بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
بررسي اثرگذاري مديريت شهري در پايداري محلات (قياس تطبيقي محلات عظيميه و رجايي شهرکرج )
چکيده
کرج از شهرهاي پر جمعيت و رو به رشد کشور است که در همسايگي تهران واقع گرديده است . رشد و توسعه ي اين شهر بخصوص در سال هاي اخير سرعت بالايي داشته است . لذا اين سوال مطرح مي گردد که آيا مديريت شهري توانسته است ، نيازهاي اجتماعي رو به رشدِ محلات شهر را در جهت توسعه ي پايدار تامين نمايد ؟ اين پژوهش با هدف بررسي اثرگذاري رويکرد مديريت شهري در پايداري اجتماعي و به تبع آن توسعه پايدار ، به قياس دو محله ي عظيميه و رجايي شهر مي پردازد . با در نظر گرفتن اين مهم که محلات به عنوان کوچک ترين واحد تشکيل دهنده ي شهرها ، از اهميت بالايي در شهرها برخوردار بوده و پايداري آنها ، گامي مثبت در جهت تحقق توسعه پايدار و هم چنين انسجام اجتماعي شهر است .در اين پژوهش فرض برآن است که در صورت تغيير رويکرد مديريت در شهرها و تاکيد بر مديريت محله محور ، يکپارچگي در پايداري اجتماعي حاصل گردد .
اين پژوهش ، بابررسي مولفه هاي پايداري اجتماعي و اثبات وجود شکاف در سطح پايداري اجتماعي محلات ، عوامل مديريتي موثر در پايداري محلي را بررسي و راهکار هايي ارائه نموده است . از نتايج اين تحقيق وجود شکاف پايداري اجتماعي بين محلات مورد بررسي (در حدود ٢.٧٢ ) واختلاف در دسترسي به خدمات اساسي (٧۴ درصد ) و هم چنين سطح پائين مشارکت اجتماعي در محلات انتخابي بوده است . توجه به نقاط قوت و ضعف ، فرصت ها و تهديد هاي موجود هر محله در برنامه ريزي هاي شهري ، لزوم تغيير نگاه به نوع برنامه ريزي و تصميم گيري و توجه به نهادهاي محلي از جمله راهکارهايي بوده است که در اين ارتباط ارائه گرديده است .
واژه هاي کليدي: پايداري اجتماعي ، محله ، مديريت شهري ، توسعه پايدار، مشارکت
١- مقدمه
توسعه ي پايدار به عنوان توسعه اي که پاسخگوي نيازهاي نسل حال حاضر،بدون به خطر انداختن توانايي نسل هاي آينده براي رفع نيازهاي خود ، تعريف مي شود [٢٦][٢٥] . به تبع آن مفهوم پايداري اجتماعي نيز به عنوان يکي از ارکان اصلي توسعه پايدار قدرت گرفت [١٨] . پايداري اجتماعي يکي از ابعاد حائز اهميت توسعه ي پايدار است که بر حاصل شدن خروجي هاي مثبت اجتماعي ، اقتصادي و زيست محيطي و کاهش نتايج بيو فيزيکي در محيط زيست شهري و هم چنين ارتقاي کيفيت زندگي تاکيد مي کند[١٧] . البته در ابتدا مفاهيم اقتصادي و زيست محيطي در بطن توسعه پايدار جاي داشتهاند ، ليکن در سال هاي دهه ٩٠ ميلادي، موضوعات اجتماعي در تحقيقات مربوط به پايداري جاي خويش رابازکرد [١٢] . لذا پايداري اجتماعيکمترنسبت بهساير- ابعاددرمباحث توسعهپايدارمطرح وازمبانينظريضعيفيتريبرخورداراست [١٨].
توسعهي پايدار شهري ، علاوه بر تاثير پذيري از عوامل اقتصادي و زيستي ، تحت تاثير عوامل اجتماعي نيز قرار دارد ، تا آنجا که مي توان ادعا کرد اين بعد از توسعه پايدار ، نسبت به ساير ابعاد ، داراي اثر گذاري بيشتري است .
