بخشی از مقاله
راه آهن ، توسعه و پدافند غیر عامل
نام محور مقاله: زیر بنا و تاسیسات
چکیده
علاقه به حیات و حفظ بقاﺀ به طور غریزی در هر انسانی وجود دارد. لذا در طول تاریخ، بشر برای دستیابی به ملزومات بقای خود به گسترش فعالیتهای کشاورزی و ، صنعتی و تجاری و در برخی موارد به جنگ با همنوعان خود پرداخته ، یـا بـه جهـت دفع تجاوز دشمنان خود جنگها و منازعات بسیاری را پشت سر نهاده است.٤
در اغلب کشورهایی جهان،لزوم و اصول و ملاحظات دفاع غیر عامل با کمی اختلاف پذیرفته شده اند ولی شیوه به کارگیری آنها ابتکاری، هنرمندانه و خردمندانه است و قالب خاصی برای پیاده سازی این اصول و ملاحظات وجود ندارد . به همـین دلیـل هر اصل به وسعت خلاقیتهای فکری بشر و شرایط زمان و مکان بستگی دارد و حد و مرزی آن وجود ندارد . ٥
در هرجنگی اولین گام اتخاذ تدابیر مناسب برای پیشگیری از آسیب و بحران است. اقدامات پیشگیری از آسیب اغلب قبل از جنگ و در زمان صلح ، با فرصت کافی و به شکل بشر دوستانه انجام مـی پـذیرد. پـس از آن در صـورت وقـوع جنـگ بایـد از گسترش خسارات آن جلوگیری به عمل آمده و در نهایت باید تمام نیروها برای کاهش بحران و خسـارتها و کنتـرل اوضـاع بـه خدمت گرفته شوند تا شرایط به وضعیت مطلوب و عادی بازگردد .٦ این تدابیر که از اصول پدافند غیـر عامـل پیـروی مـی کنـد حتی در کشورهای ابر قدرت و یا بی طرف جهان نیز بکار گرفته می شوند . برنامه پدافند غیـر عامـل در دسـتگاههای اجرایـی کشور ما نیز با توجه به توسعه احداث زیر بناها در سالهای اخیر و آتی ، به منظور استمرار فعالیتها و خدمات زیربنایی و تـامین نیازهای حیاتی و آمادگی در شرایط بحرانی و جنگ مورد توجه قرار گرفته است.
در این مقاله سعی گردیده است ، پس از تبیین اصول دفاع غیر عامل و روشهای رایج آن و نیز بررسی اهمیـت و کـارایی راه آهن در شرایط بحرانی ، با توجه به نقاط حساس موجود در شبکه ریلی ، راهکارهایی در خصوص اقدامات دفاع غیر عامل در راه آهن ارائه گردد.
کلمات کلیدی:
پدافند غیر عامل ، خطوط راه آهن، ترابری ریلی، توسعه ، بحران
١مدیر کل راه آهن تهران‐ میدان راه آهن ‐ خیابان شوش ‐ اداره کل راه آهن تهران‐ تلفن ٥٥١٢٢٣٠٠ ‐
Email:mohammadi@rai.ir
٢مشاور مدیر کل راه آهن تهران‐ میدان راه آهن – خیابان شوش ‐ اداره کل راه آهن تهران‐ تلفن ٥٥١٢٣٥٦٦‐ (مسئول مکاتبات) Email:m.sharifi@rai.ir
مقدمه
چه بصورت تهاجمی و چه تدافعی یا تحمیلی ، با زندگی جوامع بشری آمیخته شده و بصورت جزئی از آن در آمده است .کمتر روزی یافت می شود که در آن خبری از آوارگی و کشتار مردم بیگناه ، تخریب و انهدام منابع و سرمایههای ملتهـا و زیربناهـای کشورها در اثر اقدامات خصمانه دشمنان خارجی و یا کشمکشهای جنگهای داخلی نباشد.
هرگاه دولتمردان کشوری به مسائل نظامی، دفاعی،تهدیدات و فرصتها در کشور خود نیاندیشند ، دولتمردان سایر کشـورها به جای آنان خواهند اندیشید و چنین کشوری محکوم به نابودی است. این مسئله برای کشور ما به لحاظ قرارگیری در موقعیت استراتژیک جغرافیایی و دارا بودن منابع طبیعی از اهمیت بیشتری برخوردار است.
