بخشی از مقاله
چکیده
ژئومورفوتوریسم یکی از رویکردهای نوین در حوزه های مطالعات علوم زمین و گردشگری است که براساس شناخت ژئوموفوسایتهای مبتنی بر توسعه گردشگری ژئومورفولوژیکی و حفاظت از میراث ژئومورفیک استوار است. این حوزه با ترکیب مواریث فرهنگی، تاریخی و اکولوژی، پتانسیل بالایی را در راستای گردشگری پایدار عرضه می کند. لذا دراین پژوهش سعی شده است با استفاده از روش پری یرا و بررسی های میدانی به ارزیابی قابلیت ژئومورفوسایت غار کتله خور پرداخته شود. در این روش به استناد به پیمایش میدانی و نظر کارشناسان از مجموع دو عیار علمی و مکمل، ارزش ژئومورفولوژیکی سایت شناسایی می شود و ارزش مدیریتی آن از مجموع دو عیار محافظت و بهره وری بدست می آید. در نهایت از مجموع امتیاز نهایی آنها ارزش ژئومورفوسایت مشخص می شود.
نتایج بیان می کند که میانگین امتیازات ارزش ژئومورفولوژیک و ارزش مدیریتی غار کتله خور به ترتیب 6/94 و 7/26 می باشد و بالاترین درصد امتیاز با مقدار 77/9 متعلق به عیار علمی است. در میان زیرمعیارهای شاخص علمی، کمیاب بودن پدیدههای این غار در سطح ملی با 95 درصد بالاترین امتیاز، و معرفی در مجلات ژئومورفولوژی با 42/8 درصد کمترین امتیاز را به خود اختصاص داده است. در شاخص بهرهوری بالاترین و کمترین امتیاز کسبشده به ترتیب با 91/42 و 37 درصد به رؤیت پذیری و تبلیغ تعلق دارد. این امتیازات نشان دهنده اهمیت و ارزش بالای ژئومورفوتوریسمی غار کتله خور با مجموع امتیاز 14/28 است. در نتیجه جهت بهره برداری صحیح از این منبع با ارزش نیازمند برنامه ریزی و سیاستگذاری متناسب با توانمندیهای آن احساس می گردد.
کلمات کلیدی: ژئومورفوتوریسم، پری یرا، ژئوفرمهای کارستی، غار کتله خور، زنجان.
مقدمه
جاذبههای گردشگری متناسب با میزان جذابیتهای خود میتوانند گردشگران را بهسوی خود جذب کنند. در واقع ساختار گردشگری دریک مکان دربرگیرنده عواملی است که میتواند انگیزه بیشتری را برای تقاضای گردشگری در آن مکان فراهم سازد . - Law, 2002 : 142 - ژئومورفوتوریسم، یکی از روشهای مطالعاتی نوین در ارتباط مشترک با حوزه علوم زمین و گردشگری است که بر شناسایی ژئومورفوسایت ها یا مکانهای ویژه ژئومورفولوژیکی استوار است که تحت عنوان ژئومورفولوژی گردشگری یا ژئومورفوتوریسم تعریف می شود - Reynard et al, . - 2007: 148 به عبارتی ژئومورفوتوریسم یکی از روشهای نوین در ارائه جاذبهها و مواریث طبیعی است که کاملأ از اصول گردشگری تبعیت می کند، که ترکیبی از ژئومورفولوژی، زمین شناسی، گردشگری چشم اندازهای منابع طبیعی، لندفرمها، سنگها و کانیها با تأکید بر فرآیندهای بوجود آورندهی این اشکال می باشد - نجفی و همکاران، . - 12 :1388
این شاخه از گردشگری به طور ویژه با رعایت ضوابط و استانداردهای بین المللی به معرفی پدیده های حاصل از زمین شناسی و ژئومورفولوژی به گردشگران همراه با حفظ هویت مکانی آنها می پردازد و نیز مشاهده این گنجینه را ساماندهی و هدفمند نموده و از تخریب آنها توسط انسان جلوگیری می کند و نیز زمینه را برای توسعه منطقه فراهم می کند - قربانی و همکاران، :1389 . - 2 به طور کلی ژئومورفوتوریسم دارای دو رکن اساسی امر حفاظت و پایداری میراث ژئومورفیک و توسعه ارکان صنعت گردشگری مبتنی بر ارزشهای گردشگری و ارزشهای علمی است.ارتباط بین گردشگری با مکانهای زمین شناسی و ویژگیهای آنها، شامل سایتهای ژئومورفولوژی و مناظر طبیعی می تواند به عنوان یک پدیده جدید و زیر مجموعه ای از زمین گردشگری مطرح شود . - Bernard Joyce, 2010: 53 -
