بخشی از مقاله
معیارهای مکان یابی ایستگاه های آتش نشانی (نمونه موردی: شهر رودسر)
چکیده:
ایستگاه های آتش نشانی به عنوان مکان هایی برای اسقرار و انتظار خودروهایآتش نشـانی و نجـات، از جملـه مراکـز مهـم و حیاتی خدمات رسانی در شهرها هستند. مکانیابی ایستگاه های آتشنشانی برای تامین ایمنی شهرها، پیشـگیری و مقابلـه بـا هرگونه حادثه و آتش سوزی از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. زیرا ایسـتگاه هـای آتـش نشـانی در صـورتی مـی تواننـد خدمات رسانی خود را به موقع و مطمئن انجام دهند که در مکانهای مناسب مستقر باشند و بتوانند در کمترین زمان و بـدون مواجه شدن با موانع و محدودیت های محیط شهری خود را به محل حادثه برسانند. انتخاب بهترین مکان برای ایستگاه هـای آتش نشانی تحت تأثیر فاکتورهای مختلفی از جملـه شـعاع عملکـرد، جمعیـت و تـراکم آن، دسترسـی هـا و همجـواری هـا( همسایگی های سازگار و ناسازگار) می باشد. لذا با توجه به معیارهای مکان گزینی و ویژگی ها و وضع موجود شهر رودسر و بـا ارزیابی وضعیت ایستگاه آتش نشانی آن، نحوه توزیع مکانی آن مشخص گردید و چنین نتیجه شد که گرچه از نظر تعداد، یک ایستگاه برای شهر ناکافی می باشد، اما ایستگاه آتش نشانی موجود شهر رودسر از لحاظ بسـیاری از شـاخص هـا ومعیارهـا در وضعیت مناسبی بسر می برد و تنها کمبود یک ایستگاه دیگر برای پوشش بخش شرقی شهر احساس می شود.
کلمات کلیدی: مکان یابی، ایستگاه های آتش نشانی، شهر رودسر
-1 مقدمه
موجودیت شهرها عموماً با سرویس دهی و ارائه خدمات به ساکنان در محدوده قانونی و حریمشهرها آمیخته است. استقرار هر عنصر شهری در موقعیت فضایی- کالبدی خاصی از سطح شهر، تابع اصول و قواعد و ساز و کار(مکانیسم) های خاصی است که در صورت رعایت شدن به موفقیت و کارایی عملکردی آن عنصر در همان مکان مشخص، خواهد انجامید و در غیر این صورت چه بسا مشکلاتی بروز کند(شهابیان، .(21 :1376 یکی از وظایف اساسی و مهم برنامه ریزان شهری و ناحیه ای، تخصیص زمین به کاربری های گوناگون شهری با توجه به نقش و کارکرد شهر، اقتصاد شهری و همچنین تأثیر و تأثر متقابل کاربری با همدیگر است. امروزه مکان گزینی بهینه مراکز خدمات شهری از اهمیت زیادی برخوردار است. در این میان الگوی توزیع و مکان یابی ایستگاههای آتش نشانی در شهرها با توجه به وظایف مهمی که بر عهده دارند از جمله مباحث مهم مربوطه بهتسهیلات شهری هستند که باید به آن توجه شود. »در حال حاضر در شهرهای کشور، توزیع تاسیسات و تجهیزات و منجمله ایستگاههای آتش نشانی،معمولاً مبتنی بر احساس نیازمندی به ارائه اینگونه تسهیلات توسط ارگانهای مختلف و از جمله شهرداریها و بر حسب درخواست ساکنان محل ونیز اراضی پیش بینی شده برای کاربری تاسیسات وتجهیزات شهری در طرحهای توسعه شهری مصوب انجام میشود و در هر موقعیتی که مناسب تشخیص داده شوند، تسهیلات مربوطه مستقر میگردند)«سازمان ملی استاندارد ایران،.(1380 متأسفانه چون بسیاری از ایستگاه های آتش نشانی بر اساس تجربه کارشناسان و متدهای سنتی ایجاد می شوند، پراکندگی نامناسب آنها همواره مشکلاتی را در امر پاسخگویی در زمان استاندارد 5 دقیقه و اطفای حریق به موقع پدید می آورد(فروتن مقدم،.