بخشی از مقاله
معرفی و بررسی معماری کاروانسرای میان کتل کازرون:یادگاری ازصفوی
چکیده:
کاروانسرای میان کتل، یکی از بناهای تاریخی شهرستان کازرون است.این کاروانسرا جز یکی از کاروانسراهای سنگی ایران بوده و در دشت برم قرار گرفته است. کاروانسرای میانکتل پانزدهمین اثر شهرستان کازرون بوده که در سال 1379 و با شمارهی 3668 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.بنا دارای پلانی به شکل مستطیل و یا ذوزنقه با ابعادی متفاوت است که در حدود 3500مترمربع وسعت دارد .این بنا تاکنون مورد توجه محققان نبوده و به شکل دقیقی مورد بررسی و شناسایی قرار نگرفته است. مطالعات نگارنده گان به منظور معرفی کاروانسرای میان کتل ،شناخت ویژگی معماری(ابعاد، پلان)، خصوصیات تزیینی (سنگ، گچبری) وضعیت کاروانسرا در حال حاضر می باشد. مبنی کار این پژوهش بر اساس بررسی های میدانی و مطالعات کتابخانه ای و بررسی های تطبیقی با سایر کاروانسراهای صفوی استان فارس استوار می باشد. و بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، کاروانسرای میان کتل از نوع کاروانسراهای کوهستانی و به سبک چهار ایوانی ساخته شده است و از لحاظ ویژگی معماری، خصوصیات تزیینی، مصالح و ابعاد بر گرفته از عواملی چون از یک سو شرایط منطقه و مکان و از سوی دیگر قرار گرفتن در مسیر تجاری شیراز- بوشهر می باشد.
کلید واژگان: کاروانسرا، میان کتل، صفوی. معماری، مصالح
مقدمه؛
کاروانسرا ها بناهایی هستند که جهت اسکان موقت و استراحت کاروانیان در مسیر اصلی ایجاد شده و تحت تاثیر تحولات اخیر در عرصه حمل و نقل و ارتباطات و کارایی خود را از دست داده و امروزه به ویرانه هایی تبدیل شده است ، پیشینه وجود این بنا امن در ایران به زمان های دور باز می گردد و حتی بنا بر اظهار و نظر های مورخان می توان ایران را خواستگاه این گونه بناها دانست (لرافشان،رفیع فر : .(1آنچه که امروزه ما به عنوان کاروانسرا می شناسیم در واقع تکامل یافته ایستگاه های پستی هخامنشی یا پناهگاه های بین راهی بودند که شهرهای مختلف دولت هخامنشی را به یکدیگر متصل می کرد. (.جغفری نژاد:(4 در دوره ساسانیان، به علت رونق تجارت، اتاق هایی در اطراف این ایستگاه ها ایجاد شد تا مسافران بتوانند استراحت نمایند.(ملایی؛معصومه:( 1 در دوره پس از اسلام معماری کاروانسراها و رباط ها از نظر تنوع نقشه ها رشد فراوانی یافت و نه تنها در مسیر شهرها و روستاها، معابر کوهستانی و نواحی کویری، بلکه در مراکز اقتصادی و راسته بازاها نیز با ویژگی های متفاوتی احداث شد(.جغفری نژاد: :(1 در دوره صفویه ساخت این بناها دچار تحول عظیمی شد و از نظر تنوع و نوع معماری به تکامل قابل ملاحظه ای رسید که شاه عباس صفوی خود دستور ساخت کاروانسراهای متعدد در ایران را به فاصله منازل مشخص صادر کرد که به کاروانسراهای عباسی مشهور است که در چند سفر پیاده از اصفهان تا مشهـــد به همراه شیخ بهایی امر به ساخت این کاروانسراها داده تا غربا و مسافرین و کاروان ها دارای سرپناه شاهی باشند(( -www.fa.wikipedia.org
وجود کاروانسراهای متعدد و پر تردد در شهرها موجب رونق اجتماعی و اقتصادی و گسترش آن و در نتیجه ایجاد و ایجاب بازارهای سنتی در شهرهایی مانند تبریز، اصفهان، شیراز، تهران و… شده و نیز این امکنه در شهرهای بزرگ مرکزی برای واردات و صادرات کالاهای مورد نیاز به اقصی نقاط ایران بوده است.(لرافشان،رفیع فر:(11 باید علت آن را مدیون امنیت راه ها و گسترش تجارت دانست، بسیاری از کاروانسراهای این دوره که با طرح های چهار ایوانی،
مدور، چندوجهی و چهار وجهی و نامنظم ساخته شده دارای تزیینات معماری چون: آجرکاری، کاشیکاری، گچ بری و سنگ کاری اند. همچنین کاروانسراها دارای انواع مختلفی اند(کیانی:معماری ایران:.(1390.267
بدون شک ،عصرطلایی ایجادکاروانسراهای ایران متعلق به دوره ی صفوی است.رونق تجارت داخلی وخارجی واهمیت دادن به راهها وشهرهای زیارتی باعث شده که کاروانسراها ی زیادی دراین گونه جاده ها ساخته شود. محقیقین ،معماری عصر صفوی راسه دوره شامل می شود.
