بخشی از مقاله
چکیده
جنگ و خسارات جانی و مالی متاثر از آنو راهکارهای تقلیل لطمات این مقوله، از جمله مهم ترین اهداف مبحث پدافند غیر عامل به عنوان موثرترین و صلح آمیزترین شیوه دفاعی در جهان شناخته می شود. همچنین همگام با توسعه علم و فناوری، ماهیت جنگ ها نیز دگرگون گشته و شهرها اهدافی آسان، سریع و آسیب پذیر به شمار می آیند. در همین راستا پدافند غیر عامل در حوزه معماری و شهرسازی با دو راهکار طراحی بهینه فضاهای شهری و ساخت پناهگاه های شهری به دنبال تحقق این اهداف است.
پژوهش حاضر که حاصل کار مطالعات کتابخانه ای و پژوهش های میدانی بوده تلاش دارد با استفاده از روش توصیفی- تفسیری، اصولی و مبانی نظری طراحی پناهگاه در محله های شهری را جهت محافظت از جان و شهروندان ساکن در محله های شهری در مواجهه با تهدید های نظامی در جنگ های متعارف تبیین و تدوین نماید. همچنین کلان شهر اهواز، مرکز استان خوزستان نیز به دلیل ویژگی های خاص جغرافیایی خود و سابقه آسیب دیدگی های فراوان در دوران جنگ هشت ساله همراه خطر تهدید های نظامی را متوجه خود می بیند. در نهایت نیز محله کیان پارس به عنوان نمونه مورد مطالعه بر اساس همین مبانی نظری طراحی و تجهیز می شود تا نمود عملی مبانی نظری تدوین شده نمایان گردد.
واژه های کلیدی:پدافند غیر عامل، جنگ،پناهگاه، بافتهای معماری، اهواز
مقدمه
بشر در طول تاریخ همواره اشکال گوناگونی از درگیری های نظامی را تجربه نموده است که هر یک از آن ها درجات متفاوتی از تلفات جانی و مالی را به همراه داشته است. گستردگی پدیده ی جنگ به اندازه ای همه گیر بوده است که، می توان اظهار نمود که هیچ نقطه سکونتی بر روی کره ی زمین از آن مصون نبوده اند - حبیب، فرح. . - 1393 به بیان یکی از مورخان »در طول 3421 سال گذشته، صلح در جهان همواره ناپایدار بوده است، به طوری که طی مدت مذکور فقط 268 سال بدون جنگ سپری شده است.« مصداق این گفته را می توان در کشوری مانند روسیه جستجو کرد که در طول 1000 سال گذشته خود، فقط 25 سال صلح مداوم داشته است و سایر کشورها نظیر انگستان و اسپانیا در هر قرن از تاریخ خود بیش از 56سال درگیر جنگ های خارجی بوده اند [2] .
با پیشرفت تکنولوژی و به تبع آن تغییرات عمده در تجهیزات و سلاح های نظامی که به صورت صنعت درآمده است؛ گسترش صحنه های نبرد از زمان جنگ جهانی اول به بعد، از مرزهای کشورها به تمام مراکز جمعیتی به ویژه مناطق شهری کشیده شده است و شمار تلفات جانی را که عمدتا گروه های غیر نظامی را شامل می شود بسیار افزایش داده است. در همین راستا و به گواه تاریخ، از آنجایی که غیر نظامیان در اثر برخوردهای نظامی همواره متحمل بیشترین صدمات شده اند، می بایست برای مقابله با چنین فجایعی چاره اندیشی های بنیادین در دستور کار نظام های حکومتی و متولیان معماری و شهرسازی قرار گیرد.