(2 :1388 درواقع سیاست کلی ایجاد ایستگاه های آتش نشانی در ایران سیاستی بدون برنامه خاص و مدون بوده است به گونه ای که برای ایجاد هر ایستگاه در محدوده های شهری مهمترین اصل خالی بودن زمین، بدون مالک بودن آن یا مواردی از این قبیل بوده است(ذاکر حقیقی،.(1382 این موضوع بر مکانیابی کلی ایستگاه ها در سطح شهرها تاثیرگذار بوده است. حال آنکه به دلیل تفاوت جنس و ماهیت شهرها از لحاظ قیمت اراضی، فشردگی فضا، تراکم جمعیتی و بافت و ساختار شهر، لزوم تدوین شاخص ها و نیز استفاده از سیستم های جدید اطلاعاتی کاملاً به چشم می خورد (حبیبی،.(92 :1389 بنابراین باید روش هایی را به کار گرفت که با درنظر گرفتن تمامی فاکتورها
بتوان مکانهای بهینه این ایستگاه ها را تعیین نمود.
-2 پیشینه تحقیق
به لحاظ اهمیت بسیار زیاد مسأله نجات جان انسانها در اطفای حریق، پژوهش های بسیاری از دیرباز در کشورهای توسعه یافته در زمینه انتخاب مکانهای مناسب احداث ایستگاه های آتش نشانی انجام گرفته است. در فوریه سال 2000 میلادی، پروژه مکانیابی ایستگاه های آتش نشانی، ویرجینیا و کانزاس، تحت راهنمایی شرکت تری دیتا به کمک GIS انجام گرفت. در سال 1376 هجری شمسی، پرهیزگار ضمن مطالعه روش ها و الگوهای مکان گزینی،مکان یابی مراکز آتش نشانی شهر تبریز را انجام داد. شهابیان، شهرام، در سال 1376 هجری شمسی با استفاده از GIS به مکانیابی فضایی ایستگاه های آتش نشانی شمال غرب تهران پرداخت. عادلی در سال 1385 با استفاده از سیستم های اطلاعات جغرافیایی به مکان گزینی ایستگاه های آتش نشانی شهر گرگان پرداخته است. پوراسکندری، عباس، در تحقیقی در سال 1380، ضمن بررسی نحوه توزیع سوانح آتش سوزی در شهر کرج به مکان یابی ایستگاه های آتش نشانی اقدام کرد.
-3 مبانی نظری
بدون تردید تعیین اصول دقیق مکانیابی فعالیتهای مختلف در شهر به دلیل ماهیت برای مسائل شهری بسیار دشوار است هدف اصلی از سلسله اقدامات برنامهریزی کاربری اراضی شهری تأمین رفاه اجتماعی و اقتصادی شهروندان است.
2
-1-3 معیارهای مکان یابی فعالیت های مختلف شهری:
معیارهای مکان گزینی که در راستای هدف فوق قرار میگیرد عبارتند از: سازگاری- آسایش- کارایی- مطلوبیت-سلامتی- استانداردها و ایمنی. (پورمحمدی،(93 :1391 (1 سازگاری: یکی از اهداف اصلی برنامهریزی کاربری اراضی شهری مکانیابی مناسب کاربریها و جداسازی کاربریهای ناسازگار
از یک دیگر است. مثلاً سعی میشود کاربریهایی که آلودگیهایی از قبیل دود، بو و صدا تولید میکند دور از مناطق مسکونی، فرهنگی و اجتماعی استقرار یابند در مقابل، فعالیتهای مکمل یکدیگرند در کنار یکدیگر مستقر میشوند. کاربریهای سرویس دهنده با ترتیب اولویتهای همجواری نیز مشخص میشوند. برای نمونه در ضوابط مربوط به کاربری مسکونی، سرویس دهنده، بی کالبد (فضای باز، گذران اوقات فراغت و کاربری تفریحی مثل پارک)، بهداشتی و درمانی، آموزشی و تجاری به ترتیب اولویت همجواری برخوردارند.
