بخشی از مقاله
مقایسه وضعیت شاخص های اقتصـادی - تجــاری ایــران و کشــورهای عضــو شورای همکاری خلیج فارس
مقدمه
کشور ایران از نظـر وسـعت سـرزمین، یکـی از بـزرگ تـرین کشورهای منطقه خلیجفارس و همچنین خاورمیانه است و بـا دارا بــودن ۰۰۰۸۴۶۱کیلــومتر مربــع وســعت، از تنــوع آب و هــوایی چشمگیر و منابع طبیعی سرشار و اراضـی گونـاگون بـا موقعیـت سرزمینی ویژه برخوردار است. موقعیت ﮊئوپولیتیک، ﮊئواستراتژیک ایران عامل بسـیار مهمـی بـه منظـور حرکـت در راسـتای رشـد اقتصـــادی جهـــت ایفـــای نقـــش ســـازنده از طریـــق ایجـــاد همپیوندیهای اقتصادی و تجاری با سـایر کشـورهای منطقـه و بهویژه همسایگان جنـوبی مـی باشـد کشـورهای مـذکور (شـام ل کشورهای امارات متحده عربی، عربستان سعودی، بحرین، قطـر، عمان و کویت) طی دو دهه اخیر پس از تشکیل شورای همکاری خلیج فارس ](pGCC)۲[ به منظور تعمیـق همگرایـی اقـدام بـه ایجــاد یــک هــم پیونــدی موفــق در قالــب اتحادیــه گمرکــی شورایهمکـاری خلـیج فـارس نمـوده انـد. هـم اکنـون امضـای موافقتنامه تجارت آزاد بین ایران و شورای همکاری خلیج فارس از سوی مقامات و کارشناسان دو طرف در دست بررسی اسـت. از اینرو پیش از هـر اقـدامی در زمینـه ایـن همگرایـی منطقـهای، ضروری است زوایای و ابعاد مختلف آن مورد بررسی قـرار گیـرد. این مقاله در صدد است برخی مولفهها و شاخصهای اقتصادی و اجتماعی مهم مبیون وضعیت موجود ایران و کشورهای مذکور را مورد بررسی قرار دهد که به نوعی بیانگر وجود و یـا عـدم وجـود توان و ظرفیتهای هر کشور در بهرهمندی مناسبتـر از اینگونـه همگرایی در راستای رشد و توسعه اقتصادی میباشد.
۱. وسعت و جمعیت
بر اساس آمار بانک جهانی، بررسی مسـاحت ایـران و شـش کشور عضو pGCC حـاکی اسـت، کشـور عربسـتان سـعودی بـا وسعتی معادل ۷/۹۴۱۲ هزار کیلومترمربـع، وسـیع تـرین کشـور وایران با وسعتی بالغ بر ۸۴۶۱هزار کیلومتر مربع، در رتبه دوم قرار دارد.
در بین کشورهای عضو pGCC، عربستان سعودی حـدود ۴۸ درصد وسعت کشورهای عضو شـورا را بـه خـود اختصـاص داده است و کشورهای عمان با ۵/۹۰۳ هزارکیلومتر مربع (۲۱درصد) و امارات متحده عربی با ۶/۳۸کیلومتر مربع (۲/۳درصد) بـه ترتیـب در رتبههای دوم و سوم قرار دارند. سه کشور دیگر عضـو pGCC در مجموع با اختصاص ۹/۹۲ هزار کیلـومتر مربـع، ۲/۱درصـد از کل مساحت کشورهای عضو pGCC را تشکیل میدهند. در ایـن میان کشـور بحـرین کـم وسـعت تـرین کشـورهای عضـو شـورا میباشد.
از ویژگیهای مهم در بررسی وضعیت بـازار کشـورهایی کـه درصدد ایجاد یک بلوک منطقهای مینماینـد، مسـئله وضـعیت و الگوی جمعیتی آن کشورها است که به نوعی تعیینکننده حجـم بـازار آنهــا در جـذب کالاهــای تجـاری ســایر کشـورهای عضــو میباشد. در خصـوص جمعیـت کشـورهای مـورد مطالعـه، آمـار منتشره از سوی بانک جهانی حاکی اسـت سـه کشـور ایـران بـا جمعیتی بالغ بر ۲/۱۷ میلیـون نفـر پرجمعیـت تـرین و عربسـتان سعودی با جمعیتی بالغ بـ ر ۲/۴۲ میلیـون نفـر و امـارات متحـده عربی با جمعیتی معادل ۶۳/۴ میلیون نفـر، بـ ه ترتیـب بیشـترین جمعیت را در این گروه به خود اختصاص دادهاند.