آمار جان باختگان غیر نظامی در خلال جنگ جهانی دوم در کشورهایی که برای مقابله با این واقعه تمهیداتی اندیشیده اند و کشورهایی که توجه شایایی به عواقب آن نداشته اند بسیار قابل توجه است. در کشور آلمان بر اثر فرو ریختن هر یکصد تن بمب در مناطق شهری تنها 36 نفر جان خود را از دست دادند، این در صورتی است که آمار کشته شدگان با همین میزان از بمباران در ژاپن، به 500 نفر می رسید علت این تفاوت در آمار تلفات، بهره مندی آلمان از مبحث پدافند غیر عامل و دستورالعمل های اجرایی آن و فقدان چنین توجه و توانمدی هایی در ژاپن است.در همین راستا و به تبع پیشرفت های صورت گرفته در علوم و فناوری های نوین و تجربیات حاصل از جنگ های بشر امروزه می توان با طراحی های هوشمندانه و چند عملکردی در فضاهای شهری - به ویژه مناطقی با تراکم جمعیتی بالا - بسیاری از ضرورت های حفاظتی زمان جنگ را در مرحله طراحی پیش بینی نمود و شدت و حدت صدمات بر غیر نظامیان را کاهش داد.
شهر اهواز، مرکز استان خوزستان نیز که به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود، منابع عظیم طبیعی - نفت و گاز و ... - ، زیرساخت های گسترده صنعتی و هم مرز بودن با کشور های منطقه همواره از مناطق حساس و مهم کشور به حساب می آید. در همین راستا تجهیز فضاهای شهری و مناطق مسکونی این شهر جهت آمادگی برای بحران های نظامی - جنگ - بسیار ضروری و پر اهمیت به نظر می رسد. حال چگونه باید به تدوین مبانی نظری طراحی کاربری های عمومی بافت های معماری بر اساس اصول پدافند رسید؟ از همین رو هدف این پژوهش این است که با مکان یابی و طراحی یک مجموعه ی پناهگاهی شهری در محله کیان پارس منجر به تدوین مبانی نظری طراحی کاربری عمومی به جهت ارتقاء سطح امنیت و ایمنی در این محدوده، در مواجهه با بحران های نظامی - جنگ - گردد.
-پدافند غیر عامل - مفاهیم و مصادیق -
دفاع اساسا عکس العملی در برابر حمله است. یعنی تهدیدی برای آسیب و حمله وجود دارد و وجود ساز و کاری برای دفاع در مقابل آن نیاز است. بر این اساس قبل از تعریف پدافند غیر عامل باید ابتدا خطر تعریف شود تا پس از آن مشخص شود سیستم لازم است در مقابل این نوع تهدید چه دفاعی انجام دهد.[4] بر این اساس پدافند غیر عامل یک تعریف ثابت و یکنواخت ندارد؛ و می تواند متناسب با تغیراتی که سیستم تهدید کننده دارد، پویا و منعطف باشد. در ادامه به مهترین تعاریف ذکر شده از پدافند غیر عامل می پردازیم:[5] 1.سازمان پدافند غیر عامل، پدافند را یکی از فرض های پایه مدیریت می داند و معتقد است پدافند غیر عامل، مستلزم به کار گیری جنگ افزار نبوده و با اجرای آن می تواند از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس و بروز تلفات انسانی جلوگیری نموده یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد.[6]
2.در مبحث 21 مقرارت ملی ساختمان، پدافند غیر عامل، عبارت است از مجموعه اقدامات غیر مسلحانه که موجب حفظ جان و مال انسان در برابر حوادث، تهدیدات و استمرار فعالیت های اساسی و ضروری مردم، افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، ارتقا پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات نظامی می گردد[7] و.[8] 3مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران در گزارشی با عنوان "مفاهیم پدافند غیر عامل در مدیریت شهری با تمرکز بر شهر تهران" پدافند غیر عامل را دفاعی غیر مسلحانه نامیده است که، شامل تمامی طرح ریزی ها و اقداماتی است که موجب کاهش آسیب پذیری ها، افزایش پایداری امنیتی، تداوم فعالیت سازمانی در مقابل تهدیدات گردیده و مستلزم به کارگیری سلاح نیست.[9]
1-2 پدافند غیر عامل شهری
پدافند غیر عامل شهری شامل مجموعه ای از اقدامات است که به منظور پیشگیری، کاهش یا رفع ریسک بلند مدت مخاطرات شهری در زیستگاه های شهری مورد استفاده قرار می گیرد. از همین رو پدافند غیر عامل شهری را می توان نه یک فرایند واکنشی بلکه فرایندی پیشگیرانه دانست. بر همین اساس برنامه ریزان پدافند شهری به جای آن که منتظر یک رویداد شدید بمانند و پس از آن سعی کنند تا به آن واکنش مناسب بدهند؛ آسیب پذیری در مقابل مخاطرات شهری را تخمین می زنند و برای کاهش ریسک دچار شدن به آن و یا افزایش تاب آوری و مقاومت و کاهش خسارات و تلفات احتمالی آن، اقدامات پیشگیرانه را به کار می برند.
