مقاله مسائل و مشکلات محلات شهری در عصر کنونی

بخشی از مقاله

مسائل و مشکلات محلات شهري در عصر کنونی

چکیده

نخستین و شگفت آورترین محلی که یک فرد بعد از خانواده به آن پا می گذارد محله است. فرد با ورود به محله به دنیاي جدیدي قدم می نهد که همواره سعی در شناخت آن دارد. لذا مشاهده می کنیم که محله یکی از مهم ترین و جذاب ترین موضوعات براي یک انسان است که قدم به جامعه خارج از خانواده می گذارد تا به کشف بنیان هاي بزرگتري از جامعه غیر از خانواده بپردازد. با توجه به مطالب عنوان شده توجه به نقش محلات و وجود آنها در شناخت مسائل و آسیب هاي اجتماعی بسیار حائز اهمیت است و بررسی محلات و شناخت مدیریت محله می تواند ما را در شناخت وکاهش آسیب هاي اجتماعی یاري دهد .انسانها بر خاسته از محلات هستند و این رفتار و اندیشه هاي انهاست که محلات و به تبع آن شهر را میسازد.(محمدي، فرهنگ فر) محله به عنوان کوچکترین واحد تقسیمات شهري و سلولهاي تشکیلدهنده بافت شهري در نظام برنامهریزي شهري نقش ویژه و خاصی را ایفا میکند. از آنجایی که محلات در کنار همدیگر به شهر معنا و هویت می بخشند، امروزه در بسیاري از شهرها با پدیده بحران هویت به ویژه در کلانشهرها روبهرو هستیم که با مشارکت آگاهانه ساکنین محلات و واگذاري کار مردم به خودشان و نوسازي و رشد و توسعه هر محله و منطقه به وسیله مدیران و ساکنین آن، میتوان این خلأ را برطرف کرد که از این طریق علاوه بر هویتبخشی بیشتر به محلات با شناخت عوامل محیطی و تغییر آنها مقدمات تغییر و تحول ساختاري فراهم آمده و می توان در حل مشکلات محله گامی مثبت برداشت.

لذا در این مقاله سعی شده تا ضمن شناختی روشن از محله و بررسی مشکلات و معضلات محلات شهري،نقش و تاثیر محلات و ساکنان آن در شناخت و کاهش آن بررسی شود.

کلمات کلیدي: شهر، محله،آسیب ، هویت، تعلق

مقدمه

بیان مسئله

در جامعه امروز شهري براي دستیابی به توسعه پایدار شهر، محلات بنیادي ترین عناصر شهري و حلقه واسط بین شهر و شهروندان محسوب می شوند.

از گذشته هاي دور، محله ها در شکل دهی و سازماندهی امور شهري جایگاه ویژه اي داشتند. هر محله با ارائه خدمات روزمره مورد نیاز خود و با ایجاد نمادهاي محله اي و ویژگی هاي خاص، موجب می شد ساکنان آن نوعی احساس تعلق و نوعی هویت داشته باشند تا جایی که هر شهروند با نام محله اي که در آن می زیسته شناخته می شد. در گذشته جهت مدیریت آبادانی، پاکسازي و ایجاد امنیت و... از اهالی محله مشارکت می خواستند و در تمام مسائل مربوط به محله، نقش شهروندان حایز اهمیت بود، ولی به مرور این نقش از مردم سلب شد و ساکنان محله ها از هویت خاص محله خود تهی شدند. در چنین وضعیتی شهروندان خود را منفعل و جدا از محله و شهر احساس می کردند و همچنین مسائل شهر در غیبت شهروندان اداره می شد. در این بین محله ها و شهر وضعیت ناپایداري می یابند و تعهد در این جامعه به عنوان فرصتی براي با فضیلت شدن و خدمت به جامعه تلقی نمی گردد. (سایت مدیریت توسعه و پژوهش، شهرداري مشهد،

هدف

براي بهبود شرایط سکونت در شهرها ، با توجه به وجود مشکلات اجتماعی ناشی از آثار تمرکز جمعیت در این اماکن، آنچه که بیش از حد مورد توجه قرار دارد، حفظ ارزش هاي اجتماعی و فرهنگی و در ارتباط قرار داشتن انسان با محیط طبیعی و اجتماعی است. وجود مشکلات اجتماعی در شهرهاي امروز بدان معناست که شاید صنعت و پدیده هاي صنعتی ، بین انسان و طبیعت او جدایی افکنده باشد اگرچه صنعت در نواحی مختلف دنیا نتایج مثبتی را به دنبال داشته ولی این امر در کشورهاي در حال توسعه موجب بروز عوارضی شده که به گونه اي متفاوت با کشورهاي توسعه یافته قد بر افراشته و بر شهرها صدمات جبران ناپذیري وارد آورده است که از مهمترین آنها تضعیف روابط اجتماعی و فرهنگ سنتی سکونت بین ساکنان نواحی مسکونی است.در این میان محلات شهري که از کوچکترین و در عین حال مهمترین بخش هاي شهر است که نخستین و شگفت آورترین محلی که یک فرد بعد از خانواده به آن پا می گذارد محله است. فرد با ورود به محله به دنیاي جدیدي قدم می نهد که همواره سعی در شناخت آن دارد.