همگام و هماهنگ با رشد و پیشرفت فناوری و بکارگیری تسلیحات مدرن ، هوشمند و دور برد در جنگ ها ، روش ها، قواعـد ،اصول و ماهیت جنگ ها روزبروز دگرگون شده و پیچیده تر و مخربتر می گردد . بنا به نظر متخصصان علوم دفـاعی مشخصـه جنگهای امروزی که به نام جنگهای نسل چهارم خوانده می شود ، به شرح زیر است :
• تاکید بر جنگ نرم چون جنگ اطلاعاتی، روانی، تبلیغاتی و سایبری و پرهیز از درگیری قطعی در جنگ سـخت قبـل از اطمینان از پیروزی در جنگ نرم
• بکارگیری موضعی و مقطعی جنگ سخت مانند جنگ با ضربات محدود برای تقویت و پشتیبانی جنگ نرم
• تاکید بر جنگ الکترونیک پیشرفته
• اتکا بر شبکه گسترده ، سلاحها و سامانههای پیشرفته و هوشمند سنجش از راه دور
• کسب برتری کامل در هوا و گسترش عرصه جنگ به فضا
• شروع همزمان نبرد در خط و عمق نزدیک ودور یاگسترش عرصه نبرد بههمه سطوح جغرافیایی کشور
در این جنگهااولویت اول تهاجم ، انهدام زیرساختهای ملی و مراکز حیاتی اسـت و بـه قطـع ارتبـاط رهبـری و مـدیریت دفاعی و عمومی کشور ، با مردم و نیروهای دفاعی در مراحل ابتدایی تهاجم توجه ویژه ای میشود .
ویژگیهای دفاع موثر در جنگهای نسل چهارم ، برنامهریزی و پیاده سازی طرحهای جامع دفاعی و مـدیریت بحـران قبـل ازشروع جنگ آشکار، توسعه همه جانبه تدابیر دفاعی به منظور افزایش ضریب پایداری ملی، استقرار طرحهای دفاعی در سـطح تمامی نقاط هدف در کل حوزه سرزمینی ، به روش دفاع نقطهای است.
با توجه به تجارب جنگ های گذشته ایران واطلاعات بدست آمده از جنگهای سایر کشورهای جهان در دهه های اخیـر ، بـه علت وجود شکاف بزرگ ، بین فناوری تسلیحات مدرن آفندی استکبار جهانی و تسلیحات پدافندی کشورمان و ضـعف پدافنـد هوایی در برابر جنگ الکترونیک و موشک های هدایت شونده ، تجهیز دشمن به تجهیـزات پرتـاب موشـک از مـاورا بـرد جنـگ افزارهای پدافند هوایی و همچنین فقدان سلاح های ضد موشک در کشور، مراکزحیاتی و حساس موجود در کشور به هدفهـای سهل الوصول برای هدف گیری موفق و سریع هواپیماها و تسلیحات آفندی دشمن تبدیل گردیده است. از سوی دیگر با توسـعه اقتصادی و اجتماعی کشور روز بروز بر تعداد این مراکز و نیز حساسیت و وابستگی به آنها افزوده می شود.
با عنایت به اینکه ، مراکز صنعتی و اقتصادی که بسیاری از این مراکز حیاتی و حساس را تشکیل می دهند، امکانات پدافند عامل را در اختیار ندارند ، یکی از راههای آسان ، موثر ، سریع و اقتصادی برون رفت از وضعیت کنونی ،گسترش دفاع غیر عامل ، جهت خنثی سازی و کاهش خسارات حملات احتمالی دشمن و بالا بردن آستانه مقاومت ملی می باشد. پدافنـد غیرعامـل بـه عنوان یکی از موثرترین و پایدارترین روش های دفاع ، همواره مورد توجه اکثر کشورهای جهـان ، حتـی ابرقـدرتها کـه از تـوان نظامی بالایی برخوردارند و نیز کشورهایی که در اغلب جنگها بیطرف بوده اند ، قرار داشته است .
از ویژگیهای برجسته پدافند غیرعامل موارد زیر را می توان نام برد :
• ایجاد بستر مناسب برای توسعه پایدار کشور
• هم راستا بودن با سیاستهای تنشزدایی
• پایدارترین و ارزانترین روش دفاع
• مناسبترین راهکار افزایش آستانه مقاومت ملی
• پشتوانه اقتدار ملی
• یکی از مهمترین ابزارهای بازدارندگی
• بهترین و مناسبترین شیوه کاهش مخاطرات و کاهش آسیب پذیری
• صلح آمیزترین روش دفاع و فطریترین عنصر دفاعی بشر در برابر همه حوادث است٧
از سال ١٣٨٢ ، پس از دستور مقام معظم رهبری و با توجه به بند ١١ ماده ١٢١ برنامه چهارم توسعه دولت و دستگاه هـای اجرایی ملزم به رعایت اصول پدافند غیر عامل در طراحی و اجرای طرحهای حساس و مهم یا در دست مطالعه و نیز ، تاسیسات زیر بنایی و ساختمانهای حساس و شریانهای اصلی و حیاتی کشور گردیده اند که کلیات طرح و آیین نامه های اجرایی آن و نیز سند دائمی پدافند غیر عامل توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام و هیئت وزیران به تصویب رسیده و به دستگاههای اجرایـی کشور ، ابلاغ گردیده است. ٨
پدافند غیر عامل و دفاع غیر نظامی
بطور کلی پدافند به معنی دفع، خنثی کردن و یا کاهش اثرات اقدامات آفندی دشمن و ممانعـت از دسـتیابی وی ، بـه اهـداف واقع در حوزه خودی است و بر دو نوع عامل و غیر عامل دسته بندی می گردد.
پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق می گردد که مستلزم به کارگیری جنگ افزار نبوده و بـا اجـرای آن مـی تـوان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسـانی جلـوگیری نمـوده و یـا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد.
هدف از اجرای طرح های پدافند غیرعامـل کاسـتن از آسـیب پـذیری نیـروی انسـانی ، سـرمایه هـا ، شـریانهای ارتبـاطی ، مستحدثات و تاسیسات و سایر منابع حیاتی و حساس و مهم کشور در برابر حمـلات مخـرب دشـمن ، کسـب آمـادگی جهـت رویارویی با این حملات ، و استمرار فعالیت ها و خدمات زیر بنایی و تامین نیازهای حیاتی و تداوم اداره کشور در شرایط بحرانی ناشی از جنگ است.
در کنار دفاع غیر عامل مفهوم کلی تری نیز بنام دفاع غیر نظامی٣ که شامل مجموعه تمهیدات دفاع عامل و غیرعامل برای افراد و تاسیسات غیرنظامی است که از بروز و استمرار حوادث طبیعی یا غیر طبیعی که جان و مال مـردم را تهدیـد مـیکنـد ، جلوگیری نموده و یا در صورت بروز، آثار ناشی از آنرا کاهش می دهد.
به کارگیری روشهای پدافند غیر عامل علاوه برکاهش شدید هزینه های جنگ ، کارایی دفاعی طرح ها و تاسیسات حیاتی و توانایی پایداری کشور را در زمان جنگ افزایش خواهد داد.
بطور کلی مزایای استفاده از پدافند غیر عامل به شرح زیر است:
موجب حفظ و بقای نیروی انسانی بعنوان ارزشمند ترین سرمایه کشور ، بویژه در عصـر حاضـر کـه روز بـروز بـر ارزش آن افزوده می شود ، میگردد.
• موجب حفظ تمامیت ارضی، امنیت ملی و استقلال کشور می شود.
• موجب افزایش توانایی مقاومت در مردم و نیروی خودی در برابر تهاجمات دشمن و حفـظ نیروهـا بـرای ضـربه زدن در زمان و مکان مناسب به نیروهای مهاجم شده و از دشمن آزادی عمل و ابتکار را سلب می کند.
• توانایی سامانه های شناسایی، هدف یابی و دقت هدف گیری آفندی دشمن را کاهش می دهد .
• موجب صرفه جویی کلان اقتصادی و ارزی در دستیابی و حفظ تجهیزات و تسلیحات بسیار گرانقیمـت نظـامی کـه بـا مرور زمان کارایی خود را از دست می دهند ، می گردد.
3 Civil Defense
• مراکز حیاتی و حساس (اقتصادی، سیاسی، نظامی، ارتباطی، مواصـلاتی، پالایشـگاهها ، نیروگاههـا، بنـادر، فرودگاههـا، مجتمع های صنعتی و ...) را در برابر حملات دشمن حفظ نموده، خسـارات و صـدمات وارده بـه آنهـا را تقلیـل و ادامـه فعالیت و مقاومت در شرایط بحران و جنگ را ممکن میسازد.
• موجب تحمیل هزینه به دشمن می گردد. دشمن برای هدف گیـری و انهـدام اهـداف مسـتحکم و پراکنـده مـی بایسـت هواپیماها، تسلیحات گرانقیمت تر و بیشتر و زمان طولانی تری را صرف کشف و انهدام آنها نماید . لـذا چنانچـه هزینـه حمله ، از منافع آن برای دشمن بیشتر باشد، از حمله منصرف خواهد شد و بدین سبب مطامع مهاجمین بر علیه کشور کاهـش می یابد.
• کشورهایی که نقاط آسیب پذیری آنها فراوان است و دشمن می تواند با ضربات سریع، حیاتی ترین منابع آنان را منهدم نماید، عوامل تهدید از بیرون را در درون خود ایجاد می نمایند. پدافند غیر عامل موجب کاهش این نقاط می گردد.٩
• موجب توزیع ثروت، جمعیت و سرمایه های ملی در کل فضای سرزمینی کشور از طریق اعمال سیاست تمرکـز زدایـی، آمایش سرزمینی و پراکندگی زیر ساخت های کلیـدی، مراکـز حیـاتی، حسـاس و مهـم تولیـدی محصـولات کلیـدی( نیروگاهی، پالایشگاهی، صنعتی، نظامی، غذایی، آبرسانی و... )
• از نظر اخلاقی ، بشر دوستانه و سیاسی، مفهومی صلح دوستانه تـر دارد و کشـورهایی کـه توسـعه مهندسـی پدافنـد غیرعامل را بعنوان یک سیاست دفاعی مستمر در دستور کار خود قرار می دهند ، هیچگاه در معـرض اتهـام تهدیـد بـر علیه کشورهای دیگر قرار نمی گیرند.