جدول ۱- وضعیت وسعت و تغییرات جمعیتی کشورهای مورد بررسی
بر اساس آمار بانک جهانی در سال ۷۰۰۲، ایـران بـه همـراه با نرخ رشدی بالغ بر ۵/۱ درصد از کمتـرین نـرخ رشـد جمعیـت
عربستان سعودی و امـارات متحـده عربـی، حـدود ۹۸ درصـد از برخوردار است.
جمعیت هفت کشور مذکور را از آن خود کردهاند. بیشـترین نـرخ اگرچه در بین کشورهای مورد بررسـی، عربسـتان سـعودی از رشد جمعیت در بین ایران و شش کشور (GCC) مربوط به قطـر بیشترین وسعت برخوردار است اما بیابانهای وسیع کشور مـذکور با ۴/۴ درصد بوده اسـت. امـارات متحـده عربـی بـا ۳/۴ درصـد امکان استفاده از تمامی خاک آن کشور را از بین برده اسـت، لـذا کویت با ۸/۲ درصد، عربستان سعودی بـا ۳/۲ درصـد، عمـان بـا ایران از این لحاظ وضعیت بهتـری داشـته و بـه دلیـل دارا بـودن ۲/۱ درصد، بحرین با ۱/۲ درصد و ایران با ۵/۱ درصد به ترتیـب طبیعت چهار فصل و موقعیت ﮊئوپولیتیک، ﮊئواستراتژیک وضعیت در رتبههای بعدی قرار گرفتهاند. همانطور که اشاره گردید ایـران طبیعی مناسبتری در مقایسه با کشور عربستان سعودی و سـایر کشورهای عضو pGCC دارا میباشد. اما از لحاظ میزان و تمرکز جمعیتی، ایران از شرایط بهتری برخوردار اسـت. خاصـه اینکـه از ویژگیهای جمعیت ایران، جمعیت جوان آن است کـه بـ هعنـوان عامل مهمی در جهـت توسـعه آن محسـوب مـی شـود. جمعیـت انسانی بالاترتقریباً( دو برابر) و جوان ایران به عنوان نیروهای کار در مقایسه با مجموع کشورهای عضو pGCC نیز از مزیت ایـران به شمار میرود. بنابراین از بعـد جمعیتـی کـه بـه نـوعی بیـانگر وسعت بازار مصرف برای جـذب صـادرات کشـورهای دیگـر بـه حساب آید، کشور ایران از شـرایط مسـاعدتری برخـوردار بـوده و شش کشور عضو pGCC را به اندیشه جهت نفوذ در بازار مصرف ایران و کسب منافع وا میدارد. این در حالی اسـت کـه مجمـوع جمعیت کشورهای عضو شورا تنها به اندازه نیمی از جمعیت ایران میباشند. البته درآمد سرانه کشورها عامل بسیار مهمی در جـ ذب صادرات سایر شرکای تجاری به شمار میرود که در قسمتهـای بعدی مورد بررسی قرار میگیرد.
۲. تولید ناخالص داخلی و میزان رشد آن
تولید ناخالص داخلی یـا GDP یکـی از مقیـاسهـای انـدازه اقتصاد است که ارزش کل کالاها و خدمات نهایی تولید شـده در کشور را در یک بازه زمانی معین با توجه بـه واحـد پـول جـاری اندازهگیری میکند. در میان شاخصهـای اقتصـاد کـلان، تولیـد ناخالص داخلی از اهمیت ویژهای برخوردار اسـت. زیـرا نـه تنهـا بــهعنــوان مهــمتــرین شــاخص عملکــرد اقتصــادی در تجزیــه و تحلیلها و ارزیابیها مورد استفاده قرار میگیرد، بلکه بسـیاری از دیگر اقلام کلان اقتصاد محصولات جنبی محاسبه و بـرآورد آن محسوب میگردند. جدول (۲) وضعیت ایران و شش کشور عضـو pGCC را از لحاظ شاخص تولید ناخالص داخلی نشان میدهد.
