بخشی از مقاله
چکیده
امروزه مفاهیم و شاخص های توسعه پایدار در همه ابعاد شکل گیری و تداوم حیات شهر اعم از جغرافیایی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی مورد توجه برنامه ریزان قرارگرفته است. گسترش سریع شهرها، مهاجرت از حوزه های روستایی، تامین نیازمندی ها و خدمات اساسی شهر و حفظ منابع و سرمایه های طبیعی شهر، موجب گردیده که شهرها با چالش های فراوانی در زمینه حل مشکلات مربوط به توسعه ناموزون، نابودی اراضی کشاورزی، تخریب فضاهای باز و سبز، جمع آوری و دپوی زباله، آلودگی منابع آبی و عرصه های طبیعی و ... مواجه گردند. در این راستا نحوه برخورد انسان با محیط های شهری می تواند بقاء و حیات شهرها را تضمین نماید. هدف مقاله، شناسایی و ارزیابی راهکارهای دست یابی به توسعه پایدار شهری و تدوین شاخص های اقتصادی، اجتماعی، در راستای حفظ منابع، سرمایه های طبیعی و امکانات موجود شهر است. در این مطالعه از روش تحلیلی و پیمایشی در شناسایی وضع موجود استفاده شده است .
نتایج میدانی حاکی از آنست بین شاخص های جغرافیایی؛ موقعیت(نزدیکی به ساحل و توانهای محیطی، توپوگرافی(شیب 2 درصد)، منابع آب فراوان، خاک حاصلخیز) و توسعه پایدار فضایی شهر رودسر ارتباط وجود دارد. بر اساس یافته های تحقیق 45/5 درصد شاخصهای اجتماعی بعنوان نقاط قوت جهت توسعه پایدار شهر رودسر نقش دارند. بر اساس نتایج تحقیقات،40 درصد شاخص های کالبدی در راستای شهرپایدار محقق شده و60 درصد شاخص های کالبدی بعنوان نقاط ضعف در توسعه شهر رودسر عمل می کنند. در ضمن بین شاخص های اقتصادی و زیست محیطی در شهر رودسر با شاخص های توسعه پایدار رابطه وجود ندارد. مهمترین پیشنهادات نیز جهت توسعه پایدار شهر رودسر به منظور حفظ منابع خاک، زمین و آب در جهت پایداری اکولوژیکی، توسعه عمودی شهر، احداث مسیر های سبز و پیاده راه و پارکها در حاشیه رودخانه ها و ساحل است.
کلمات کلیدی: توسعه پایدارشهری، مدیریت پایدار شهر، شاخص های توسعه پایدار شهری، پایداری فضـای شـهر، رشـد فیزیکـیشهر و شاخص های توسعه.
.1 مقدمه
در شهرهای مختلف جهان، امروزه مصرف کنندگان شتابزده منابع طبیعی، تولیدکنندگان زباله و ضایعات هستند که شرط لازم برای توسعه را تخریب ذخایر زیستی دانسته و در جهت دستیابی به بازارهای وسیع مصرف تلاش می کنند و کمتر به حفظ منابع و ذخایر برای نسلهای آینده هستند. (1983, PP 216 – 225)
هدف اصلی این مقاله عبارت است از بررسی نقش شاخصهای برنامه ریزی شهری در توسعه پایدار فضایی از ابعاد جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر رودسر است. فرضیات این مقاله به شرح زیر است:
-1 بین شاخص های جغرافیایی (موقعیت، توپوگرافی، شیب و ... ) و توسعه پایدار فضایی شهر رودسر ارتباط وجود دارد.
-2 بین شاخصهای اقتصادی(میزان اشتغال، نرخ بیکاری ، نرخ اشتغال، مهاجرت، درآمد) و توسعه پایدار فضایی شهر رودسر ارتباط وجود دارد.
-3 بین شاخصهای اجتماعی(سواد، بعد خانوار، میزان جمعیت، نرخ رشد) و توسعه پایدار فضایی شهر رودسر ارتباط وجود دارد.
-4 بین شاخص های کالبدی(سرانه مسکونی، آموزشی، تجاری، بهداشتی، مذهبی و فضای سبز) و توسعه پایدار فضایی شهر رودسر ارتباط وجود دارد.