مسائلي چون فقر ، محدوديت هاي اجتماعي ، بيکاري ، نابرابري با پايداري اجتماعي مرتبط است [٢٢][١٦] و در يک تفکر بنياديتر اين مفهوم "پلي است ميان شرايط اجتماعي (مانند فقر) و نابودي زيست محيطي" [٩] و مهم ترين مولفه هاي آن شامل کيفيت ورضايت اززندگي،سلامت و ايمني،مشارکت وبرابريهستند. تصميم گيري ، برنامه ريزي و در حالت کلي ، نوع مديريت شهري مي تواند در دستيابي به پايداري شهري اثر گذار باشد . گونه اي از برنامه ريزي و مديريت شهري که همسو و در جهت رفع نيازهاي ساکنين و تامين پايداري شهري باشد . براين اساس مديريت محله محور با تاکيد بر مشارکت جويي از ساکنين محلات داراي اهميت بالايي در دستيابي به توسعه پايدار و پايداري اجتماعي است .
در سال هاي اخير در ارتباط با مديريت شهري با رويکرد محله اي در جهت توسعه ي پايدار شهري ، تحقيقات و مقالات متعددي ارائه شده است . با توجه به گسترده بودن مطالعات و تحقيق اين رويکرد در کشورهاي غربي چون انگلستان ، کانادا ، استراليا و ... و نوپا بودن اين رويکرد در ايران مي توان به موارد زير اشاره کرد :
• در سال ١٩٩٧نقش فرهنگ و بالاخص خرده فرهنگ ها در اجتماعات محلي براي حفظ پايداري در نواحي شهري ماتيو جي .اس از بالوين [٨]
• در سال ٢٠٠١ ارزيابي روند توسعه ي اجتماعات محلي در کانادا
از توماس بوگات [١١]
• در سال ١٣٨٧ و توانمند سازي سرمايه ي اجتماعي با الگوهاي بهينه ي مشارکت محله اي به منظور بهسازي محله سرشور مشهد ؛ پژوهشي از رحمتي [٣]
• و ... .
اين تحقيق در نظر دارد با بررسي و قياس سطوح پايداري اجتماعي در محلات عظيميه و رجايي شهر کرج به عنوان جامعه آماري تحقيق ، به بررسي تاثير رويکرد مديريت شهري در پايداري اجتماعي و توسعه ي پايدار شهري بپردازد . با اين فرض که در صورت تغيير رويکرد مديريت در شهرها و تاکيد بر مديريت محله اي ، يکپارچگي در پايداري اجتماعي و به تبع آن توسعه پايدار شهري حاصل مي گردد .
٢- مديريت شهري محله محور گامي در جهت توسعه پايدار شهر
توسعه پايدار بر پايه ي سه بعد متفاوت از پايداري است ؛
ابعاد اجتماعي ، اقتصادي و پايداري اکولوژيکي يا زيست محيطي .
اين ابعاد ؛ عناصر پايه توسعه پايدار محسوب مي شوند [٩][٢١] . در سال هاي اخير، مفهوم پايداري اجتماعي به همراه مفهوم توسعه پايدار نقش مهمي در مباحث ، تحقيقات و برنامه ريزي ايفا نموده است[18]
ابعاد توسعه پايدار در يک ساختار عمودي تعريف شده اند [١٠] ، بنابراين توسعه پايدار فقط بر پايه ي سياست هاي زيست محيطي نيست و بدون حل مشکلات اجتماعيواقتصاديحاصل نميشود [٢٠] . به گونه اي که رآي ١ (١٩٩٣) وظيفه توسعه ي پايدار را کاهش بيکاري ، فقر و کم کاريمي - داند[٢٤] . در فرايند توسعة پايدار، نقش پايداري اجتماعي در تحقق اهداف بسيار حائز اهميت است . در تعريف ، پايداري اجتماعي مفهومي تحليلي و هنجاري است و به دنبال ايجاد رابطه اي بلند مدت بين طبيعت و جامعه است . رابطه اي که قادر به تامين نيازهاي نسل هاي آينده نيز باشد[١٩] .