مجموع تولید ناخـالص داخلـی کشـورهای عضـو pGCC در عضو pGCCپایینتر از ایران مـی باشـند؛ بـهطـوریکـه، پـس از
سال ۶۰۰۲ معادل ۵/۶۰۶ میلیارد دلار بوده است که نشاندهنـده عربستان سعودی، تولید ناخالص داخلی کشورهای امارات متحده
اهمیـت و انـدازه اقتصــاد کشـورهای مـذکور مــیباشـد. در بــین عربــی (۷/۹۲۱میلیــارد دلار)، کویــت (۸/۰۸ میلیــارد دلار)، قطــر کشورهای مورد بررسی کشور عربستان با تولید ناخـالص داخلـی (۵/۲۴میلیـــارد دلار)، عمـــان (۸/۰۳میلیـــارد دلار) و بحـــرین معادل ۸/۹۰۳ بزرگترین اقتصـاد و پـس از آن ایـران بـا تولیـد (۹/۲۱میلیارد دلار) در رتبههای بعدی قرار دارند.
ناخالص داخلی معادل ۹/۲۲۲ میلیـارد دلار در رتبـه بعـدی قـرار در سال ۶۰۰۲ بالاترین نرخ رشد تولید ناخالص داخلی مربوط دارد. مطابق جدول (۲)، تولید ناخـالص داخلـی سـایر کشـورهای به کشورهای امارات متحده عربـی و کویـت معـادل ۵/۸ درصـد
بوده است. کشور عربستان نیز که از اقتصادی بزرگتـر از ایـران بهرهمند است، از نرخ رشد ۶/۶ درصدی برخوردار بـوده اسـت. در بین کشورهای مورد بررسی، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی ایران بالاتر از کشور عمان معادل ۸/۵ درصد بوده است.
نکته قابل تامل در خصوص نرخ رشد تولید ناخـالص داخلـی آن است که این نرخ به تنهایی بیانگر وضعیت بهتر یک کشور در مورد یک شاخص نمیباشد، بلکه میزان تغییرات آن در یک سال نسبت به سال گذشته بسـیار مهـم تـر و تعیـین کننـده تـر اسـت بهعنوان مثال اگرچه نرخ رشد GDP ایران پس از عمان کمترین بوده است اما میـزان افـزایش در GDP ایـران از سـال ۵۰۰۲ تـا ۶۰۰۲ معـادل ۲/۲۱میلیـارد دلار بـوده اسـت کـه در مقایسـه بــا کشورهای دارای نرخ رشد بالاتردر GDP (مطـابق جـدول فـوق) میزان افزایش بیشتری را نشان میدهـد. چنانچـه از ایـن منظـر تغییرات GDP مورد بررسی و رتبـهبنـدی قـرار گیـرد، عربسـتان سعودی بیشترین میزان تغییر در GDP را دارا بوده و ایران پس از
آن قرار میگیرد.
۳. درآمد سرانه
درآمد سرانه معیاری جهت سنجش رفاه عمـومی کشـورها و بررسی قدرت اقتصادی آنها است. مطابق گزارشات بانک جهـانی در سال ۶۰۰۲، از بین کشورهای شورای همکاری خلـیج فـارس، قطر با درآمد سرانهای بالغ بر ۹۶۹۲۷ دلار، بالاترین سـطح را در بین کشورهای مـورد بررسـی از نظـر شـاخص مـذکور بـه خـود اختصاص داده است. مطابق جـدول (۳)، در سـال ۶۰۰۲، امـارات متحده عربی با درآمد سرانهای معادل ۶۱۱۹۴ دلار رتبه دوم و به ترتیب کشورهای کویت با ۸۳۶۶۴ دلار، بحرین بـا ۶۱۵۴۳ دلار، عربســتان ســعودی بــا ۳۵۰۲۲ دلار و عمــان بــا ۹۹۹۰۲ دلار در رتبههای بعدی قرار گرفتهاند. در این بین کشور ایـران، کمتـر ین درآمد سرانه معادل ۱۳۰۰۱ دلار را به خود اختصاص داده است.
جدول ۳- وضعیت درآمد سرانه کشورهای مورد بررسی
در بین کشورهای عضو pGCC بیشترین رشد درآمـد سـرانه سال ۶۰۰۲ در مقایسه با سال ۰۰۰۲ مربوط به کشـور عمـان بـا نرخ رشد ۲/۵۴ درصد و کمترین نیـز مربـوط بـه کشـور کویـت معادل ۳/۵۲درصد بوده است. ایران درمقایسه با کشورهای عضـو pGCC از رشد معادل ۵/۷۴ و بالاتر از همه کشورهای مورد نظر برخوردار بوده است. اما در مـورد رشـد سـرانه درآمـد سـرانه نیـز بایستی توجه نمود کـه مقـادیر افـزایش یافتـه در درآمـد سـرانه کشورها در فاصله سالهای مورد بررسی بسیار مهمتر از نرخ رشد متوسط سـالانه اسـت بـهطـوریکـه در بـین کشـورهای عضـو pGCCکشور امـارات علیـرغم اینکـه از لحـاظ نـرخ رشـد ۹/۸۲ درصدی و پایین از کشورهای بحـرین و عمـان قـرار دارد امـا از لحاظ میزان افزایش در درآمد سرانه طی سالهای مـورد بررسـی بیشترین میـزان و معـادل ۶۰۰۱۱ را بـه خـود اختصـاص داده و کشور بحرین با ۶۸۵۰۱ درتبه بعدی قرار دارد. از این حیث کشور ایران علیرغم رشد بالا در درآمد سرانه طی دوره مورد بررسـی، از کمترین میزان افزایش در ایـن شـاخص، بـین کشـورهای مـورد بررسی (معادل ۱۳۲۳ دلار) برخوردار بوده است.