این مقاله با توجه به مطالب فوق به شرخ ذیل تدوین گشته است: در قسمت اول و دوم توضیحات مختصری در مورد مکاتب فکری تاثیر گذار بر نظریه توسعه پایدار، و نظریه، اهداف و اصول توسعه پایدار ارایه می شود. سپس در قسمت سوم مشخصات عمومی شهر رودسر اختصاص دارد. در ادامه به تحلیل شاخص های اجتماعی، بهداشتی و زیست محیطی، اقتصادی تاثیر گذار در رشد و توسعه پایدار فضایی شهر رودسر اشاره دارد و در انتها به جمع بندی، نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات می پردازد.
.2 پیشینه، نظریه و اهداف توسعه پایدار
مباحث مربوط به توسعه پایدار از دهه هفتاد در غرب مطرح شد. تا قبل از آن، توجه به توسعه و رشد اقتصادی مطرح بود و تفکرات حفظ محیط زیست کمتر مورد حمایت قرار گرفت. در سال 1972 گزارش کلوپ رم تحت عنوان »محدودیت رشد)«حسینی، (59 باعث شد تا غرب نسبت به اثرات مخرب توسعه اقتصادی حساس شده و در جهت چاره جویی، تمهیداتی را انجام دهد. آنها چند متغییر از قبیل ذخیره منابع، آلودگی، رشد جمعیت، رشد اقتصادی و ... را هدف گرفتند. واژه توسعه پایدار اولین بار در گزارش»آینده مشترک ما« به طور رسمی، توسط »برانت لند« در سال 1987 مطرح شد .
نظریه توسعه پایدار شهری، حاصل بحثهای فراوان طرفداران محیط زیست در باره مسائل زیست محیطی بخصوص محیط زیست شهر است که به دنبال آن نظریه » توسعه پایدار برای حمایت از منابع محیطی « ارائه شد (پاپلی و رجبی، .(340 :1386
از نظر جاکوبس » پایداری بمعنای آن است که محیط باید به گونه ای حفظ شود که ظرفیتهای آن در طول زمان محفوظ مانده و حداقل به اندازه ایی که از فاجعه زیست محیطی در آینده اجتناب شده و تا حدی که به نسلهای آینده نیز امکان استفاده مناسب ازآن را بدهد« تعریف شده است. این تعریف در واقع تاثیر فعالیت های انسان بر محیط طبیعی را بخوبی نمایان می سازد. در این تعریف تاکید بر موارد ذیل است: .1 حفظ منابع، .2 جلوگیری از تخریب محیط زیست، .3 عدالت اجتماعی، .4 توجه به نسلهای آینده(عسگری، .(5 :1382 بنابراین اهداف توسعه پایدار در برنامه ریزی شهری عبارت است:
-1 در جستجوی شکلی از نظام اقتصادی است که محیط را در نظر گرفته و اثرات منفی فعالیتهای انسانی بر محیط را کاهش دهد .
-2 شکلی از توسعه در نظام فضایی را مورد حمایت قرار می دهد که کاربرد منابع را به حداقل برساند.