در مجموع می توان از پدافند غیر عامل شهری به عنوان استراتژی آمادگی در شرایط اضطرار[10] و یا استراتژی بازدارندگی یاد کرد.این استراتژی پاسخ گویی به نیاز شهروندان برای حفاظت در برابر بحران های طبیعی، اجتماعی و تکنولوژیک شهری است و حیطه های متنوع خطرپذیری کالبدی، اکولوژیک و تکنولوژیک را در بر می گیرد.[4]نحوه طراحی و تجهیز فضا در معماری و شهرسازی می تواند نقش بسزایی در کاهش تلفات و خسارات جانی و مالی در بحران های نظامی داشته باشد. لازم به ذکر است که پدافند غیر عامل شهری در حوزه معماری و شهرسازی به دو روش در پی تقلیل آسیب ها می باشد. روش اول طراحی و ساخت فضاهای امن پناهگاهی و روش دوم ساماندهی و تجهیز فضاهای شهری می باشد. رویکرد پژوهش حاضر نیز تبیین اصول و مبانی روش دوم می باشد. از این رو اصول در این پژوهش سابقه ساخت پناهگاه ها، اصول تدوین و طراحیو مهم ترین مولفه های تاثیر گذار بر کارایی این بنا می پردازیم.
-3تعریف پناهگاه
یک پناهگاه به مجموعه بسته ای اطلاق می شود که حفاظت قابل قبولی را برای ساکنان یا تجهیزات داخلی خود در مقابل عملکرد سلاح های مختلف جنگی یا بلاهای مختلف طبیعی فراهم آورد. این فضا دارای ملزومات خاص خود بوده، لذا ملاحضات معماری، سازه ای تاسیساتی خاص خود را می طلبد.[14] همچنین این مسئله بسیار حائز اهمیت می باشد که کارکرد پناهگاه و انتظاراتی که از این بنا می رود؛ رابطه مستقیم با نوع برآورد تهدید در زمان طراحی دارد. به بیان دیگر در مواجهه با هر گونه از تهدید ها - اعم از: تهدید های طبیعی و انسان ساخت متشکل از جنگ های متعارف و غیر متعارف... - مبانی نظری طراحی و ساخت پناهگاه متفاوت می باشد.
-4 اصول طراحی و برنامه ریزی پناهگاه ها در شهر ها
پناهگاه های شهری نقش بسیار مهمی را در حفاظت از مردم در برابر حملات دشمن بر عهده دارند و از جمله اقدامات موثر در پدافند غیر عامل به شمار می آیند. از جمله مهمترین نکاتی که باید در رابطه با مکان یابی و اسقرار پناهگاه های شهری بدان توجه نمود می توان به موارد زیر اشاره کرد:[15]
- پناهگاه های شهری باید متناسب با موقعیت قرارگیری و بالتبع جمعیت بهره بردار طراحی و ایجاد شوند. بدین ترتیب در مراکز شلوغ و پر جمعیت شهری، و نیز در هسته های مختلف اداری، تجاری و فعالیتی شهری، پناهگاه هایی با مقیاس و درجه عملکردی متفاوتی از پناهگاه های تعبیه شده در یک حوزه محلی نیاز است. با این حال شعاع های دسترسی این پناهگاه ها همواره باید به گونه ای برآورده گردد که در مواقع بحران و شرایط اضطراری بتوانند مورد استفاده به موقع حجم زیادی از افراد قرار گیرند.