• می بایست در زمان صلح شروع و تا پایان وقوع بحران و تهدید ادامه یابد، لذا بجای مقابله با حمله ، رویکـرد پیشـگیرانه دارد .
با توجه به موقعیت سیاسی و جغرافیایی کشورمان در زمان حاضر و نظربه شکاف موجود بین فن آوری آفندی دشمنانمان و فن آوری تسلیحات پدافندی کشورمان ، و نیز اینکه مقابله با فن آوری های تهدید یا دستیابی به آنها نیز بسیار پرهزینه و زمانبر است ، بهترین گزینه دفاعی کشور ، استفاده از فنون پدافند غیر عامل و پیاده سازی آن در تمامی تاسیسات مهم و نقاط حیاتی کشور است.
شبکه ریلی و اهمیت آن در مدیریت بحران
بحران عبارت است از واقعه ای ناگهانی که در جامعه به وجود می آید، باعث ایجاد بی نظمی و اختلال در امنیت جامعه مـی شود و مدیریت منابع جامعه را مختل می کند و نیازمند تدابیر عمیق است.
چهار شاخص تعیین کننده سطح بحران عبارتند از : ١‐ شدت حادثه ، ٢‐ وسعت حادثه ، ٣‐ قابل مدیریت بودن حادثـه بـا منابع موجود انسانی، تجهیزاتی، مالی واطلاعاتی ٤‐ اختلال نظم و امنیت جامعه.
جنگ معمولا بیشترین شدت بحران را داشته ، عملیات یا اثرات آن کل کشور را فرا می گیرد و لذا بیشترین وسـعت را نیـز دارد. در قسمتهای جنگ زده نظم و امنیت جامعه بکلی مختل می گردد. اما معمولا با روشهای ویژه سیاسـی و مـدیریتی قابـل اداره بوده و می توان از خسارات و اثرات آن کاست و یا مانع ایجاد آن گردید.
چرخه مدیریت بحران شامل پیشگیری و کاهش مخاطرات ، آمادگی، مقابله و بازسازی است . شبکه حمـل و نقـل ، بعنـوان عمده ترین شریانهای حیاتی که ارتباط مناطق مختلف را برقرار می نماید ، در تمامی مراحل مدیریت بحران از پـیش نیازهـای خدمات رسانی به نقاط بحران زده یا در معرض بحران، به شمار می رود.
راه آهن بخاطر ویژگیهایش در حمل انبوه ، سریع و ایمن کالا و نیروی انسانی از جمله ابزارهای کارآمـد در جهـت پیشـبرد اهداف مدیریت بحران به شمار می رود. با استفاده از این ابزار و خدمات رسانی به موقـع مـی تـوان از شـدت و وسـعت حادثـه کاست و با کوتاه کردن چرخه بحران موجبات حفظ رضایت عمومی را فراهم نمود. با تسریع در بازسازی نقاط بحران ، امنیـت و نظم نیز به سرعت به این مناطق باز خواهد گشت.
علاوه بر این راه و راه آهن با اتصال بنگاههـای اقتصـادی و صـنعتی ، مراکـز زیسـت و فعالیـت تولیـدی و مبـادی ورودی و خروجی کشور به یکدیگر، نقش تعیین کننده ای در اقتصاد کشور دارد. با عنایت به اینکه در جنگهای مدرن که یکی از مقاصـد اولیه دشمن ، ایجاد اختلال در چرخه اقتصادی کشور است ، با آسیب رساندن به تاسیسات حمل و نقل ریلی ، به آسانی خواهد توانست چرخش چرخ اقتصاد کشور را مختل نموده و به مقصود خود دست یابد.
لذا بایستی با تقویت زیر ساختهای ریلی کشور ، از عملکرد مناسب آن در زمان بحران اطمینان حاصل کـرد ، تـا عـلاوه بـر پیشگیری از صرف وقت و هزینه برای بازسازی آن در زمان بحران ، بتوان به نحو مناسب به مناطق جنگی و بحران زده خدمات رسانی نمود و از خدمات آن در مراحل آمادگی و بازسازی و نیز در فعالیتهای دوران صلح و غیر بحرانـی ، اسـتفاده کـرد. عـدم توجه به این مساله موجب تشدید بحران در شرایط جنگی گردیده و زمینه های موفقیت دشمن را افزایش می دهد.
نقاط ثقل و حساس خطوط راه آهن تهران
در صورت بروز جنگ، استراتژیست ها و طراحان عملیات جنگی تلا ش می کنند شاهرگ های حیاتی جامعـه را مـورد تهـاجم قرار دهند . مراکز حیاتی و مراکز ثقل٤ مراکز و تاسیسات پر اهمیت کشور می باشند که در صورت حمله و بمباران و انهدام آنهـا صدمات جدی به نظام اجتماعی، سیاسی و نظامی کشور وارد شده، آنها را در یک مخاطره و بحران جدی قرار می دهد . همانطور که می دانیم ، مراکز حیاتی و ثقل کشور به سه گروه : مراکزحیاتی ٥ ، مراکز حساس٦ و مراکز مهم٧ تقسیم می شوند.