-3 الگویی ازبرنامه ریزی شهری که قادر به تلفیق مناسبی از نظام فضایی و اقتصادی در راستای کاهش نابرابری ها و توازن منطقه ای باشد مورد حمایت است(شکل .(1 اولی به فضا و دومی به اقتصاد توجه دارد. اصول زیر قابل توجه خواهد بود: .1 ارتباط با طبیعت؛ .2 امنیت و ایمنی؛ .3 ارزیابی؛ . 4 آگاهی و دانش؛ .5 وحدت و جامع نگری.« با توجه به ابعاد تعریف شده توسعه پایدار شهری، تعریف ذیل برای این نوع توسعه مناسب است: »تغییر تراکم و کاربری اراضی شهری جهت رفع نیازهای اساسی مردم در زمینه مسکن، حمل و نقل، فراغت و غیره به گونه ای که شهر از نظر محیطی قابل سکونت و زندگی، از نظر اقتصادی قابل دوام و از نظر اجتماعی دارای برابری باشد به نحوی که این تغییرات فناورانه و صنعتی، حفظ اشتغال، مسکن و شرایط زیست محیطی مناسب را در بر داشته باشد. «
"آندره گودی" چهار خصیصه را برای توانایی پایداری محیط در مقابل تهاجمات زیست محیطی بیان می کند :
درجه آسیب پذیری، قابلیت سازش و اتعطاف، قدرت ترمیم و برگشت به وضعیت اول، قبول وضعیت ماندگاری و یا توانایی پایداری. برای مثال درجه آسیب پذیری یک روستا قابل مقایسه با شهر بزرگ نیست(تولایی، (100 :1373 در این راستا ویژگیهای یک جامعه پایدار عبارت است از:
الف. آگاهی از محدودیت منابع؛ ب. جلوگیری از گسترش بی رویه شهرها و روستاها؛ ج. بازیافت مواد؛ و د. توسعه و جایگزینی انرژی های پاک در شهر و روستا( ( Maclaren. 1996: 183 ; Gordon.1990 از دیدگاه »ویلیس« رابطه مستقیمی بین ارزش های دموکراتیک محلی در جهت درک فرصت ها و توانمندیها و هماهنگی مردم در حفظ ارزشهای پایدار شهری وجود دارد .(Wheeler,1998) تا حدودی که ملاقات با همسایگان مولفه مهمی در حل چالش های محیطی در سطح محلات محسوب می گردد( ( Wheeler, Stephen, 1998
.3 مشخصات عمومی محدوده مورد مطالعه
شهر رودسر مرکز شهرستان رودسر است و از نظر موقعیت نسبی، از شرایط منحصر به فردی برخوردار است. نزدیکی به ساحل دریا، دسترسی به محور اصلی جاده خط کناره و برخورداری از ساحل طولانی، آرام و کم عمق و همچنین عبور چند شاخه رودخانه(کیا رود ـ شیرا رود) از درون شهر نیز ضمن تقسیم به بخش های مختلف، از موقعیت منحصر به فردی برخوردار گردیده است.(طرح تفصیلی، (1385 حرکات جمعیتی شهر رودسر در طی سال های 1365 تا 1375 نسبت به دهه قبل متعادل بوده و از ثبات بیشتری برخوردار شدهاست. بر خلاف شهرهای دیگر، شهر رودسر طی سالهای 1355 تا 1365 از میزان رشد جمعیت در اغلب نقاط شهری کاسته شد. باید اشاره نمود طی این دوره رشد مطلق جمعیت شهر رودسر نشانه شدت مهاجر پذیری در دهه های اخیر است چرا که رشد طبیعی جمعیت در دهه 1365 تا 1375 شداًیکاهش یافته بود. این میزان در سال 1385 افزایش یافته است(جدول.(2
در سال 1375 از مجموع 27517 جمعیت 10 ساله و بیشتر شهر رودسر که تعداد 10371 نفر در گروه فعال جامعه قرار گرفته اند که از این تعداد 84/3 درصد شاغل می باشند. نمودار 1 وضعیت فعالیت، اشتغال و بیکاری در شهر بر حسب جنس به تفکیک سالهای 1365-1385 را نشان می دهد.
جدول شماره -2 تعداد و درصد رشد سالانه جمعیت در مقاطع و دوره های مختلف
با توجه به آمارهای موجود در شهر رودسر با محاسبه جمعیت زیر 14 سال و بالای 65 سال و بار تکفل در این شهر برابر % 32 می باشد. تراکم خالص مسکونی شهر رودسر برابر 151 نفر در هکتار و تراکم ناخالص مسکونی برابر 18 نفر در هکتار بود(نمودار (2 با نگاهی به آمار و اطلاعات جدول زیر مشاهده می گردد که تراکم در دو دهه 1385 و 1375 تفاوت چندانی نداشته است اما در سال 1365 تراکم 13/5 نفر در هر هکتار بوده است که با افزایش جمعیت در دوره های بعد میزان تراکم نیز افزایش یافته است.