- پراکنش و نحوه توزیع پناهگاه در سطح شهر در مقیاس های متفاوت می باید به گونه ای باشد که پناهگاه ها بتوانند با حوزه های تحت پوشش یکدیگر، همپوشانی مشترک داشته باشند. طراحی و جانمایی پناهگاه ها در سطح شهر با الگوی مذکور سبب می گردد تادر شرایط بحران و وقوع حملات از سوی دشمن، امکان پناه گرفتن افراد را در سطح شهر یا لحاظ نمودن فاصله حداکثر 300 تا 375 متر - و زمان دسترسی 4 دقیقه - از مراکز محلی و فاصله حداکثر 500 متر - و زمان دسترسی 5 دقیقه - برای طی نمودن فاصله مذکور از دیگر مراکز فضایی شهری مسیر گردد.
- بهترین و مطلوبترین پناهگاه ها به لحاظ قابلیت استفاده و حداکثر پاسخ دهندگی به نیاز اضطراری افراد، پناهگاه های محله ای هستند. از آنجایی که محلات سلول های تشکیل دهنده ساختار شهری به حساب می آیند و شهرها از به هم پیوستن محلات قدیم و جدید به یکدیگر، ساختار کالبدی- فضایی ایدآل را به دست می آورند؛ لذا تعبیه پناهگاه ها در مراکز محله ای می تواند در شرایط بحران به حجم عظیمی از جمعیت سرویس دهد. از میان کاربری های عمومی مستقر در مراکز شهری می توان به کاربری هایی نظیر مساجد، حسینیه ها، فضاهای باز و سبز محلی - بوستان های محلی - و ...اشاره نمود.
- باید موقعیت و مکان دقیق پناهگاه های شهری درجه یک و دو به اطلاع ساکنین شهری رسانده شود تا در صورت وقوع حملات مربوطه - اتمی، شیمیایی و ... - بتوانند خود را به نزدیک ترین پناهگاه برسانند.
-5 ضوابط و توصیه های طراحی پناهگاه
عوامل و مولفه های فراوانی وجود دارند که می توانند در انتخاب نحوه طراحی پناهگاه ها در سایت ها و موقعیت های متفاوت تاثیر گذار باشند. عواملی مانند مکانیابی، ظرفیت، مدت زمان استفاده، نحوه در نظر گرفتن تمهیدات تاسیساتی، شکل پﻻن، نوع سقف، مدت زمان استفاده وجمعیت پناه جویان از جمله مهم ترین فاکتورهای هستند که، قبل از شروع طراحی باید برای پاسخگویی به آن ها مطالعات جامعی صورت پذیرد.
-1-5 مکانیابی پناهگاه
یکی از مهم ترین عوامل موثر در طراحی پناهگاه ها، مکان یابی آن ها می باشد. ارزیابی سطوح در ساختمان های موجود یا تعیین بهترین موقعیت برای احداث پناهگاه های جدید جهت حفاظت جان انسان ها در مواقع تهدید از اهمیت بسیاری برخوردار است. یک پناهگاه باید به گونه ای مکان یابی شود که تمام پناه جویان با حداقل زمان ممکن به آن دسترسی داشته باشند. مسیرهای خروجی باید در جهت مخالف مسیر های ورودی یا در عدم تداخل ارتباطی با آن در نظر گرفته شوند و حتی المقدور به فضاهای محفوظ باز شوند.[14] همچنین بسیار ضروری است که پناهگاه دور از ساختمان ها و تجهیزات بزرگ مکان یابی شود؛ چراکه قرار گیری پناهگاه در میان توده های عظیم ساختمانی بسیار خطرناک می باشد؛ زیرا در اثر سقوط این قبیل بناها بر روی پناهگاه، به علت بار سنگین وارد شده به سازه پناهگاه، موجب تخریب آن می شود.