لذا مشاهده می کنیم که محله یکی از مهم ترین و جذاب ترین موضوعات براي یک انسان .توجه به محلات شهري و مدیریت محله در حال حاضر بسیار حائز اهمیت است زیرا با گسترش شهرها و تغییر نوع ساخت و ساز و کاهش ارتباط مردم نقش محلات و تاثیرات مثبت آن کمرنگ شده و این امر می تواند باعث افزایش بزهکاري و معضلات اجتماعی در سطح محلات و در مجموع در حیطه شهر شود. لذا براي داشتن محله اي سالم و امن توجه به این مسائل حائز اهمیت است.

فرضیه پژوهش

محلات از مهمترین و آسیب پذیرترین نقاط شهري هستند.

استفاده از توان شهروندان می تواند شهر را در داشتن محله هاي امن یاري کند.

استفاده از تجربیات گذشته و ایجاد همدلی بین ساکنان محلات با مدیریت صحیح راهی مناسب و به جا براي ایجاد شهري امن است.

روش تحقیق

در این پژوهش از روش کتابخانه اي و اسنادي استفاده شده است.

آسیب شناسی شهري

آسیب شناسی شهري علمی است که به مطالعه دژ کارکردهاي اجتماعی شهر با بیماري ها و مسائل شهري می پردازد. به طور کلی این علم مسائلی از قبیل بزه کاري، جنایت و خشونت جمعی را مورد بررسی قرار می دهد.دامنه آسیب شناسی به ناامنی شهري نیز منتقل می گرددکه شهروندان را با خطرات طبیعی یا تکنولوژي تهدید می نماید.(چالین، ژاکولین،135،(1994

تعریف محله

دانشمندان جغرافیاي اجتماعی، محله را خانه هاي مجاور هم در یک فضاي جغرافیایی خاص تعریف می کنند. (فروغ،(1377

یا به عبارتی می توان گفت :منظور از محله، بخشی از قلمرو شهر با ویژگی هاي خاص خود است. مرلن، بر این عقیده است که محله یک مفهوم اداري براي شهر است، می توان گفت محله مجموعه اي از سکونتگاهها یا بخشی از یک شهر است.محله با جنبه هاي فیزیکی و ریخت شناسی(موقعیت در شهر، دوره ساخت، تپولوژي ساختمان ها، کارکردها و گروههاي اجتماعی مسلط و غیره)مشخص می گردد.(مرلن،)(80به نقل از ربانی،(1387
محله یکی از عناصر اساسی شناخت فضاهاي شهري مثل آثار و ابنیه، ایستگاههاي قطار، سینماها و پارك هاست. لذا مشاهده می گردد که محله در تصویر شهر نقشی بسیار نمادین بر عهده دارد (ربانی،.(1387سیماي اجتماعی محله، وحدت عمومی اعضاي آن است. در چنین جامعه اي تقسیم فضاهاي زندگی بین اعضاي محله به صورت مبادله اي با متولوژي خاص می باشد. (مرلن ،1967 ،جلد)(7به نقل از ربانی،(1387

معیار محله بیشتر اجتماعی است تا طبیعی، زیرا، با نظم اقتصادي- اجتماعی شکل می گیرد و در بسیاري از سازمانهاي شهري امروزي شاهد فعالیت هاي اجتماعی و الگوهاي زندگی محله اي، هستیم.سازمان خانوادگی و قرابت همسایگی امتیاز بزرگی در بسترهاي محلی به شمار می روند.