بسته به کارایی خطوط ، تاسیسات و تجهیزات راه آهن می توان هر یک از آنها را در یکـی از ایـن دسـته هـا جـای داد. بـه عنوان مثال ایستگاه تهران ، آپرین ،خطوط ریلی بنادر ( بندر عباس ،بندر امام خمینی ، بنـدر امیـر آبـاد و در آینـده چابهـار ) ایستگاههای مرزی ( جلفا ، سرخس ، رازی و میر جاوه) ، خطوط کارخانجات بزرگ مانند فولاد مبارکه ، پالایشگاه ری و معادن عمده کشور ، ایستگاههایی که محل تقاطع کریدورهای پر تردد داخلی و بین المللی هستند ،ساختمان دفتر مرکزی راه آهـن ، مراکز فرماندهی سیستمهای علائم CTC ، مراکز کاریر و دیتا سوئیچ تهران ، سرورهای مرکـزی خـدمات ماشـینی راه آهـن و ایستگاههایی که به مراکز نظامی و حساس صنعتی خدمات رسانی می کنند ، از مراکز حیاتی شبکه ریلی کشور بـه شـمار مـی رود . ایستگاههایی که معمولا جمعیت زیادی در آن حضور دارند ( نظیر ایسـتگاههای مشـهد ، تبریـز ، اصـفهان و ... ) ،مراکـز فرماندهی سیستمهای علائم RC ، پلهای بزرگ ، ایستگاههای درجه ٢ و ٣ ، دفاتر اداری نواحی ، مراکز دیتا سـوئیچ مختلـف در نواحی و سرورهای رایانه ای نواحی ، واحدهای آتش نشانی ،جرثقیلها و قطار نجات نواحی ، جزﺀ مراکز حساس و حوزه های نگهداری خطوط ، ساختمانها و تاسیسات راه آهن ،خطوط فرعـی ایسـتگاهها ، انبارهـای بـزرگ کـالا ، سـاختمانهای مسـافری ایستگاهها ، معادن بالاست ، هانگارهای تعمیرات جزﺀ مراکز مهم می باشند.
ایستگاههای تهران و آپرین ، بخاطر نقششان در بهره برداری از خطوط ریلـی و نیـز وجـود تاسیسـات حیـاتی در آن نظیـر کنترل ، مراکز بیسیم و ارتباط ، سرورهای مرکزی یارانه ای، ساختمان مرکـزی و مـدیریت راه آهـن و راه آهـن تهـران و ... ، و ایستگاههای نظامی با توجه به خدماتی که در زمان جنگ ارائه می نمایند، حائز اهمیت کشوری مـی باشـند و حـذف آن مـی تواند بر کل کشور و یا نتیجه جنگها موثر باشد. خطوط بنادر و ایستگاههای مرزی به خاطر پشـتیبانی مراکـز صـنعتی و انجـام فعالیتهای اقتصادی و ترانزیتی کشور ، و محلهای تقاطع کریدورها و خطوط کارخانجات بزرگ و پالایشگاهها ، در صورت انهدام فشار عظیمی بر پیکره اقتصادی کشور وارد خواهند کرد. نابودی مراکز فرماندهی مدیریتی ، کنترل ارتباطات و علائم الکتریکـی ، سرورهای مرکزی راه آهن و... موجب اختلال در بخشی از فعالیتهای راه آهن در کل کشور خواهد شد.
سالنهای مسافری ایستگاههای مشهد ، تبریز ، اصفهان و ... بدلیل اینکه در بسیاری از ساعات روز مملو از جمعیت بوده و در صورت هدف قرار گرفتن ضایعات جانی زیادی به بار می آورند جزﺀ مراکز حساس خواهند بود. ایستگاههای درجه دو و سه و نیز
4 Vital and Gravity Centers 5 vital Centers 6 Critical Centers 7 Important Centers
پلهای بزرگ با توجه به اینکه انهدامشان موجب مسدودی فقط یکی از محورهای ارتباطی خواهد شـد ، امـا ایـن مسـدودی تـا احداث واریانت به مدت حداقل یک هفته طول خواهد کشید جزﺀ مراکز حساس به شمار می روند. اگرچه همین مراکز با توجـه به موقعیت جغرافیایی مناطق جنگی و وضعیت دسترسی این مناطق به ترابری و ترابری ریلی ، ممکن است جزو مراکـز حیـاتی به شمار روند. واحد های آتش نشانی ،جرثقیلها و واحد قطار نجات نیز به علت اینکه وظیفه امداد رسانی به نقاط آسیب دیده را بر عهده دارند، جزﺀ مراکز حساس به شمار می روند.