-2-5ظرفیت پناهگ
ابعاد پناهگاه و ملزومات آن با توجه به ظرفیت لازم - نفرات استفاده کننده - معین می شود. در تعیین ظرفیت پناهگاه ها باید به این مساله مهم توجه نمود که احداث چند پناهگاه کوچک بر یک سازه بزرگ ارجحیت دارد. زیرا پناهگاه های کوچک علاوه بر آن که در اصابت های مستقیم مقاومت بهتری از خود نشان می دهد، در صورت انهدام نیز آسیب های جانی کم تری را موجب می شوند.[1] ظرفیت پناهگاه های عمومی با توجه به طرح جامع پناهگاه های شهری یا با توجه به تراکم جمعیت و ساختمان منطقه، از طرف وزارت مسکن و شهرسازی اعلام می گردد و ظرفیت پناهگاه های خصوصی، معادل تعداد نفراتی که به طور معمول در یک محیط کار یا زندگی حضور دارند در نظر گرفته می شود.
-3-5 مدت زمان استفاده از پناهگاه و اهمیت آن در طراحی پناهگاه
مدت زمان استفاده از پناهگاه به بازه زمانی اطلاق می شود که پناه جویان در پشت در های بسته پناهگاه و در محیط محافظت شده به سر می برند. این مدت زمان معمولا توسط مقامات مسئول دولتی تعیین می شود و می تواند بین چند ساعت تا چندین روز یا هفته به طول بیانجامد و با باز شدن در های پناهگاه به اتمام می رسد.[3] این مدت زمان در تعیین سطح و سطوح سرانه مورد نیاز، میزان ذخایر آب و مواد غذایی و سایر موارد مصرفی در پناه گاه تاثیر گذار می باشد.
-6کلانشهر اهواز
اهواز مرکز استان خوزستان یکی از کلان شهرهای ایران است. این شهر که در بخش مرکزیشهرستان اهواز قرار دارد، در موقعیت جغرافیایی 31 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 40 دقیقه طول شرقی، در بخش جلگهای خوزستان و با ارتفاع 18 متر از سطح دریا واقع شدهاست.بر پایه آخرین آمار رسمی، 32 مردماستانخوزستاندرکلانشهراهواززندگیمیکنند..51 نفت شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب کشور ایران، در اهواز تولید میشود و برخی از بزرگترین کارخانههای مادر کشور در این شهر جای دارند.شهر اهواز با 20000هکتارمساحت ،چهارمین شهروسیعایرانپساز تهران، مشهد و تبر یز میباشد.[16]جمعیت آن نیز در سرشماری سال 461 1385،059،1نفر بوده که اهواز را در جایگاه هفتمین شهر پرجمعیت ایران قرار میدهد.[17]
همچنان که از مطالب مطروحه در این بخش از پژوهش بر می آید، شهر اهواز یکی از مناطق مهم و استراتژیک کشور به شمار می آید که هم مرز بودن این استان با کشور های همسایه نیز بر اهمیت ژئوپلوتیکی آن می افزاید. بسیار ضروری به نظر می رسد که فضاهای شهری در این کلان شهر می بایست با استفاده از اصول پدافند غیر عامل طراحی و تجهیز گردند، تا در صورت وقوع بحران های نظامی احتمالی - جنگ - متحمل کمترین آسیب ممکن گردد. در این پژوهش محله کیان پارس به عنوان نمونه مورد مطالعه تحقیق مورد بررسی