به طور کلی محله نقش پذیرشی، گروهی و قومی با کارکرد انسجام در حیات شهري دارد و در عین حال تحت تاثیر جنبه کالبدي و اجتماعی محله هاي دیگر است.(ربانی،(1387

شرایط تشکیل محله شهري

براي تشکیل محله شهري شرایطی لازم است که عبارتند از

- دارا بودن یک حوزه جغرافیایی از شهر با وسعت کم یا زیاد ف

- پیدایش و تکوین یک اجتماع کوچک از گروهی از مردم ف

- وابستگی اجتماعی میان گروهی از مردم ف

- حصار ذهنی که محله است که در ذهنیت افراد ساکن محله وجود دارد.(بافروغ،(1377 ف

مشخصه هاي محله

-1 محله داراي سابقه تاریخی استلف ف

-2 محله داراي فضاهاي عمومی و باز براي بروز و ظهور خلاقیت هاي فرهنگی اجتماعی است ف

-3 محله داراي نمادها و زیر ساخت هاي خاص خود استلف ف

-4 امکان اعمال نظر و نظارت عمومی در محله وجود دارد ل ف

-5 محله داراي اجتماع قانون مدار و یا ارزش مدار استلف ف

-6 در ساکنان محله احساس مالکیت وجود دارد ف

-7 محله داراي ساخت اجتماعی و سیاسی است ( مانند شوراي محلهف ف

-8 تعلق اجتماعی در محله وجود داردلف ف

-9 فدر محله انسجام و پیوستگی وجود داردلف ف

-10 فتوانایی شناخت و حل مسائل محله در حیطه قدرت افراد محله استل ف

-11 در محله آرامش ، امنیت و آزادي وجود داردلف ف

-12 با نظام هاي اقتصادي فغفرهنگی – اجتماعی و سیاسی شهر پیوند دارد ف

-13 فهنجارهاي خاص در محله حاکم است

مهمترین عوامل تشکیل دهنده هویت محله هاي شهري

1. تعاملات انسانی

2. حافظه تاریخی ( خاطر

3. رفتارها و هنجارها فرهنگ

4. هنر و سلیقه

5. تعاملات انسانی ،

محله و شهر بدون عامل انسان مفهوم ندارد . بنا براین وقتی که از شهر می گوییم ، منظور تعاملات انسانی است . تعاملات انسان با انسان ، انسان با محیط و انسان با شهر . و به همین دلیل هویت شهر ، هویت انسان را تشکیل می دهد

حافظه تاریخی

یکی از عناصر دیگري که انسان با آن تعریف می شود ، حافظه استفلفمحله هاي شهري نیز مانند انسان داراي حافظه هستند ، بنابراین اگر شهري فاقد حافظه تاریخی باشد ، شهر هویت داري نیست . حافظه تاریخی شهر یعنی اینکه تعریف کند در هر مکان چه اتفاقی رخ داده است ؟ شهر با خاطره هایش تعریف می شود . هر چه این خاطره ها بیشتر باشد هویت انسان یا شهر کامل تر می گردد . خاطره باعث می شود فرد یا شهر در حال زندگی کند و غم گذشته و تشویش آینده را نداشته باشد

رفتارها و هنجارها،

هویت انسان به جز شکل فیزیکی ، با هنجارها و رفتارهایش شکل می گیرد. افراد نه تنها از روي شناسنامه بلکه از روي رفتارها و هنجارهایشان شناسایی می شوندل

شهر نیز داراي رفتار و هنجار است و شهر به هنجار شهري است که افراد آن احساس ایمنی کنند و ساکنان آن از طریق مکان ها و فضا ها به آن جذب شوندفلفمحله هاي شهري باید فضایی داشته باشد که بتواند هویت خود را به شهروند و شهروند هویت خود را به شهر و محله عرضه کند . همچنین محله هاي شهر نیاز به مکان هایی دارد که اتفاقات اجتماعی و حادثه هاي روزانه در آن رخ دهد . ( جایی براي مارگیري ، زنجیر پاره کردن ، تجمع کردن ، عزاداري کردن و یا هر نمایش اجتماعی دیگر فرهنگ ، فرهنگ در هویت شهر داراي دو معناست،ف ف ففوفرهنگ سنتی ( به ارث رسید فوفرهنگ روز آمد ( افراد بنا به خواسته هاي روز آنرا می سازند با این اشاره می توان گفت فرهنگ معمولاً با افراد می آید و می رود . و در این آمد و شد و تعامل بین گذشته و حال مرتب تبدیل به روز می شود و پالایش و دگرگونی می یابد

شهر بدون فرهنگ شهري بدون هویت است . هر قدر غناي فرهنگی شهر افزایش یابد آن شهر از سطح فرهنگ بالاتري برخوردار خواهد بود و باعث خواهد شد که هنجار هاي فردي با فرهنگ شهري آشنا شده و متعادل و معنا دار گردد

هنر و سلیقه ، هنر جزء ذائقه شهر است و سلیقه جزء عناصري است که با هویت و فرهنگ رابطه نزدیک دارد . در شهري که مقوله زیبایی شناسی ارزشمند است ، ساکنین و شهروندان نسبت به ساخت و ساز بناها در شهر حساسند و اجازه نمی دهند هر بنایی در شهر ساخته شود . سلیقه عمومی در این فضا به گونه اي است که معماران ، شهر سازان و کلیه مدیران شهري موظف به پاسخگویی و تعامل با مخاطبین خود هستند