۴. شاخص توسعه انسانی ](HDI)۳[
سازمان ملل از سال ۰۹۹۱ هر ساله گزارشی در زمینه توسـعه انسانی در سطح جهان منتشر مینماید. ایـن گـزارش بـه ابتکـار برنامه توسـعه سـازمان ملـل (UNDP) و تـلاشهـای پروفسـور محبوبالحق با عنوان »در فرایند بسط انتخابهای انسانی« تهیه شد. در اولین گزارش سازمان ملل، توسعه انسانی چنـین تعریـف شده است: توسعه انسانی روندی است که طی آن امکانات افـراد بشر افزایش مییابد. هر چند این امکانات بـه مـرور زمـان دچـار تغییر در تعریف میشوند اما در کلیه سطوح توسعه بر سه شاخص اساسی برای مردم تأکید میشود: عمر طولانی همراه با سـلامت؛ دستیابی به دانش؛ دسترسی به امکانات و منابع مادی لازم بـرای زندگی مطابق استانداردهای قابل قبول.
برای اندازهگیری بعد اول از شاخص امید بـه زنـدگی در بـدو تولد (حداقل ۵۲ و حداکثر ۵۸)، برای اندازهگیری بعد دوم از نـرخ
باسوادی بزرگسالان (ارزش کلـی ) و نـرخ ترکیبـی ثبـت نـام در مقاطع مختلف تحصیلی (ارزش کل) و برای اندازهگیری ظرفیـت سوم از قدرت خرید واقعی افراد که براساس دلار (حـداقل ۰۰۱ و حداکثر ۰۰۰۰۴ دلار) تعدیل شده استفاده میکند.]۴[
جدول(۴) وضـعیت کشـورهای عضـو pGCC و ایـران را بـر اساس گزارش سال ۶۰۰۲ شاخص توسـعه انسـانی ]۵[ سـازمان ملل متحد نشان میدهد. براسـاس جـدول مـذکور در سـه سـال متوالی، کشور کویت با اختصاص عـدد شـاخص ۱۹۸/۰ در سـال ۵۰۰۲ و ۲۱۹/۰ در سال ۶۰۰۲ و ۶۱۹/۰ در سال ۷۰۰۲ به خـود، در بالاترین جایگاه قرار گرفته است و ایران با مقادیر شاخص بـه ترتیب ۹۵۷/۰،۷۷۷ /۰، ۲۸۷/۰ در سه سال پـایین تـرین رتبـه در بین هفت کشور را به خود اختصاص داده است. از لحاظ شـاخص توسعه انسانی پس از کشور کویت، بـه ترتیـب کشـورهای قطـر (۰۱۹/۰)، امارات متحده عربی (۳۰۹/۰)، بحرین (۵۹۸/۰)، عمـان (۶۴۸/۰) و عربستان سعودی (۳۴۸/۰) در جایگاههای بعدی قـرار گرفتهاند.]۶[
جدول ۴- وضعیت شاخص توسعه انسانی کشورهای مورد بررسی
اقتصاد دانشبنیـان، اقتصـاد فنـاوری اطلاعـات اسـت. ایـن شاخص بیانگر اقتصادی است که بر پایه دانـش و کـاربرد آن در اقتصاد بنا شده است. شاخص اقتصاد دانشبنیـان (KEI)، سـطح توسعه یک کشور یا یک منطقه را از لحـاظ اقتصـادی و دانـش، نشان میدهد. این شاخص در واقع رسانایی یک محیط یا جامعـه را در جهت بهـرهگیـری اثـربخش از دانـش در راسـتای توسـعه اقتصادی نشان میدهد و بهویژه کمک میکند تا توانایی کشور از حیث توانایی خلق نوآوری (تبدیل دانش به ثروت) سنجیده شـود. در واقع این شاخص برپایه چهار شاخص، نظام نهادی و انگیزشی اقتصادی، آمـو زش و منـابع انسـانی، نظـام نـوآوری و اختـراع وفناوری اطلاعات و ارتباطـات اسـتوار اسـت و سـطح تکنولـوﮊی آموزشی و توسعه یک کشور را نشان میدهد.]۸[