نمودار -2 جمعیت و تراکم نسبی در شهر رودسر سالهای 1365-1385
.4تحلیل شاخص های اجتماعی تاثیر گذار در رشد و توسعه پایدار فضایی شهر رودسر
شاخص های اجتماعی از جمله شاخصهای تاثیر گذاری است که موفقیت، پیشرفت و کارایی یک نظام شهری را تعیین می کند. این شاخصها عبارت است: شاخص رشد جمعیت، سواد، مهاجرت، تراکم خانوار در واحد مسکونی، بعد خانوار، سرانه های اجتماعی مانند کتابخانه، فضاهای فرهنگی. رشد جمعیت شهر رودسر در طی دوره 75 تا 85دارای رشد روند تقریبا ثابت است(جدول .(3
جدول-3 جمعیت، درصد رشد سالانه جمعیت رودسر سالهای )1365-1385ماخذ: سالنامه آماری استان گیلان، (1365-1385
در سال 1385 از مجموع جمعیت 6 ساله و بیشتر شهر رودسر، 90/9 درصد نفر باسواد و 9/1 درصد بیسواد بودند. بررسی وضعیت سواد طی دوره 65 تا 85 در شهر رودسر دارای روند افزایش بوده بطوری که از 85/1 درصد در سال 1365 به 91 درصد در سال 1385 رسیده است. نرخ باسوادی زنان 48 درصد و مردان 52 درصد است.
.5 تحلیل شاخص های اقتصادی تاثیر گذار در رشد و توسعه پایدار فضایی شهر رودسر
شناخت اقتصادی شهر در جهت تعیین مزیت های نسبی، قابلیت ها و فعالیت ها به منظور بهره برداری از کاربری اراضی، امکانات و تاسیسات موجود و بالقوه، برای جذب سرمایه، جمعیت و رشد و توسعه فیزیکی شهر اهمیت دارد. از مجموع 3017 نفر جمعیت 10 ساله و بیشتر، 87/3 درصد شاغل و 12/7 درصد بیکار می باشند. در سال 1375 از مجموع 27517 جمعیت 10ساله و بیشتر، 84/3 درصد شاغل می باشند. بر این اساس نسبت شاغلان این شهر برابر 30/6 درصد است و در سال 1375 نسبت اشتغال برابر با 25/5 و در سال 1365 نیز نسبت اشتغال به کل جمعیت 24/3 بوده است(جدول3 و (4 از مجموع کل جمعیت شهر رودسر که برابر 33951 نفر می باشد نسبت جمعیت فعال آن برابر 54/5 درصد می باشد. یعنی 54/5درصد از جمعیت شهر رودسر جزء فعالین شهر محسوب می گردند که این میزان در سال 30/3 1375 و در سال 1365، 29/6 بوده است که طی دوره 65 تا 85 رو به بهبود و رشد بوده است. با توجه به آمارهای موجود در شهر رودسر با محاسبه جمعیت زیر 14 سال و بالای 65 سال و بار تکفل در این شهر برابر %32 می باشد. با نگاهی به آمار و اطلاعات جدول زیر مشاهده می گردد که تراکم در دو دهه 1385و 1375 تفاوت چندانی نداشته است اما در سال 1365 تراکم 13/5 نفر در هر هکتار بوده است که با افزایش جمعیت در دوره های بعد میزان تراکم نیز افزایش یافته است.
مهاجرت غالب رودسر، روستا شهری است با انگیزه کار و ادامه تحصیل از روستا به شهر صورت گرفته است. از کل مهاجرین، 59/9 درصد، محل تولدشان رودسر و 16 درصد متولد شهر دیگر، 25/5 درصد متولد آبادی دیگر، % 3 متولد خارج از کشور و 0/6 درصد فاقد محل تولد مشخص است(جدول (7 تراکم خانوار در واحد مسکونی شهر رودسر: تعداد خانوار شهر رودسر بر اساس آخرین سرشماری سال 1385 برابر 9702 خانوار می باشد که این تعداد خانوار در 9028 واحد مسکونی اسکان دارند و تراکم خانوار در واحد مسکونی این شهر برابر 1/07 می باشد و همچنین در سال 1365 و 1375 تراکم خانوار در واحد مسکونی تغییری نداشته است(جدول .(7