(2 آسایش: فاصله و زمان، عوامل مهمی در اندازهگیری میزان آسایش و راحتی انسانها به شمار میآیند،چرا که بر اثر تأمین آنها سهولت دسترسی به خدمات شهری که یکی از اهداف مهم برنامهریزی شهری است میسر میشود.
(3 کارایی: یکی از عوامل اصلی تعیین کننده مکان کاربریها در شهر، الگوی قیمت زمین شهری است. به لحاظ اینکه هر کاربری از لحاظ اقتصادی و سرمایهگذاری تابعی از قیمت زمین و هزینههای متصور بر آن است که بر اساس شیوه تحلیل هزینه و منفعت معین میشود.
(4 مطلوبیت: مطلوبیت و دلپذیری در برنامهریزی کاربری اراضی شهری یعنی تلاش در جهت حفظ و نگهداری عوامل طبیعی به ایجاد فضاهای باز و دلپذیر، چگونگی شکل گرفتن راهها، ساختمانها و فضای شهری.
(5 سلامتی: اعمال ضوابط محیطی و بهداشتی مناسب برای کاهش آلودگی حاصل از کاربریهای مختلف و رعایت استانداردهای بهداشتی برای تأمین سلامتی محیط زیست انسان یکی از اهداف مکانیابی کاربریهاست.
(6 استانداردهای ایمنی: هدف از این کار به طور کلی حافظت شهر در مقابل خطرهای احتمالی است. خطرهای بلایای طبیعی مانند سیل، زلزله، طوفان و آتشفشان و غیر طبیعی، مانند همجواری منطقه صنعتی با منطقه مسکونی که با اصل سازگاری مورد اشاره مغایرت دارد و سایر مواردی که به نحوی باعث تضعیف ضریب ایمنی و امنیت شهر میگردد.(پورمحمدی،:1391 (94
-2-3 شاخص های مؤثر در مکان یابی ایستگاه های آتش نشانی:
شاخص های متعددی در مکان گزینی ایستگاه های آتش نشانی با توجه به استانداردهای جهانی ارائه گردیده است که البته به کار بردن همه آنها در امر مکان یابی به دلایل مختلف امکان پذیر نیست. بنابراین با توجه به بررسی وضعیت موجود شهر رودسر و دسترسی به اطلاعات، معیارهای شعاع پوششی، میزان جمعیت، دسترسی به شبکه معابر، کاربری ها و همچنین وضعیت کاربری ها و مجاورت کاربری های سازگار و ناسازگار، مطالعات مکان یابی ایستگاه های آتش نشانی صورت گرفته است.
