بخشی از مقاله
تمهیدات پدافند غیر عامل درشهر زاهدان
چکیده
مطابق قانون برنامه پنجم توسعه، یکی از محورهاي اساسی موضوع امنیت و دفاع ملی، بحث پدافند غیر عامل است، با عنایت به اینکه این بحث از مباحثی است که دانش فنی آن در داخل کشور در حال شکل گیري است، شناخت دقیقتر مفاهیم و جایگاه این مبحث میتواند اقدامی موثر در این خصوص باشد. توجه به وجود زمینه تهدیدات بالقوه و خطراتی که امنیت ملی، استقلال و تمامیت ارضی کشور را نشانه گرفته ضرورت عقلی دفاع کاملا مشهود می باشد. در بررسی مکان یابی و برنامه ریزي امنیتی و پدافند غیرعامل شهر، موقعیت طبیعی، نحوه پراکنش کاربري ها، موقعیت استقرار زیرساخت ها و تاسیسات و تجهیزات شهري، ملاحظات امنیتی (استتار، اختفاء،پراکندگی و استحکامات) و... مورد بررسی قرار می گیرد. بررسی این عوامل و تهدیدات، هزینه هاي شهر را هنگام وقوع بحران بسیار کاهش می دهد و زندگی مطلوب تري را براي شهروندان پدید می آورد. از جمله عواملی که شهر را تهدید می کند به عواملی طبیعی(سیل ، زمین لرزه، گردباد، طوفان،رعد و برق، آتش سوزي و...)، و عوامل مخاطرات انسانی (تهاجمات دشمن، آشوبهاي داخلی و خیابانی)، عوامل اجتماعی، اقتصادي(تحریم و بایکوت)، سیاسی وفرهنگی و فضایی و بسیاري عوامل دیگر می توان اشاره نمود.
هدف این پژوهش،کنکاشی در پدافند غیرعامل ونحوه بکارگیري ضوابط خاص آن در جهت بالا بردن ایمنی شهرهاست با ابن رویکرد؛ به ضرورت درك موضوع در سطح ملی ومنطقه اي وسپس به درك بکارگیري راهبردهاي پدافند غیرعامل در سطح شهر زاهدان پرداخته خواهد شد.
رویکرد حاکم بر این پژوهش ،توصیفی-تحلیلی است. فضاي پژوهش محدوده شهر زاهدان و جامعه آماري پژوهش حاضر، تعدادي از کارشناسان بخش عمومی(شهرداري)،خصوصی(مهندسین مشاور ودفاتر مهندسی)،دولتی(ادارات) در راستاي شناخت وضع موجود، و درك ضرورت بررسی تهمیدات دفاع غیرعامل درشهرنسبتاً مرزي زاهدان می باشد.
واژگان کلیدي: پدافند غیر عامل،بحران، امنیت، شهر زاهدان
-1 مقدمه
در کشور ما ایران با توجه به موقعیت ویژه درمنطقه خاورمیانه وحضور مداوم تهدیـدات خـارجی وهمچنـین بـا توجـه بـه بعـد جغرافیایی- طبیعی واستقرار بر گسلهاي زلزله ، پدافند غیرعامل در ابعاد مختلف نقش حیاتی به خود می گیرد، چنین وجهـی اتخاذ تمهیدات مختلف در حفظ وحراست از مراکز وتاسیسات مهم وحیـاتی وتـدارك پـیش بینـی هـاي لازم را ضـرورت مـی بخشدبا توجه به استقرار مراکز حساس وحیاتی در قلب شهرها وکانون توجه بودن مراکز شهري واثرات آن بـر سـازمان فضـایی شهرها ، امروزه مد نظر محافل شهرسازي قرار گرفته وسرفصلی تازه پیش رو برنامه ریزان وطراحان شهري قرار گرفته اسـت از آن جـایی کـه در بسـیاري ازمـوارد اسـتقرار نامناسـب مراکزشـهري بـر حسـب فرم،شــعاع عملکرد،حساسیت،سـازگاري،نظام ارتباطات،نفوذپذیري ومواردي ار این دست خسارات وتلفات را مضاعف نموده وضربات سنگینی بر پیکره جامعـه مـورد تهـاجم وارد آورده است، در واقع از کار افتادن مراکز شهري وتاسیسات مهم وحیاتی بعنوان قلب هر نظام منجر به بر هم خوردن تعادل سیستمهاي شهري وبروز دشواریهاي مختلف در حیات جوامع انسانی می گردد وکنترل وتدوام شرایط را به دلیل از کارافتـادن مراکز مهم تصمیم گیري ونابودي الزامات