عناصر تشکیل دهنده محله

• خانواده سالم و شهروند سالم

• نمادهاي متمایز کننده

• تشکل ها ، اجتماعات محلی و پیشروان محلی

• امکانات و منابع محله اي ( زیر ساخت هاي محله)

• نهاد تصمیم ساز و ناظر بر قوانین محلی

• محله و تعلق اجتماعی – فرهنگی

محله هاي شهري یکی از کانون هاي خرد و ملموس شکل گیري هویت هاي فرهنگی و تعلق اجتماعی هستند . ارزش ها و هنجارهاي محله اي نخستین برخورد ملموس افراد با هویت فرهنگی را شکل می دهند و اغلب به صورت مناسبات رویاروي ، حس تعلق اجتماعی را تقویت می کنند

در محله عمده زمان ساکنان محل در کوچه و خیابان می گذرد و براي ساکنان آن محیط محله بیش از فضاي داخلی خانه رضایت بخش است در محله هاي قدیمی بویژه محله هاي طبقه کم در آمد ، ارتباط همسایگان با حس تعاون و همیاري بیشتر است . ارتباط در چنین محله هایی از طریق مراکز مذهبی ، باشگاه هاي ورزشی ، قهوه خانه ها و کوچه ها صورت می گیرد ، اما در محله هاي مختص سکونت طبقه پر درآمد ، روابط همسایگان تضعیف شده و کمتر به آن احساس نیاز می شود
اغلب در محله هاي شهري کیفیت واحد فیزیکی منطبق با رفتارهاي اجتماعی است . از این رو هر محله واحد مشخصاتی جدا از سایر محله هاي شهري است
استفاده از مؤسسات محله مثل مراکز مذهبی ، باشگاه ، قهوه خانه به مردم امکان می دهد که خود را در یک محدوده کاملاً مقید احساس کرده و در نتیجه تعلق بیشتري نسبت به محله مسکونی خویش پیدا کنند . بنا بر آنچه گفته شد می توان محله را یک واحد فیزیکی و اجتماعی به شمار آورد
در میزان احساس تعلق محله اي عامل وسعت نقش اساسی دارد . هر اندازه سهولت دسترسی به مؤسسات عمومی و تجهیزات محله اي با پیاده روي امکان پذیر باشد ، در این فرایند احساس تعلق به محله افزایش می یابد ل ف
هر اندازه که دسترسی به نیازهاي روزانه و تغییرات شهري با اتومبیل صورت گیرد و فاصله حرکت بیشتر باشد به همان اندازه احساس هویت و تعلق اجتماعی به شهر کاهش می یابد

مسائل محله ها

محله ها محل تجمع اقلیت هاي قومی، و عناصر فعال و جوانان است. در حالت مهاجرت، تازه واردین موجب بی تعادلی در سازمان ساختاري و انسجام محله می شوند.

محله ها می توانند یک مرکزیت شهري نامناسب را خصوصا در مرکز شهر و در حومه ها ایجاد نمایند.(بون ویل،327،(1993

مدیریت کنش ها

مدیریت کنش ها در ارتباط با فرآیندهاي تمرکز زدایی می باشد که بر اساس آن می توان از لحاظ سیاسی- فرهنگی، کنش هاي مطلوبی را براي محله ها ارائه نمود. تصمیم گیران شهري با توجه به این نوع مدیریت می توانند ویزگی هاي مختلف محله را تشخیص و از لحاظ اجتماعی، سیاسی و سنتی، برنامه هاي لازم را پیش بینی نمایند.(ربانی،(1387

محلات مسکونی قدیم

روند زندگی در محلات مسکونی ایران داراي روح و حیات است. در حقیقت، فرهنگ و خصوصیات روانی جمعیت عاملی مبثر در طراحی محیط مصنوع است.محیط مصنوع الگوي خود را از شرایط فرهنگی می گیرد.محله بندیها، توسعه و طراحی معابر، فضاهاي محله اي و بین محله اي و تاسیسات اقتصادي و تاسیسات اجتماعی، اقتصادي محله، علاوه بر شرایط طبیعی و معیشتی، بر اساس اعتقادات و سنت ها، فرهنگ ها و قومیت ها نیز استوار شده است.مردم محله ها یا جزء محله ها دوستانی صمیمی اند که در یک محیط جمعی بهم پیوند می خورند.در غم و شادي و گذران اوقات فراغت زندگی با هم مشترکند.فضا براي کسانی ساخته شده که باید در آن زندگی کنند.توسعه معابر و راهها از سلسله مراتب