ژئومورفولوژی علم مطالعه لندفرمها است - Rao, 2002: - 49 و در اصطلاح مکان ژئومورفولوژیکی به عنوان مخفف سایت ژئومورفولوژیکی معرفی شده است . - Panizza , 2001: 5 - در حال حاضر برایمفهوم میراث ژئومورفولوژی از اصطلاح ژئومورفوسایت که در سال 2001 توسط پانیزا1وارد ادبیات علمی شد، استفاده میشوداساساً. ژئومورفوسایتها لندفرمهایی هستند که طی زمان ارزشهای خاصی مانند ارزش علمی، فرهنگی، تاریخی، زیبایی و اقتصادی-اجتماعی را به دست می آورند - Panniza, . - 2001: 4 به عبارت دیگر ژئومورفوسایت عبارت از لندفرمهای ژئومورفولوژی هستند که به واسطه آگاهی و بهره جویی انسان یک ارزش علمی، تاریخی، فرهنگی، زیبایی شناختی و یا اجتماعی - اقتصادی پیدا کرده اند، که ممکن است به صورت منفرد و یا چشم اندازهای گسترده وجود داشته باشند . - Reynard et al, 2005: 288 -
ژئومورفوسایتها از مفاهیم جدیدی هستند که با تأکید بر تعیین مکانهای ویژه وارد ادبیات گردشگری شده اند . - Ielenic, 2009: 7 - هدف از طرح چنین مفاهیمی شناسایی لندفرمهایی است که دارای جایگاه و اهمیت ویژه در توصیف و درک تاریخ سطح زمین هستند - Nickolas and Zaros, 2007: 169 - و همچنین از ارزشهای علمی، اکولوژیکی، فرهنگی، زیبایی و اقتصادی به صورت توأم برخوردارندو به منظور ادراک و بهره برداری گردشگری انسان مورد بهره برداری قرار می گیرد . - Pereira et al., 2007: 159 - چشم اندازها و مکانهای خاص ژئومورفولوژیکی - ژئومورفوسایتها - به خودی خود و یا در ترکیب با مواریث فرهنگی، تاریخی، اکولوژیکی توانهای بالقوهای را در راستای گردشگری پایدار عرضه خواهند نمود .Coratza et al, 2008: 107 - -
اساساً جاذبه ها و توانمندیهای ژئومورفوسایت از سرمایه های منحصر به فرد هر کشور و هر منطقه به شمار می رود که شناسایی، طبقه بندی و برنامه ریزی آن، جهت توسعه گردشگری علمی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است - بلادیس، . - 2 :1390با توجه به نقش و اهمیت لندفرمهای ژئومورفولوژیک در برنامه ریزی گردشگری در سالهای اخیر مطالعات متنوعی در این زمینه در جهان و ایران انجام شده است. از جمله پژوهشهای خارجی می توان به مطالعات تورت لوت - 2004 - 2 اشاره کرد که در کتاب خود به بررسی نقش اشکال ژئومورفولوژیکی در توسعه گردشگری پرداخته است - شایان و همکاران، . - 74 :1389
پری یرا3و همکاران - 2007 - با انتخاب 154 سایت در پارک ملی مونتشینو در کشور پرتقال به قابلیت سنجی ژئومورفوسایت های گردشگری پرداختند که در پایان از بین آنها 26 ژئومورفوسایت انتخاب و دارای قابلیت سرمایه گذاری در بخش گردشگری قرارگرفت که بالاترین امتیاز در بین آنها 15/37 و کمترین امتیاز 9/55 می باشد. گری - 2009 - 4 نیز به بررسی تنوع زمین شناختی به عنوان مبنایی برای حفاظت از زمین پرداخت و ضمن بیان این مطلب که تنوع زمین شناختی در سالهای اخیر به یک موضوع جهانی تبدیل شده است، به اهمیت آن به عنوان پایه ژئوتوریسم و ژئوپارک اشاره می کند. فیوایلت و سورب - 2011 - 5 برای پارک ملی پیرنه فرانسه یک مدل ارزیابی در قالب ارزشهای مدیریتی و گردشگری تعریف نمودند و 30 ژئومورفوسایت از این منظر مورد ارزیابی قرار گرفت که در نهایت پیشنهاد شد که بایستی سازمانها و نهادهای ذی ربط در حفاظت و معرفی پارک ملی بیش از گذشته تلاش کنند.