حیاتی- اساسی جامعه ساکن در فضا ،با چالش جدي مواجه می سـازد؛چنین وجهـی خود منجر به تکوین بحرانهاي مختلف در جامعه مورد تهاجم می گردد وبازگرداندن تعادل به مجموعه را با هزینه هاي سنگین مواجه می سازد. در حقیقت این مقاله سعی بر این دارد تا با تکیه بر اصول ومعیارهاي پدافند غیر عامل بر حسب نوع، مقیـاس و زمان بحران هـاي مـرتبط ، الگوهـاي مختلـف فضـایی ونحـوه اسـتقرار مراکـز شـهري را بـر حسـب نقـش ،فـرم ، سـاختار ارتباطات،شعاع عملکرد،سازماندهی و...را مورد کاوش قرار دهد و ملاحظات مختلف دفاعی را در نحوه سازماندهی مراکز شـهري ونحوه ارتباط با بخشهاي مختلف شهري در فرایند برنامه ریزي وطراحی را مورد توجه قرار دهد.
تعریف واژه پدافند
از نظر واژه شناسی ، واژه » پدافند« از دو جزء »پد« و »آفند« تشکیل شده است. در فرهنگ و ادب فارسـی »پـاد « یـا »پـد« پیشوندي است که به معانی »ضد، متضاد، پی و دنبال « بوده و هر گاه قبل از واژه اي قـرار گیـرد معنـاي آن را معکـوس مـی نماید. واژه »آفند« نیز به مفهوم »جنگ ، جدال ، پیکار و دشمنی« است.
پدافند غیرعامل
در منابع لاتین ، معادل دقیق عبارت پدافند غیرعامل “Passive Defence” بکار برده مـی شـود. ولـی عبـارت »پدافنـد غیرعامل « به صورت هاي مختلفی بیان شده است که عمدتا در نکته » محافظت از غیرنظامیان« داراي وجه اشتراك هسـتند.
تمایز اصلی »پدافند عامل « از »پدافند غیرعامل « تاکید بر عملیات نظامی و »پاسخ به آتش با آتشی قوي تـر و کوبنـده تـر « است ، در حالی که » توسعه قدرت نظامی و داشتن موضع قوي تر نسبت به مهاجمان احتمالی« استراتژي کلانی است که هـم در روش هاي تهاجمی و هم در روش هاي تدافعی داراي کاربردهاي گسترده و در عین حال مشابه ولی با نتایج متفاوت است.
-2 فرآیند پژوهش
-1-2 اهمیت و ضرورت تحقیق
دفاع غیرعامل در واقع مجموعه تمهیدات ،اقدامات و طرح هایی است که با استفاده از ابزار، شرایط و حتی المقدور بدون نیاز بـه نیروي انسانی به صورت خود اتکا صورت گیرد، چنین اقداماتی از یک سو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوي دیگر پیامدهاي بحران را کاهش و امکان بازسازي مناطق آسیب دیده را با کمترین هزینه فراهم می سـازد. در حقیقـت طرح هاي پدافند غیرعامل قبل از انجام مراحل تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا می گردند با توجه بـه فرصـتی کـه در زمـان صلح جهت تهیه چنین طرح هایی فراهم می گردد ضروري است این قبیل تمهیدات در متن طراحی ها لحاظ گردند. به کارگیري تمهیدات و ملاحظات پدافند غیرعامل علاوه برکاهش شدید هزینه ها، کارآیی دفاعی طـرح هـا، اهـداف و پـروژه هـا را در زمـان تهاجم دشمن بسیار افزایش خواهد داد.
تجارب و شواهد ثبت شده در جنگهاي اعصار گذشته تاریخ بشري و قرن حاضر، نمونه هاي مستدل و انکار ناپذیري اسـت کـه ضرورت حیاتی پدیده دفاع غیر عامل را آشکار و ثابت مینماید،
نقشه شماره -(1) استقرار جغرافیایی کشور ایران بر پهنه هاي زلزله خیز وسیل خیز جهان
-2-2 اهداف تحقیق
- بالا بردن قابلیت بقا، استمرار عملیات و فعالیت هاي حیاتی و خدمات رسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظـامی و غیـر نظامی شهر در شرایط وقوع تهدید، بحرانها وآشوبهاي خیابانی و جنگ.