از جامع ترين تعاريف پايداري اجتماعي با تاکيد بر محيط هاي شهري ، تعريفي است که پولز و استرن [٢٣] ارائه داده اند. در اين تعريف بر بعد اقتصادي (توسعه) و اجتماعي ( جامعه شهري ، تراکم فرهنگي و يکپارچگياجتماعي) تاکيد گرديده است [١٣]. سطح پايداري شهري مي تواند کيفيت زندگي در شهرها را نشان دهد. از آنجا که محلات شهري از مهم ترين واحد هاي اثر گذار در تصميم هاي شهري هستند ، بررسي و شناخت وضعيت محلات و تنگناهاي توسعه ي آنها به لحاظ سطح پايداري و توسعه ي پايدار درشهرها، از مسائلي است که اخيرا در فرهنگ برنامه ريزي شهري مطرح شده است . برقراري پايداري اجتماعي در سطوح شهري ، در گرو توجه و برنامه ريزي صحيح و کارآمد برنامه ريزان و تصميم گيرندگان شهري است . براين اساس نقش و اهميت مديريت شهري در برقراري اين هماهنگي در شهر ، مشخص مي گردد .
مديريت شهري ، نقش مهمي در موفقيت طرح ها و برنامه هاي توسعه ي شهري به عهده دارد که در ارتباط با توسعه ي پايدار از اهميت بيشتري برخوردار مي گردد [١].
مديريت شهري عبارت است از ساماندهي عوامل و منابع براي پاسخگويي به نيازهاي ساکنان شهر ، که هدف کلان آن ايجاد محيطي قابل زندگي براي همه ، همراه با عدالت اجتماعي ، کارايي اقتصادي و پايداري زيست محيطي است [٥] . در واقع شهرها مديريت مي شوند تا بتوانند رفاه و آسايش ساکنان خود را تامين کنند ، مديريت شهري داراي تشکيلات وسيعي است و نقش مهمي در موفقيت برنامه ها و طرح هاي توسعه ي شهري و هم چنين رفع نياز هاي جمعيت ، رفاه عمومي ، مسکن ، تفريح ، فرهنگ و امثال آنها بر عهده دارد [٢].
زندگي مدرن شهري از يک سو، تمرکز قدرت در شهر هاي ايران از ديگر سو باعث شده است که مناسبات و روابط اجتماعي و مشارکت مردم در اداره امور شهر به سردي گراييده و تنها راه فائق آمدن بر اين مسائل احياء روابط محلي و محله اي است .
بي ترديد موثرترين و پايدار ترين برنامه براي مديريت شهري در مقايسه ي رويکرد هاي مديريتي و برنامه ريزي موجود ، مديريت محله محوري مي باشد. نظامي که هم به اداره شهر وهم به حمايت از شهروندان بر مي خيزد [٦] .
نظام مديريتي حاکم بر شهر هاي کشور عبارت است از مديريتي متمرکز و از بالا به پائين ، عدم مشارکت فراگير شهروندان در تعيين ، شناسايي و اولويت بندي نيازهاي اساسي و پايه و هم چنين تهيه ي طرح هاي توسعه ي شهري و نظارت بر اجراي آنها و عدم پاسخگويي نهادينه و برنامه ريزي شده ي مديران شهري است . به همين دليل رويکرد کنوني در مديريت کلان و متمرکز شهر تهران ، به دليل عدم اتکا به سازو کارهاي محلي و ناديده گرفتن ديدگاه هاي مردم و ناسازگار با نظام هاي پايدار محلي از سويي و عدم برآورده سازي نيازهاي واقعي ساکنين از ديگر سو به توسعه ي پايدار و همه جانبه ي شهري منتهي شده است [٧].