کارخانجات تعمیر لکوموتیو کرج نیز بخاطر نوع فعالیتش و کمبود ظرفیت تعمیر لکوموتیو در کشور ، از مراکـز حسـاس راه آهن می باشد ، اگرچه درصورت خرابی تعداد زیادی از لکوموتیوها و اجرای تحریمهای شدیدتر اقتصادی علیـه ایـران در زمـان جنگ، ممکن است این کارخانجات نیز در زمره مراکز حیاتی قرار گیرد.
مراکزی چون دپوهای تعمیرات واگن و لکوموتیو ، انبارهای کالا که در کوتاه مدت تاثیر زیادی بر بهره برداری خطوط ندارند ، جزو مراکز مهم به شمار خواهند آمد. کارخانجات تولید تراورس با توجه به اینکه در دو دهه اخیر بر تعـداد آن افـزوده شـده و بخش خصوصی نیز توانایی ارائه فعالیت مشابه آنرا دارد جزو مراکز مهم به شمار می رود.
اثرات ناشی از آفند یا حملات تروریستی و خرابکارانه در راه آهن
هر گونه آسیب به خطوط ریلی بسته به نحوه آسیب رسانی می تواند یک یا چند مورد از زیانهای زیر را در بر داشته باشد: ١. ضررهای مستقیم ناشی از سوانح.
این زیانها شامل زیانهای جانی به پرسنل راه آهن و مسافران ، زیانهای وارده به ماشین آلات ریلی منجمله واگن و لکوموتیو ، زیانهای وارده به زیر ساختها مشتمل بر خطوط ، ساختمانها ، تجهیزات علائم و ... می باشد.
٢. ضرر ناشی از اختلال در حرکت قطارها.
این زیانها شامل زیانهای ناشی از عدم امکان اجرای به موقع تعهدات راه آهن ( نظیر جـرائم تـاخیر مسـافرین ، حـق توقـف واگنها ، فساد کالاهای فاسد شدنی و نظایر آن) ، زیانهای ناشـی از عـدم بهـره دهـی سـرمایه ( شـامل آلات ناقلـه و خطـوط و تاسیسات ) و بویژه زیانهای جانی و مالی که در شرایط بحران بدلیل عدم دسترسی مناسب به ترابری، به آحاد جامعـه وارد مـی گردد ، میشود. ( نظیر افزایش آمار تلفات پس از حمله )
٣. ضرر ناشی از فقدان امنیت .
ضررهای ناشی از از دست دادن بارهای داخلی و بین المللی به علت مسـدودی مسـیر و مهمتـر از آن ضـررهای ناشـی از از دست دادن مشتریان بین المللی به علت فقدان امنیت مسیر ( که از بین بردن آثار سوﺀ آن و جذب مجدد مشتریان به سـختی ممکن است.) و نیز ضررهای ناشی از کاهش توریست در اثر نا امنی خطوط و منطقه ، این زیانها را تشکیل می دهند.
٤. ضررهای وارد به مشتریان شامل ضررهای ناشی از تغییر در برنامه های حمل بار ، ناشی از تغییر مسیر و ناشی از نقصان بار
٥. زیانهای اجتماعی شامل زیانهای وارد به پرسنل و مسافران ناشی از نقص عضو ، زیانهای ناشی از مشکلات و رکود اقتصادی و بیکـاری و فقـر ،
زیانهای وارده به خانواده کشته شدگان و مجروحین ، زیانهای کلی ناشی از بحران ، ناآرامی ، نا امنی و رعب و وحشـت در بـین مردم (بویژه در مورد حملات هوایی) که حتی ممکن است موجب به خطر افتادن حاکمیت کشور گردد.
به منظور استمرار فعالیتهای ترابری ، تامین نیازهای حیاتی، تداوم خدمات رسانی عمومی به مردم و تسهیلاداره کشور در شرایط تهدید، بحران ، حملات تروریستی و تجاوز خارجی ، کمک به حفظ تمامیت ارضـی و بنیـه دفـاعی کشـور و ممانعـت از زیانهای فوق الذکر بکارگیری اصول دفاع غیر عامل در فعالیتهای راه آهن الزام می یابد.
دفاع غیر عامل در راه آهن
اقداماتی که جهت مقابله با تهاجم دشمن یا فعالیتهای خرابکارانه و کاهش زیانهای ناشی از آن می توان انجام داد به دو دسـته تقسیم می شوند :
١. اقدامات مدیریتی : نظیر سازمان دهی و آمادگی واحد قطار نجات ، سازماندهی واحدهای ریل گـذاری و جوشـکاری بـرای مواقع بحران ، تعیین محلهای امن و پناهگاه برای ایستگاهها در حملات هوایی ، آموزش پرسنل برای مواقع بحران و ...