- تقلیل آسیب پذیري و کاهش خسارت و صدمات تاسیسات، تجهیزات و نیروي انسانی مراکز حساس و مهم نظامی و غیر نظامی شهر در برابر تهدیدات و عملیات دشمن.
- تلاش در جهت سلب آزادي و ابتکار عمل از دشمن وخرابکارها.
- صرفه جوئی در هزینههاي تسلیحاتی و نیروي انسانی.
- حفظ روحیه و انسجام وحدت و حفظ سرمایههاي شهر.
- ارائه پیشنهادات راهبردي جهت تقویت بازدارندگی و افزایش آستانه مقاومت مردم وزیرساختها.
-3 مبانی نظري
پیش گیري و رعایت تمهیدات پیشگیري، آماده سازي ومصون نمودن عوامل انسانی وانسان ساز در مقابل هر نوع بحرانی نشان دهنده تدبیر است. این موضوع در طول تاریخ هیچگاه از ذهن مدبران دور نمانـده و همیشـه فاتحـان و قهرمـان افسـانه اي از اقدامات تدافعی قبل از وقوع حادثه بهره جسته اند. در شرایط کنونی که تعداد ونوع بحران ها و آسیب ها بشدت افزایش یافتـه است وروز به در هر حال گونه گونی است بنابراین ضرورت مداقه در خصـوص موضـوع پدافنـد غیـر عامـل کـاري اسـت بـس هوشمندانه.
پدافند به معنی حفظ جان مردم ، تضمین امنیت افراد، صیانت از تمامیت ارضی وحاکمیت ملی در همه مواقع در برابر هرگونه شرایط ، موقعیت وهر گونه تجاوز می باشد(احمرلوئی،.(13 :1389که به دو شاخه تقسیم می شود پدافند عامـل کـه بیشـتردر هنگام وقوع بحران(جنگ،سیل،زلزله،شورشهاي خیابانی و...) استعمال می شود و نیازي تبار این طور تعریف می نمایـد: "دفـاع در مقابل دشمن با بکارگیري سلاح ها ، تجهیزات جنگی وتکنیک هاي رزمی به منظور از کارانداختن ماشـین جنگـی دشـمن ونابودي آن(نیاز ي تبار،(15 :1387 از سویی دیگر پدافند غیر عامل که بیشتر تاکیدآن بروي مدیریت پیش از بحران می باشـد عبارتست از هر اقدام غیر مسلحانه اي که موجب کاهش آسیب پذیري نیروي انسانی، ساختمان ها، تاسیسات، تجهیزات، اسـناد و شریان هاي کشور در مقابل بحران هایی با عامل طبیعی(خشکسالی ،سـیل و زلزلـه و رانـش و لغـزش وطوفـان و...) وعامـل انسانی(جنگ،شورش هاي داخلی،تحریم و...) گردد، پدافند غیرعامل خوانده می شود(نگارندگان). بیشتر نظریه پردازان داخلـی پدافند غیر عامل را با تاکید بر بعد دفاع پیشگیرانه در برابر حملات دشمن(عامل انسانی) تعبیر کرده انـد(موحـدي نیـا،:1386 (3،(نوبخت،(145 : 1389،(نباتی،(15 :1388،(نیازي تبار،)(15 :1387جدي،.(16 :1386
حوزه هاي پدافند غیرعامل
محورهاي هاي کلان تأثیرگذار بر پدافند غیرعامل در سطح ملی، منطقه اي،شهري بر اساس نمودار ارائـه شـده شـامل مـوارد ذیل میباشد.