کومانسو6و همکاران - 2011 - به ارزیابی جاذبه های ژئومورفوسایت در دره ویزتا پرداختند. دونیز پایز7و همکاران - 2011 - به بررسی چشم انداز آتشفشانی در جزایر کاناری اسپانیا پرداختند و نشان دادند که این مکان دارای ارزشهای علمی، فرهنگی، افزوده، مدیریتی و کاربردی برای توسعه زمین گردشگری است - سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، . - 1392درایران در حال حاضر تحقیقات مختلف و پراکنده ای در بخش هایی از کشور صورت گرفته است. ازجمله نکوئی صدری - 1388 - درکتاب خود باعنوان مبانی زمین گردشگری، به چارچوب اصلی این شاخه از گردشگری پرداخته است. مختاری - 1389 - به ارزیابی توانمندی اکوتوریسمی مکانهای ژئومورفیکی حوضه آبریز آسیاب خرابه در شمال غرب ایران به روش پرالونگ پرداخت و بیان داشت که به دلیل ارزش بالای آسیاب خرابه و کم بودن ارزش سایر ژئوفرمهای این ژئومورفوسایت در خطر هجوم گردشگران قرار دارد و نیازمند برنامه ریزی و حفاظت بیشتر است.
بیاتی خطیبی و همکاران - 1389 - با رویکردی نو در بهره گیری از جاذبه های ژئومورفولوژیکی غار کرفتو با تأکید بر جنبه های ژئوتوریسمی آن پرداختند. قربانی و همکاران - 1389 - به بررسی جاذبه های ژئومورفولوژیکی و زمین شناسی دره سیمین به منظور گسترش ژئوتوریسم در جنوب همدان پرداختند. مقصودی و همکاران - 1390 - به بررسی پتانسیل های ژئوتوریسمی منطقه مرنجاب با روش سلسله مراتبی پرداختند که در نتیجه 7/3 درصد از منطقه را برای برنامه ریزی اکوتوریسمی مناسب تشخیص دادند. یمانی و همکاران - 1391 - قابلیتهای گردشگری برخی ژئومورفوسایتها دراستان هرمزگان را با روش پری یراو پرالونگ مورد ارزیابی قرار دادند. مطابق با مطالعات میدانی براساس این دو روش از میان سایتهای چهارگانه، سواحل بالا آمده بالاترین امتیاز و گل فشانها کمترین امتیاز را کسب نموده که بر اساس آن دیدگاه جامعی در راستای برنامه ریزی توسعه گردشگری به دست آمد.
مقصودی و همکاران - 1391 - در ارزبابی ژئومورفوسایت های پارک ملی کویر از روش پری یرا استفاده کردند و پس از ارزیابی 10 ژئومورفوسایت، در نهایت شیب های واریزه ای را به عنوان ژئوفرم برتر انتخاب کردند. مقیمی و همکاران - 1391 - با استفاده از روش پری یرا و بررسی میدانی به ارزیابی قابلیت ژئومورفوسایت جاده ای آزاد راه قم - کاشان پرداختند که از میان سایتهای مورد بررسی بالاترین امتیاز در بخش ژئومورفولوژی - 7/82 - متعلق به اشکال چین خورده ترشیاری و در بخش مدیریتی - 7/37 - متعلق به سایت تیغه ها و شیب های واریزه ای متوالی است. با توجه به نتایج برنامه ریزان می بایست توجه خود را به پایداری ژئومورفوسایتها معطوف دارند.
فتوحی و همکاران - 1391 - میزان قابلیتهای ژئومورفولوژیکی لندفرمهای بیستون براساس روش پرالونگ را مورد ارزیابی و رتبه بندی قرار داده و بیان داشتند که کوه بیستون به علت وجود آثار تاریخی و باستان شناسی، پدیده های ژئومورفولوژیکی و وجود چشم اندازهای زیبای طبیعی، با میانگین ارزش گردشگری 0/79و میانگین ارزش بهره وری 0/81دارای بالاترین ارزش ژئومورفوتوریسمی می باشد. سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور - 1392 - ژئوسایت غار علی صدر را با استفاده از روش پری یرا مورد ارزیابی قرار داد و در این روش امتیاز مجموع دو معیار علمی و مکمل ارزش ژئومورفولوژیکی 8/55 و دو معیار حفاظت و بهره برداری ارزش مدیریتی امتیاز 7/99 را به خود اختصاص دادند که این امر نشان دهنده ی اهمیت و ارزش بالای ژئوتوریسمی غار علی صدر است.