مديريت شهري محله محور با تاکيد بر مشارکت هرچه بيشتر ساکنين از طريق تشکيل شوراياري ها ، نهاد ها و انجمن هاي مردم نهاد به دنبال تحقق مديريتي مشارکتي و از پائين به بالاست . محلات کوچک ترين و از سويي مهم ترين اجتماعات شهري هستند و به عنوان مجموعه اي از کاربري هاي گوناگون که بر طرف کننده ي نياز ساکنين شهر است
، قابل تعريف مي باشد[١٥] . تغييرات در سطوح منطقه و شهر در راستاي تغييرات در سطوح محلي است . لذا اولين گام در جهت هر گونه تغييري از جمله حرکت در جهت توسعه ي پايدار شهري ، مستلزم تغييرات سطوح محلي است . همانطور که پيش تر از پايداري اجتماعي به عنوان مهم ترين بعد توسعه پايدار ياد شد ، تعيين سطوح پايداري در سطح محلات اهميت مي يابد .
به منظور تعيين سطح پايداري در محلات شهري ، تعريف مولفه هاي متناسب داراي اهميت است . با توجه به نو بودن مفهوم پايداري اجتماعي ، در منابع مختلف ، براي پايداري اجتماعي ، دسته بندي هاي مختلفي وجود دارد که در اين ارتباط مي توان به مولفه هاي ارائه شده توسط Dixon &Colantonio در سال ٢٠١١ [١٤] اشاره کرد که مبناي اصلي مولفه هاي انتخابي اين تحقيق قرار گرفته اند . مولفه هاي مورد نظر آنان ؛ مشارکت ، هويت و احساس تعلق ، يکپارچگي اجتماعي ، کيفيت و رضايت از زندگي ، سرمايه اجتماعي و دسترسي بوده اند .
در اين مولفه ها به جنبه هاي مفهومي تر پايداري اجتماعي تاکيد شده است . مولفه هاي تعيين شده از طريق ٢۶ شاخص کمي و کيفي در محلات انتخابي شهر کرج بررسي و سطح پايداري اجتماعي در آنها بررسي گرديده است . دو محله ي انتخابي در اين تحقيق ، محلات عظيميه و رجايي شهر کرج بوده اند .
محلات عظيميه و رجايي شهر کرج واقع در بخش شمالي اين شهر ، هر يک با جمعيتي به ترتيب با ٣٣٠٠٠ نفر و٢٩٠٠٠ نفر، در مجاورت و نزديکي يکديگر واقع گرديده اند . شهر کرج مرکز استان البرز ، واقع در شمال غربي استان تهران ، از بزرگ ترين شهرهاي مهاجر پذير ايران و از جوان ترين آنها ست . به گونه اي که رشد جمعيت سالانه ي شهر کرج ١۴.١ درصد بوده که در ميان ساير کلانشهر هاي کشور
از درصد بالايي برخوردار است .
تصوير شماره ١ : موقعيت جامعه ي آماري
٣- روش شناسي
جامعه آماري اين تحقيق ، دو محله ي عظيميه و رجايي شهر کرج هستند که به منظور تعيين حجم نمونه مورد نظر ، از جدول مورگان استفاده گرديده است . به علت بزرگي اندازه ي نمونه ي بدست آمده ، اين تعداد نمونه براساس فرمول زير تعديل گرديده اند .
که در آن n٠ ، حجم نمونه ي اوليه ، N جامعه ي آماري ، n١ اندازه ي نمونه ي نهايي است . ابزار اصلي گردآوري اطلاعات در اين تحقيق پرسش نامه است . در اين پرسش نامه براي هر يک از مولفه هاي تحقيق ،روايي و پايايي محاسبه و بررسي شده است .
جدول شماره ١ : مولفه ها و شاخص هاي تحقيق
به منظور تائيد روايي پرسش ها از نظر خبرگان بهره گرفته شد و جهت بررسي پايايي آن نيز با تهيه و توزيع يک نمونه ي ٣٠ تايي از پرسش نامه در جامعه آماري ؛ آلفاي کرونباخ هريک از مولفه ها( ابعاد ) تحقيق ، با استفاده از نرم افزار Spss سنجيده شد و پايايي پرسش نامه نيز تائيد گرديد (جدول شماره ٢ ) .