-4 روش پژوهش
رویکرد حاکم بر این پژوهش ،توصیفی-تحلیلی است. فضاي پژوهش محدوده شهر زاهدان و جامعه آماري پژوهش حاضر، تعدادي از کارشناسان بخش عمومی(شهرداري)،خصوصی(مهندسین مشاور ودفاتر مهندسی)،دولتی(ادارات) می باشد در راستاي شناخت وضع موجود،و درك ضرورت بررسی تهمیدات دفاع غیرعامل درشهرنسبتاً مرزي زاهدان، اقدام به توزیع تعداد 120 پرسشنامه گردید، سپس اقدام به گردآوري داده هاي خام از نتایج آخرین سر شماري نفوس و مسکن کشور(مرکز آمار ایران، (1385 وبا بررسی مطالعات طرح جامع شهرزاهدان و اخذ نقشه هاي مرتبط از وزارت مسکن وشهرسازي جایگاه شهر زاهدان بلحاظ طبیعی،اقتصادي، اجتماعی و... تدقیق گردید. براي تحلیل بهتر و دقیق تر اطلاعات در این پژوهش ، نرم افزارهاي SPSS,ARC GIS، EXCEL، AUTO CAD مورد بهره برداري قرارگرفت.
-5 موقعیت محدوده مورد مطالعه
زاهدان با مساحت 36581 کیلومتر مربع درشمال استان سیستان و بلوچستان و از نظر جغرافیـایی در 60 درجـه و 52 دقیقـه درازاي خاوري و 29 درجه و 29 دقیقه پهناي شمالی قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریا 1385 متر است و با مرز مشترك ایران و پاکستان 83 کیلومتر فاصله دارد. زاهدان از شمال به شهرستان زابل، از خاور به مرز ایـران و پاکسـتان، از بـاختر بـه اسـتان کرمان و از جنوب به شهرستان خاش محدود میشود. این شهرستان در سرشماري سال 1385 تعداد 567449 نفـر جمعیـت ساکن داشته است. که با توجه به مرکزیت استان جمعیت مهاجر روزانه شهر زاهدان بـه طـور متوسـط بـیش از 20 هـزار نفـر تخمین زده می شود.
این شهر داراي آب و هواي بیابانی گرم و خشک می باشد. میانگین بارش سالانه در این شهرستان 72 میلیمتر و میانگین دماي آن در سال 82 از42/5 الی -6/12 درجه سانتیگراد در تغییر است. در روزهاي تابستان هوا بسیار گرم و در شبها حـرارت بـه نحو محسوسی کاهش مییابد. بادهایی که به طرف زاهدان به حرکت در می آیند از طرف جنوب غربی به شمال شرقی است و بادهاي 120روزه سیستان نیز به طور غیر مستقیم در کاهش دماي شهر زاهدان تاثیر دارند.
بررسی تحولات جمعیت شهر زاهدان نشان میدهد که این شهر پیوسته از رشد بالایی برخوردار بوده است، به طوري کـه طـی دهههاي 1345 -55 نرخ رشد آن 8/9 درصد و در دهههاي 1355 -65 متوسط نرخ رشد 11/6 درصد بوده است. در دهه -75 1365 علیرغم کاهش رشد جمعیت همچنان نرخ رشد بالاي 4 درصد را نشان میدهد. این بررسی بیانگر آن اسـت کـه شـهر زاهدان در مقایسه با شهرستان زاهدان و استان رشد به مراتب بالاتري را در سه دهه گذشته تجربه کرده، به طوري که متوسط رشد جمعیت آن طی سالهاي 1345 تا 1385 حدود 8/2 درصد بوده است. بعلاوه مقایسه نرخ رشد شهر زاهدان با نقاط شهري استان و کشور نیز حاکی از ویژه بودن رشد جمعیت این شهر نسبت به دیگر نقاط شهري استان و کشـور مـیباشـد. ایـن امـر بیانگر آن است که علاوه بر بالا بودن نرخ رشد طبیعی ناشی از بالا بودن سطح باروري و زاد و ولد، شهر از مهاجرپذیري بـالایی نیز برخوردار است.
مسافت زاهدان تا تهران 1494 کیلو متر است. شهر زاهدان داراي موقعیت ممتاز جغرافیایی است و در مسیر تردد بین المللی پاکستان و هندوستان - خراسان و کرمان قرار دارد.
-6 بحث ویافته ها
میزان آگاهی کارشناسان ادارات وسازمانهاي بخش خصوصی ،عمومی ودولتی شهر زاهدان در خصوص موضوع مدیریت بحران وپدافند غیرعامل
میزان آگاهی کارشناسان وخبرگان ادارات وسازمانهاي بخش خصوصی ،عمومی ودولتی شهر زاهدان در خصوص راهکارهاي اجرائی در مواجه با بحران وپدافند غیرعامل