در کشور ایران با وجود پتانسیل های بسیار در سیمای جغرافیای طبیعی و وجود اشکال متنوع ژئومورفولوژیک در مناطق مختلف، تحقیقات منسجمی در زمینه ژئومورفوتوریسم و ارزیابی ژئومورفوسایتها از مننظر جنبه های برنامه ریزی و مدیریتی وجود ندارد و از آنجایی که ارزش ژئومورفوسایتها در نزد عامه مردم و حتی برخی علوم نادیده گرفته شده است، بنابراین نیازمند روشهایی نوین برای توسعه ارزش های علمی، فرهنگی، اقتصادی و غیره است - Reynard and Panizza, 2005: 286 - - مقیمی و همکاران، . - 1391 بدلیل اهمیت موضوع در دهه های گذشته تا کنون برای توسعه گردشگری پایدار و حفاظت از ژئومورفوسایتها محققان روشهایی را ارائه داده اند که هریک تفاوتهای مختصری را بایکدیگر دارند.
یکی از جاذبه های طبیعی، زیبا و منحصر به فرد ایران غار کتله خور واقع در استان زنجان است که کمتر به مطالعه زمین گردشگری آن پرداخته شده است. لذا در این پژوهش سعی شده که با استفاده از روش پری یرا به ارزیابی توان و قابلیت سنجی ژئومورفوسایت غار کارستی کتله خور پرداخته شود و ضمن در نظر گرفتن مسائل زیست محیطی و درک جایگاه علوم زمین، ماهیت و ارزش علمی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی این منطقه به خوبی شناخته شود و در نهایت زمینه ای برای مدیریت و محافظت بهتر از این میراث طبیعی و ژئومورفیک منحصر به فرد در منطقه ایجاد گردد.
منطقه مطالعاتی
غار کتله خور بهعنوان یکی از مهمترین جاذبه های زمین گردشگری ایران در موقعیت جغرافیایی 48 درجه و 8 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 50 دقیقه عرض شمالی در 165 کیلومتری جنوب غربی زنجان و 173 کیلومتری شمال همدان و 5 کیلومتری جنوب شهر کوچک گرماب شهرستان خدابنده قرار دارد. در بخشهای غربی ایران به کوههای کمارتفاع، کتل میگویند. گرماب در دامنهی غربی یکی از همین کتلها قرار دارد که خورشید از پشت آن بهسوی گرماب بالا میآید. مردم گرماب این کوه را کتل خورشید و بهاختصار کتلخور میگویند. به نظر میرسد نام این غار که در این کوه قرار دارد، نیز از نام همین کوهگرفته شده است. دهانه ورودی غار در ارتفاع 1700 متری از سطح دریا قرار دارد و از چندین طبقه مجزا تشکیل شده است. با وجود تلاش گروههای متعدد غارنوردی تا کنون 4 طبقه از غار کتله خور شناسایی، 30 کیلومتر از مسیرهای غار نقشه برداری و 2/5 کیلومتر از آن آماده بازدید علاقه مندان می باشد.
این غار طولانی ترین و دومین غار مهم توریسمی ایران است - شهرداری استان زنجان، - 1395، که در زون ایران مرکزی قرار دارد - رئیسی و لوماس، . - 1382 این غار در آهک های دوره الیگومیوسن تشکیل شده است - امری کاظمی و مهر پویا، . - 1385 غارنهشتههای کلسیتی مانند استالاکتیت و استالاکمیت، ستونهای آهکی، روانسنگ ها، پرده، پوسته و گلهای آرگونیتی در بخشهایی از غار که آب از بالا نشت می کند به وفور یافت می شود و با توجه به اشکال ایجادشده، به نامهای عروس و داماد، نخل و غیره نامگذاری شده اند - شکل . - 1غار کتله خور دارای شبکه متصل مارپیچی است که در چندطبقه تشکیل شده وهمه آن فعلاً کشف و بهره برداری نشده است. غار کتله خور در سال 1331 توسط یک هیأت کوهنوردی، شناسایی و کشف شد و از سال 1365 توسط غارنوردان حرفه ای مورد کاوش قرار گرفت. زمان شکل گیری این غار به حدود 30 میلیون سال قبل باز می گردد - شهرداری استان زنجان، . - 1395 این غار از طریق جاده زنجان - سلطانیه - خدابنده و نیز جاده اصلی زنجان - بیجار و قزوین - ابهر قابل دسترسی است.