٢. اقدامات مهندسی : نظیر ساخت پلهای موقت فلزی با پایه ها و فونداسـیونهای فلـزی ، اسـتفاده از رنگهـای ضـد رادار یـا همرنگ زمینه در ابنیه و تجهیزات حساس ، طراحی تجهیزات ارتباطی قابل حمل ، ساده و کوچک سازی تجهیزات علائم الکتریکی ، مقاوم سازی ابنیه در برابر حملات موشکی و بمب گذاری متخصصان علوم نظامی با توجه به پنج مرحله استراتژی بقا (اجتناب از شناسایی شدن ،اجتناب از قـرار گـرفتن در تیـررس
دشمن ، اجتناب از اصابت گلوله ، اجتناب از نفوذ گلوله ، اجتناب از کشـته شـدن ) روشـهای زیـر را بـرای پدافنـد غیـر عامـل پیشنهاد می کنند:
• ایجاد اختلال در شناسایی ، از طریق: اختفا،استتار(استتار نوری ، استتار حرارتی ، استتار راداری ، استتار رادیویی ، اسـتتار بصری ، استتار صوتی ، ضد الکترونیکی )، پوشش( امنیتی یا فیزیکی ) ، فریب، پراکندگی و تجزیه
• کاهش آسیب پذیری نقاط هدف و تاثیر سلاح دشمن ، از طریق: مکان یابی صحیح، ایجاد سازههای امن و مقـاومسـازی ، پراکندگی ، تفرقه و جدا سازی ، دسترسـیهای امـن ، ایجـاد موانـع، آمـوزش و فرهنـگ سـازی، ردیـابی و اعـلام خطـر، استحکامات (خاکریز ،کیسه شنی ، دال بتونی و ... ) ، آمایش دفاعی ،احداث پنگاهگاهها و جان پناه و روشهای ویژه
در خصوص استفاده از این اصول در راه آهن موارد زیر قابل ذکر است :
• با توجه به اینکه ایستگاههای راه آهن مکان عمومی بوده و تمامی مردم به ایستگاهها و خطوط راه آهن دسترسی دارنـد ، روشهای اختفا کارآمدی نخواهند داشت .
• در روشهای استتار می توان از همرنگ کردن تاسیسات ( مثلاﹰ پلها ) با محیط جهت اخـتلال در دیـد هواپیماهـا اسـتفاده کرد.در میان این روشها ، بیشتر استتار از دید تجهیزات الکترونیکی و هدایت کننده موشکها و استفاده از رنگهای ضد رادار و نظایر آن کارایی خواهد داشت. اگر چه با توجه به اینکه این تاسیسات ثابتند دشمن به آسانی مـی توانـد بـا اسـتفاده از تجهیزات ماهواره ای موجود (GPS) ، مختصات جغرافیایی آنها را بدست آورد و با ارزانترین تجهیزات موشـکهای خـود را به سمت هدف هدایت کند. با توجه به اینکه دید ماهواره های جاسوسی اغلب از بالاست و محدوده دید سه بعدی آنها کم است ، استفاده از استتار بویژه استتار راداری در مورد پلها کارآمد تر خواهد بود.
• روشهای پوششی مانند ایجاد دود ، بیشتر در زمان حملات هوایی یا موشکی کاربرد خواهد داشت .
• از روشهایی فریب می توان برای مقابله با حملات هوایی می توان استفاده نمود. لذا بدین منظور توصیه می شود از تخریب ساختمانهای متروکه ایستگاهها خودداری به عمل آید. در صورت بروز جنگ می توان ظاهر ایـن سـاختمانها را بـه شـکل ساختمان ایستگاه تغییر داد و تا حدودی امکان خطا در حملات هوایی را ایجاد نمود.
• پراکندگی و تجزیه در خصوص تجهیزات الکترونیکی و اتاقهای رله و دیتا سوئیچ ممکن و موثر است و بهتر است تمام این اتاقها متصل به ساختمان ایستگاه ساخته نشود. در غیر اینصورت در صورت اصابت موشک به ساختمان ایسـتگاه اتاقهـای رله ، دیتا سوئیچ ، کاریر و ... نیز آسیب خواهند دید و موجب افزایش خسارات مالی و اخـتلال در عملیـات بهـره بـرداری خواهند گردید.
• مناسب خواهد بود برای ایستگاههای حیاتی نظیر تهران ، شاهرود و... ، جانشین مراکز فرماندهی ، دیتا سـوئیچ ، کـاریر و سرورهای رایانه ای نیز در نظر گرفته شود یا این مراکز از حالت متمرکز خارج شوند تا در صورت خروج یـک سیسـتم از سرویس ، سیستم جانشین فعال گردد.
• بهترین روش برای مقابله با حملات دشمن استفاده از اصول کـاهش آسـیب پـذیری مراکـز حیـاتی و حسـاس اسـت کـه تاسیسات راه آهن را در برابر حملات تروریستی و جنگهای چریکی نیز مقاوم خواهد کرد.
• اگرچه مکان یابی تاسیسات و خطوط راه آهن ، تابع شرایط توپوگرافی منطقـه و اصـول مهندسـی راه آهـن اسـت ، ولـی مناسب است در صورت امکان در طراحی اصول پدافند هوایی نیز در نظر گرفته شود.