.1دوره اولیه .2دوره شاه عباس
.3دوره جانشینان شاه عباس تا انقراض صفوی تقسیم کرده اند.ازآثارباقیمانده معماری عصر صفوی به نظر می رسد عصرطلایی ان به زمان شاه عباس صفوی باشد.همنطورکه
پایتخت شاه عباس در اصفهان مزین گشت ،در شهرهای مختلف نیز بناهای عام المنفعه ازجمله کاروانسرا های زیادی احداث شد.علاوه براین،در این دوره تزینات معماری بویزه هنر کاشیکاری نیز به حد اعلای ترقی رسیده وهنر خوشنویسی وخطاطی نیز در این زمان شکوفا شد وبساری بنا ها از جمله کاروانسراها باکتیبه های گوناگون با خطوط نسخ ونستعلیق مزین شد.(کلایس،کیانی:(74.14 در ادامه به معرفی کاروانسرای میان کتل می پردازیم که متعلق به عهد صفوی بویژه دوره دوم معماری صفوی یعنی شاه عباس می باشد.
پیشینه پژوهش:
آنچه به صورت علمی درموردکاروانسرای میان کتل کازرون تحقیق به عمل آمده است.پرونده ثبتی سازمان میراث فرهنگی در سال 1379می باشد.
سفرنامه سدید السلطنه:
((مزل امروز کمارج است و مساحت سه فرسنگ است....)(ص(32ومسیر بعدی کازرون ومسافت آن پنج فرسنگ می باشد (ص(34 مسیر سوم میان کتل کازرون می باشد که راهی بسیار سخت و دشوار...
کتاب دکتر کیانی و ولفرایم کلایس ،فهرست کاروانسراهای فارس پلانی در از این کاروانسرا تهیه شده است.
موقعیت جغرافیایی کاروانسرای میان کتل :
کاروانسرای میان کتل در سال 1379 به شماره ی ثبتی 3668، به فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و تحت حفاظت اداره ی کل میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری فارس قرار دارد .از لحاظ موقعیت جغرافیایی این بنا در استان فارس در 35کیلومتری شهرستان کازرون و در منطقه دشت برم پس از ورود به روستایی با همین نام و حرکت به سوی کتل پیرزن با طی مسافتیحدوداً 5کیلومتر به بقایای کاروانسرایی زیبا به نام میان کتل میرسیم که در بین مردم به کاروانسرای شاهعباسی نیز معروف است. کاروانسرای میانکتل در مسیر جاده قدیم کازرونـشیراز قرار دارد که از زمان نادرشاه افشار به علت رونق بندر بوشهر به عنوان یک بندر نظامی، بسیار مورد استفاده قرار میگرفته است. (میراث فرهنگی. .(1379
نقشه -1 عکس هوایی ،کاروانسرای میان کتل، منبع: Google Earth نقشه -2 عکس هوایی ،کاروانسرای میان کتل، منبع: Google Earth
ویژگی پلان ونماهای کاروانسرای میان کتل کازرون:
تحقیقات بسیار ارزشمندی که دکتر یوسف کیانی و ولفرایم کلایس درکتاب فهرست کاروانسراهای ایران انجام داده اند کاروانسرای میان کتل مثل هم چون بسیاری از بناههای عصر صفوی به شکل 4 ایوانی معرفی کرده است ،وبه صورت چهار گوش وبه پلانی ذوزنقه شکل که پلان بر حسب موقعیت مکانی شکل گرفته است .(که تبعیت از شیب کوه وموقعیت قرار گیری آن )به طول 66متر
و عرض56 متر می باشد.واین درگروه کاروانسراهای کوهستانی برون شهری که جز یکی ازمهمترین وزیباترین کاروانسرا ها دراین
گروه قرار می گیرند.
نقشه -3 پلان کاروانسرای میان کتل ،کیانی وکلایس،به تصحیح :نگارنده 1393
نقشه -4 نمای جنوبی ، کاروانسرای میان کتل ،کیانی وکلایس،به تصحیح :نگارنده 1393
مصالح به کار رفته در کاروانسرا ی میان کتل کازرون:
مصالح عمده ساختمانی بنای کاروانسرای میان کتل کازرون لاشه سنگ وگچ می باشد درنمای بالایی سردر ونمای داخلی ازسنگ های تراش خورده استفاده شده است که علاوه برجنبه کاربردی ازمهمترین عناصر تزینی بنا است .ونوع سنگ چین دیواره های کاروانسرا بدین صورت بوده است که بعد از چیدن چند ردیف سنگ بطور متوسط80سانتی متر روی آن را تخت نموده ورگهای بعدی را چیده اند.