الف - جمعیت: تراکم جمعیت از مهمترین عوامل موثر در نحوه استقرار ایستگاه های آتشنشانی می باشد. در مناطقی از شهر که دارای تراکم جمعیت بالاتری است، احتمال وقوع حریق و حادثه بیش از مناطق با تراکم جمعیت کم تر است. استانداردهای جهانی برای هر 50000 نفر جمعیت یک ایستگاه آتشنشانی را پیش بینی کرده اند .بنابراین در تحلیل ها مناطق با جمعیت بالاتر از اهمیت و وزن بیشتری برخوردارند(حاجی کریمی،.(57 :1389
ب- مساحت و شعاع پوشش : مساحت مناطق مختلف شهری و شعاع عمل ایستگاه های آتشنشانی در برنامه ریزی استقرار ایستگاه ها از عوامل عمده به حساب می آید. استانداردهای جهانی شعاع 5 کیلومتر را برای هر ایستگاه پیش بینی می کنند و
از طرف دیگر زمان رسیدن به مکان آتش سوزی را 3 الی 5 دقیقه در نظر گرفته اند که این زمان خود شامل زمان آمادگی برای اعزام، زمان طی مسیر، زمان استقرار و شروع عملیات است. برای دستیابی به استاندارد 3-5 دقیقه باید محدوده حوزه استحفاظی ایستگاهها را کاهش داد در نتیجه با سرعت بین 30-40 کیلومتر در ساعت، خودروهای امدادی در هر دقیقه بین500-670 متر را طی می کنند که با احتساب هدر رفتن یک دقیقه برای رسیدن پیام آتش سوزی به ایستگاه و خروج ماشینها از ایستگاه در 4 دقیقه باقیمانده، نیروهای آتشنشانی فاصله ای به طول 2-2,7 کیلومتر را پوشش می دهند. مساحت چنین ناحیه ای بین 12,5-23 کیلومتر خواهد بود(پرهیزگار،.(1383
ج- شبکه ارتباطی: شبکه ارتباطی شهری یکی دیگر از عوامل موثر بر مکان یابی ایستگاه های آتش نشانی است. در چگونگی استقرار ایستگاه ومکان یابی آنها، کیفیت و حجم شبکه های ارتباطی، تراکم وسایل نقلیه، عرض خیابانها و معابر، یکطرفه بودن خیابانها، شیب خیابان، وجود سرعت گیرها و. .. بسیار موثر است. زیرا کیفیت شبکه و تراکم آن سرعت متوسط رفت و آمد وسایل نقلیه را تعیین کرده و با مشخص شدن سرعت متوسط، شعاع عملیاتی هر ایستگاه محاسبه می شود. محل مناسب معمولا در محل تلاقی چند خیابان و در نقاطی تعیین می شود که حجم ترافیک مانع یا کند کننده حرکت خودروها و اکیپ آتشنشانی نشود. خیابانهای یکطرفه یا خیابانهایی که وسایل نقلیه سنگین و کندرو از آنها عبور می کنند، از عوامل کند کننده حرکت خودروهای آتشنشانی است.قرارگیری ایستگاهها در مجاورت بزرگراهها و خیابانهای اصلی درجه یک به ویژه تقاطع های اصلی از عوامل مثبت مکان یابی خواهد بود(پرهیزگار،.(1383
د- کاربری اراضی: از لحاظ برنامه ریزی شهری کاربری هایی که در حوزه نفوذ یکدیگر قرار می گیرند باید از نظر سنخیت و همخوانی فعالیت با یکدیگر منطبق باشند و باعث مزاحمت و مانع انجام فعالیت های یکدیگر نشوند. همچنین کاربری های مختلف آسیب پذیری های متفاوتی در مقابل آتش سوزی دارند. کاربری های مسکونی همیشه بیشترین آسیب پذیری را در مقابل حوادث آتش سوزی داشته اند.همچنین نواحی تجاری، صنعتی و انبارها به علت وجود مواد اشتعال زا بیش از انواع کاربری ها در خطر آتش سوزی قرار دارند. بر این اساس لزوم ایجاد ایستگاه های آتش نشانی و امداد رسانی در این گونه مناطق و همچنین هسته مرکزی شهرها که دارای بافت ارگانیک و فشرده است ضروری است. قرارگیری کاربری های خدمات شهری مثل بیمارستانها ، مدارس و ادارات دولتی همگی از مجموعه کاربری هایی خواهد بود که در ساعاتی از روز با پیک ترافیکی روبه رو هستند. بنابراین برای مجاورت ایستگاه با چنین کاربری هایی باید محدودیت های فاصله ای قائل شد(پرهیزگار،.(1383