• در صورت توجیه پذیری اقتصادی ، مقاوم در نظر گرفتن سازه ها برای مقابله در برابر حملات هوایی با توجـه بـه اهمیـت آنها علاوه بر کاهش آسیب پذیری آنها در برابر آفندهای دشمن ، آنرا در برابر بلایای طبیعی نیز مقاوم خواهد نمود.
• در نظر گرفتن پناهگاههای دو یا چند منظوره ، امن و مقاوم برای ایستگاه های بزرگی مانند تهران که معمولا بـالای ٤٠٠ نفر فقط در ساختمان مسافری آن مستقر هستند ، ضروری به نظر می رسد. مناسب اسـت عـلاوه بـر سـالن مسـافری در محوطه این ایستگاهها نیز پناهگاه احداث گردد. بنا به قول پیش کسوتان راه آهن ایستگاه تهران ، از ابتدای ساخت چنین پناهگاههایی داشته است که می توان آنها را مجددا احیا نمود.
• مسیرهای دسترسی در سالنهای مسافری اهمیت ویژه ای دارنـد ، در نظـر گـرفتن دربهـای خـروج اضـطراری ، در زمـان حملات هوایی ، بلایای طبیعی ، آتش سوزی و سایر بحرانها کمک شایانی به کـاهش تلفـات خواهـد نمـود. همچنـین بـا تجهیز ایستگاهها به تجهیزات اعلام خطر (چه در محوطه و چه در سالن مسافری ) می تـوان بـه کـاهش تلفـات ناشـی از بحرانها کمک کرد.
• تمامی این روشها با تهیه طرح جامع پدافند و آموزش به پرسنل فعال در ایستگاهها و نیز پیش بینـی برنامـه هـایی بـرای هدایت مسافرین در مواقع بحران، ( نظیر نصب تایلوهای راهنما در داخل سالن و تعیین افراد راهنما بـرای مواقـع بحـران) کارایی بیشتری خواهد داشت.
• برای افزایش دید لکوموتیوران از حریم و پیشـگیری از آسـیب پـذیری راه آهـن در جنگهـای چریکـی ( نظیـر جنگهـای پارتیزانی ویتنام در اطراف خطوط راه آهن در مناطق جنگلی هندوچین ) بهتر اسـت درختـان در منتهـا الیـه حـریم ١٧ متری راه آهن کاشته شوند . این درختان بایستی از ساقه های باریک و بلند برخوردار باشند تا مانع اختفای نفر در پشـت آنها گردد. کشت بوته های کوتاه قد مانند ترون در حریم ، موجب ایجاد پناهگاههای مناسبی برای اختفای نفرات گردیـده و مناسب برای حریم راه آهن نیستند.
• در زمان جنگ کابلهای ارتباط راه آهن می توانند در صورت خروج کابلهای مخابرات شهری از سرویس ،به عنـوان ذخیـره عمل نمایند ، لذا مناسب است به نحوی در طراحی این خطوط ارتباطی ملاحظات دفاعی نیز در نظـر گرفتـه شـود تـا در صورت قطع ارتباط شهری ، از این کابلها بتوان برای ارتباط با نیروهای خودی استفاده نمود.
• روحیه قسمتی در بین پرسنل راه آهن موجب می گردد تا آنان خود را متعلق به یک مجموعه واحد که دارای هدف واحـد است به شمار آورده و همگی در جهت رسیدن به این هدف تلاش کنند. ( در مقایسـه بـا یـک راننـده کـامیون کـه تمـام هدفش بر به مقصد رساندن بار کامیونش متمرکز می گردد یا یک تعمیرکار که هدفش فقط تعمیر خودرویی است که بـه او واگذار شده و هیچکدام هدف گروهی خاصی را دنبال نمی کنند.) این همیت سازمانی در مواقـع بحـران بـه موفقیـت و مقاومت در برابر سختیها کمک شایانی می نماید ، لذا بایستی جهت حفظ و تقویت آن تلاش نمود.١٠
• در برخی از کشورها در طراحی ایستگاههای راه آهن یک خط کمربندی در نظر گرفته می شـود و در بهـره بـرداری از راه آهن قطارهای عبوری به این خط هدایت می شوند. ( شکل ١ ) در زمان بحران ، در صورت خـروج ایسـتگاه از سـرویس ، می توان سوزنهای ورودی و خروجی ایستگاه را روی این خط قفل نمود و بلاکهای طرفین ایستگاه را بـه یکـدیگر متصـل نمود. این خطوط در برخی از ایستگاههای قـدیمی وجـود دارد ، امـا متـروک گردیـده اسـت. مناسـب اسـت در طراحـی ایستگاههای جدید خط کمربندی با فاصله کافی از سایر خطوط ( تا در صورت بمباران خطوط اصلی به این خـط آسـیبی نرسد. ) در نظر گرفته شود و در ایستگاههای قدیمی نیز احداث یا احیا گردد.
