیوانات شد که این اثر درمانی در مقایسه با آمپرازول در دوزهای 125 و 250 میلی گرم به ازای کیلوگرم معنی دار بود(.(P<0.5میانگین تعداد و مساحت زخمه ای معده نیز در گروه های دریافت کننده عصاره به طور معنی داری کمتر از گروه دریافت کننده آمپرازول بود. مقدار آنزیم های کبدی نیز در گروه دریافت کننده عصاره با دوز 500 میلی گرم به ازای کیلوگرم به صورت معنی داری افزایش یافته بود. بنابراین مصرف عصاره دانه گیاه زنیان در درمان زخم معده بسیار مؤثر است و اثر درمانی آن با داروی شناخته شده آمپرازول نیز قابل مقایسه است. (کمیلی و همکاران، (1391
ج:اثر بر ترک اعتیاد
اعتیاد به مواد مخدر از بلایای خانمانسوز جوامع بشری است. بیش از 214 میلیون معتاد در سراسر دنیا وجود دارد و بر اساس آماری منتشر بیش از 1/2 میلیون نفر معتاد در ایران گزارش شده است.از این رو درمان صحیح و قطعی اعتیاد باید مورد توجه قرار گیرد(دانشجو، (82
- در آزمایشی بر روی موش صحرایی نر به منظور بررسی اثر عصاره آبی گیاه زنیان بر علایم سندرم ترک در موش صحرایی نر صورت گرفت.پس از تهیه میوه گیاه زنیان از ارتفاعات 1100 متری بین ایذه و ده دز در خوزستان، عصاره گیاه در غلظت های 10، 20 و 30 درصد توسط دستگاه سوکسله تهیه شد. بعد از آزمایش های اولیه پنج گروه ده تایی موش صحرایی نر با تزریق مرفین به صورت زیر جلدی (S.C) معتاد شدند. پس از حصول اطمینان از اعتیاد حیوانات، یک گروه به عنوان شاهد، گروهی تحت درمان با متادون و 3 گروه با عصاره آبی گیاه زنیان در غلظت های 20،10 و 30 درصد درمان شدند در کلیه گروه های مورد مطالعه پس از تزریق نالوکسان به صورت تزریق داخل پریتوئن (I.P.) نشانه های وابستگی به مرفین که به صورت کاهش وزن، اسهال و پرش (Jumping) تظاهر می کرد، مشاهده شدند. در غلظت 30 درصد، به علت غلظت بالای زنیان، 70 درصد از موش ها از بین رفتند لذا این گروه حذف شد.پس از بررسی داده ها با آزمون )ANOVAیک طرفه) و سپس آزمون LSD مشخص گردید که عصاره آبی گیاه زنیان در غلظت 10 درصد با P<0.05 می تواند همانند متادون در کاهش علایم