کاربری های موثر در مکان یابی ایستگاه های آتشنشانی به سه دسته کلی تقسیم بندی می شوند: الف: کاربری های سازگار: مراکز تجاری، مسکونی، پمپ بنزین، انبارهای سوختی، ورزشی کوچک ب: کاربری های نیمه سازگار: مدارس و آموزشگاهها
ج: کاربری های غیرسازگار: ایستگاه های اتوبوس درون شهری و پایانه مسافربری برون شهری، مراکز مذهبی و مراکز درمانی و بهداشتی، ورزشی بزرگ
-4 روش شناسی
تحقیق حاضر بر آن است که بر اساس سؤال و فرضیه های مطرح شده، با توجه به روش شناسی جغرافیایی، با نگرش سیستمی به مناطق شهری به صورت یک کل و نه تعدادی اجزای غیر مرتبط و در تعارض با یکدیگر نگریسته تا با تعیین مناسب ترین مکان ایستگاه های آتش نشانی در فضای شهری بر اساس دیدگاه ساختارگرایی در قالب یک ساختار جغرافیایی به حداکثر کارایی و عدالت اجتماعی در شهر دست یابد (مؤمنی، (29 :1377 و با توجه به دیدگاه کارکردگرایی(همان، (25-28
ترکیبی صحیح از کاربری ها و فعالیت ها و با تأکید بر کاربری خدمات شهری (به ویژه ایستگاه های آتش نشانی) ارائه کرده تا با شناخت فاکتورهای تأثیرگذار به ارزشیابی وضعیت مکانی ایستگاه های آتش نشانی موجود بپردازد.این تحقیق بر مبنای روش توصیفیتحلیلی- انجام می گیرد. اساساً به مبانی تئوریکی در کاربری اراضی شهر و گسترش فضایی آنها توجه شده است. اما در عین حال تئوری ها ، اصول و قوانین مربوط به مکان یابی مراکز خدمات شهری و به طور جزئی ایستگاه های آتش نشانی بررسی شده است و شهر رودسر به عنوان نمونه موردی انتخاب شده است. بر این اساس، جدول امتیازدهی معیارهای ذکر شده تهیه شده و مطابق با آن به امتیازدهی وضع موجود ایستگاه آتش نشانی پرداخته و سرانجام بحث و نتیجه گیری خواهیم کرد.
- یافته ها
-1-5 موقعیت جغرافیایی شهر رودسر
شهر رودسر، مرکز شهرستان رودسر و در استان گیلان واقع می باشد. غیر از مرکز شهرستان، چهار مرکز شهری دیگر با نامهای چابکسر، رحیم آباد، کلاچای، و واجارگاه در این شهرستان وجود دارد. این شهر با موقعیت جلگه ای و وسعتی حدود 14 کیلومتر مربع می باشد و جمعیت آن در سال 58147 :1385 نفر گزارش شده است.رودسر، شرقی ترین شهر مهم گیلان است که از شمال و شمال خاوری به دریای خزر و از جنوب به خط الراس ارتفاعات البرز منتهی می شود. این شهر در طول جغرافیایی حداقل 50 درجه ، 06 دقیقه و حداکثر 50 درجه ، 37 دقیقه در عرض جغرافیایی حداقل 36 درجه ، 38 دقیقه و حداکثر 37 درجه، 12 دقیقه واقع شده است.در طرح تفضیلی، شهر رودسر با جمعیت 72000 نفر در افق طرح در مساحتی
حدود 1647 هکتار و با تراکم ناخالص 60 نفر در هکتار و تراکم خالص مسکونی 209 نفر در هکتار پیش بینی گردیده است (منبع: سایت اداره کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی گیلان). ( شکل (1
-2-5 شناخت وضع موجود شهر از لحاظ ایستگاه های آتش نشانی
در شهر رودسر با وسعت حدود 14 کیلومتر و جمعیت 58147نفر، تنها یک ایستگاه آتش نشانی وجود دارد که قبلاً واقع در خیابان 72 تن -خ بسیج مستضعفین-هدایت بازرگانیکوچه- آتش نشانی بود و اخیراً به محل جدید در زمینی به مساحت حدود 11هزار متر مربع و در فاصله نزدیک به ایستگاه قبلی، انتقال یافته و به تازگی شروع به کار کرده است. این مکان تقریباً در مرکز شهر واقع شده است. ( شکل(2