طبق ارزیابی سال ۷۰۰۲ بانک جهانی، کشور ایران در میـان حدود ۰۴۱ کشور مورد مطالعه در رده ۸۹ جای دارد، که از منظـر چشمانداز آینده میتواند بسیار معنادار باشد. در این شاخص کشور ایران ذیل کشورهایی چون ویتنام، آذربایجان، لبنـان (رتبـه ۶۶)، اردن (رتبه ۲۶)، بحـرین (رتبـه ۲۵)، قطـر (رتبـه ۲۴) قـرار دارد. مطابق گزارشات بانک جهانی در سال ۷۰۰۲، قطر با احراز ارزش عددی ۷۱/۶ و کسب رتبه ۲۴ در بین ۰۴۱ کشور موجود در ایـن ردهبندی، رتبه نخست را در بین ایران و کشورهای عضو pGCC به خود اختصاص داد و ایران نیز بـا احـراز ارزش عـددی ۹۰/۳ و کسب رتبه ۸۹ بین ۰۴۱ کشور، در جایگاه آخر بین هفـت کشـور مورد بررسی قرار گرفته است.
از لحاظ شاخص مذکور، در سال ۷۰۰۲ بعد از قطر به ترتیـب کشورهای کویت (۱۰/۶)، امارات متحده عربـی (۸۷/۵)، بحـرین (۸۵/۵)، عمان (۲۱/۵) و عربستان سـعودی (۶۷/۴) جایگـاههـای بعدی را به خود اختصاص دادهانـد. در تغییراتـی کـه از ردهبنـدی سال۵۹۹۱ تا سال۹۰۰۲، در رتبهبندیها مشاهده میشود، عمـان با پنج پله افزایش (با بالاترین میزان تغییر) به رتبـه ۶۶ وضـعیت خود را از لحاظ این معیار ارتقا بخشیده و در مقابل کشور بحـرین نیز با ۵۱ پله کاهش (بالاترین درجه تنزل) به رتبـه ۹۴ وضـعیت خود را از لحاظ شاخص مورد نظر تنزل داده است. مطابق جـدول (۵)، کشورهای قطر و ایران نیز همانند کشـور عمـان وضـعیت و رتبه خود را از لحاظ ایـن معیـار طـی دوره ۹۰۰۲-۵۹۹۱ بهبـود دادهاند. در سال ۹۰۰۲ قطر با عـدد شـاخص ۳۷/۶ در صـدر ایـ ن گروه قرار گرفته و در بین کشـورهای موجـود در ایـ ن ردهبنـدی، رتبه ۴۴ را به خود اختصاص داده است و ایران نیز با مقدار عددی شاخص ۵۷/۳ همچنان در آخر این جدول قرار دارد. این در حالی است که در چشمانداز بیست ساله کشور، ایران اسلامی به عنوان یک جامعهی دانایی محور (دانشبنیان) پیش رفته و تـراز اول در منطقه ترسیم شده است، لذا انتظار بسیار فراتـر از آنچـه رخ داده متصور میباشد.
جدول ۵- وضعیت شاخص اقتصاد دانش در ایران و شش کشورعضو شورای همکاری خلیجفارس۷۰۰۲-۹۰۰۲
۶. شاخص آزادی اقتصادی ]۹[
بر اساس مطالعهای که بنیاد هریتیج در سال ۹۰۰۲ بین ۹۷۱ کشور جهان انجام داده است،۰۱ شاخص سیاست تجـاری، فشـار مالی و مالیاتی دولت، میزان مداخلـه دولـت در اقتصـاد، سیاسـت پولی، سرمایهگذاری خارجی، بانکداری و امـور مـالی، دسـتمزدها وقیمتها، حقوق مالکیت خصوصی، مقرراتگرایی و بازار سـیاه را معیار درجهبندی خود قرار داده است و بر ایـن اسـاس بـرای هـر یک از کشورها در مورد آزادی اقتصادی رتبهای را درنظـر گرفتـه اســت. شــاخص درجــه آزادی نمایــانگر سیاســتهــا و نهادهــای اقتصادی و همچنین سطح رفاهی مردم یک کشور است.