سنگ ها به دو صورت مورد استفاده قرار می گرفته در برخی از موارد سنگ ها کاملا استادانه تراش داده می شده که نمونه بارز آن سردر ورودی بنا کاروانسرا می باشد.و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگ های نتراشیده استفاده می کردند برای زیر سازی بنا از سنگ استفاده شده است ، به میان کتل کازرون دلیل وجود کوه ها در اطراف و نزدیک بودن به معادن سنگ ارزانترین مصالح در آن زمان بوده است عمده ترین عنصر سازنده ی این بنا سنگ می باشد که همراه با ملات گچ ، برای پوشش دیوار ها ، طاق ها ، قوس ها و همچنین گنبد اصلی از این مصالح استفاده شده است.
تصویر -5 مصالح ،کاروانسرای میان کتل ،نگارنده1393 تصویر -6 مصالح ،کاروانسرای میان کتل ،نگارنده1393
کاروانسرای میان کتل کازرون عبارت است از :
-1فضاهای بیرونی
-2فضاهای داخلی -1تقسیم فضاهای بیرونی کاروانسرا ی میان کتل کازرون:
1-1دیوارهای حفاظتی اطراف
-2-1برجهای حفاظتی -3-1تزینات بیرون بنا (طاقنما،ناودان ها) -4-1سکوهای -5-1 ورودی بنا
-6-1تزیینات بیرون بنا
-1-1دیوارهای حفاظتی اطراف :
دیواره های حفاظتی بیرونی بنا به صورت ساده وهیج گونه طاق نمایی وبه ارتفاع 5متر می باشد.در حاشیه بیرونی دیوارهای حفاظتی پشت بندهایی به ارتفاع 4متر وپایین 2متر جلوتر وبه قطر150سانتی متر که دردیواره شمالی 3پشت بند ودر نمای شرقی وغربی هم دیده می شود.
تصویر -7 دیواره حفاظتی ،کاروانسرای میان کتل نگارنده1393 تصویر -8 دیواره حفاظتی ،کاروانسرای میان کتل نگارنده1393
-2-1برجها:
فضا های امنیتی در تعریف ما ، فضا هایی هستند که کارکرد آنها غالبا تامین امنیت کاروانسرای مزبور می باشد ، که این فضا ها شامل ورودی ها ، برج ها ، دیواره های کنگره دار خارجی می باشد .
برج ها که یکی از استحکامات دفاعی بنا محسوب می شود ، درکاروانسرای میان کتل که احتمالا 4 برج در چهار گوش کاروانسرا ساخته شده است بلکه امروزه بر اثر تخریب این ساختار معماری فقط تنها یک برج درجهت جنوب غربی مشاهده شده است.که ابعاد برج مزبور به ارتفاع 6متر ازسطح زمین می باشد وقطر آن3متر ازبیرون می باشد. ورودی این برج روی پشت بام قرار داردکه دارای در ورودی به طول110سانتی متر وعرض 60سانتی متر وباطی دوپاخور از سطح پشت بام وارد برج می شویم .واز داخل این برج به ارتفاع 170سانتی متر وبه قطر2متر به صورت دایره ای می باشد.
تصویر -9 برج،نمای جنوب غربی ،کاروانسرای میان کتل نگارنده1393 تصویر -10 برج،نمای جنوب غربی ،کاروانسرای میان کتل نگارنده1393
-3-1 طاق نما ها :
درقسمت دروازه ورودی در ضلع جنوبی در راستای دیوار اصلی که در سمت جنوب کاروانسرا طاق نما هایی مشاهده می شود که در دوسمت دروازه اصلی به تعداد 5 طاق نما تکرار شده است که ابعاد این طاق نما 3 متر وبا قوس جناغی وحدود 50سانتی متر از جاده بلند تر می باشد که مصالح به کاررفته دراین طاق نما ها سنگ تراش خورده می باشد.این طاق نما ها در فقط در دیواره
بیرونی کاروانسرا در دوسمت درورودی بنا دیده می شود که فضای بسیارجالبی رابه بنا می دهد .وهمچنین دورتا دور حیاط در جلوی حجره ها مشاهده می شود.
تصویر -11 طاق نما،فضای بیرونی ،نمای جنوبی ،کاروانسرای میان کتل ،نگارنده1393 تصویر -12 طاق نما،فضای بیرونی ،نمای جنوبی ،کاروانسرای میان کتل
،نگارنده1393
-1-3-1 ناودانها:
آب باران به وسیله ناودانها که بر روی دیواره خارجی کاروانسرا تعبیه می شود به بیرون از کاروانسرا هدایت می شود که هم اکنون در کاروانسرای میان کتل به علت تخریب زیاد مشاهده نمی شود ،وفقط تعدادی از این ساختار معماری به صورت پراکنده در اطراف بنا مشاهده شده که مصالح آن ازسنگ می باشد که قبل از کار تراش داده شده است وکار گذاشته شده است ،ابعاد این ناودانها به طول 40سانتی متر وعرض 30سانتی متر می باشد.که یقینا با مشاهده این نمونه می توان نتیجه گرفت این ساختار معماری در کاروانسرای میان کتل کاربرد داشته است.
