بخشی از مقاله
چکیده:
سرمایهگذاری مستقیم خارجی یکی از عوامل مهم رشد و توسعه اقتصادی کشورها است؛ زیرا میتواند به تامین منابع مالی و سرمایهای منجر شود و مهمتر از آن، وسیله انتقال فناوری تولید، مهارتها، نوآوری و قراردادهای مدیریتی و سازمانی میان طرفین، کشور فرستنده و پذیرنده، و ابزار دستیابی به شبکه بازاریابی بینالمللی است. از جمله عوامل موثر بر جذب سرمایه-گذاری مستقیم خارجی که اهمیت روز افزونی گرفته است، حکمرانی خوب است. هدف تحقیق حاضر هم بررسی حکمرانی خوب بر جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی برای گروه کشورهای عضوء دی 8 بین سالهای 1996 - 2010 در قالب داده-های تابلویی است. نتایج تخمین نشان میدهد که شاخص ترکیبی حکمرانی خوب اثر مثبت و معناداری بر روی جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی دارد. از این رو، یکی از الزامات افزایش سرمایهگذاری مستقیم خارجی در ایران بهبود مولفههای حکمرانی خوب در اقتصاد ایران است.
واژگان کلیدی: حکمرانی خوب، عوامل نهادی، رشد اقتصادی، سرمایهگذاری مستقیم خارجی، دادههای تابلویی.
طبقهبندی M21, M 48, O 43 :JEL
1. مقدمه
اقتصاددانان توسعه و مقامات رسمی سازمانهای بینالمللی بر این عقیدهاند که در میان جریانهای متفاوت سرمایه، سرمایهگذاری مستقیم خارجی منبع مالی قابل اعتمادی برای رشد اقتصاد در کشورهای در حال توسعه است - مهدوی، . - 1383 کارشناسان بر این باورند، سرمایهگذاری مستقیم خارجی راهی برای از میان برداشتن تفاوت میان مقادیر موجود و لازم سرمایه برای رسیدن به هدفها و نیازهای توسعه ملی است. چنانچه امنیت سرمایهگذاری و بستر قانونی لازم برای این امر در کشورهای در حال توسعه فراهم شود، سرمایهگذاران بینالمللی تمایل بیشتری برای حضور در بازار اینگونه اقتصادها دارند و قدرت جذب سرمایهها توسط آنان بیش از پیش به وجود میآید. سرمایهگذاری مستقیم خارجی یکی از عوامل مهم رشد و توسعه اقتصادی کشورها است؛ زیرا میتواند به تامین منابع مالی و سرمایهای منجر شود و مهمتر از آن، وسیله انتقال فناوری تولید، مهارتها، نوآوری و قراردادهای مدیریتی و سازمانی میان طرفین، کشور فرستنده و پذیرنده، و ابزار دستیابی به شبکه بازاریابی بینالمللی است - دملو5، . - 1999
سرمایهگذاری مستقیم خارجی میتواند جریان سرمایه را ایجاد و به سمت واحدهای فعال و مولد و هدایت کند و از این رهگذر سبب افزایش تولید و مهار تورم گردد. یکی از فواید سرمایهگذاری مستقیم خارجی تأثیر آن بر منحنی امکانات تولید است و موجب انتقال آن به سمت خارج میشود - ساتیا6، . - 2000 کشورهای در حال توسعه برای کاهش شکاف فناوری با کشورهای توسعهیافته و افزایش قدرت رقابتپذیری - بهمنظور دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی مستمر و با ثبات - باید عوامل تعیین-کننده جریان ورودی FDI را بررسی کنند؛ زیرا جریان ورودی FDI به کشور میزبان موجب انتقال فناوری، تأمین منابع مالی، دانش و مدیریت میشود و در صورت مدیریت صحیح و برنامهریزی اصولی این امر میتواند بسیاری از موانع رشد و توسعه اقتصادی کشورهای در حال توسعه را برطرف کند - شاهآبادی و روشن، . - 1390
از موضوعات بحث انگیز در مورد FDI، اندازه گیری و تعریف آن است. برای اندازه گیری FDI سهمی از اقتصاد هر کشور ملاک عمل قرار میگیرد که از سوی بنگاههای خارجی اداره میشود. اما از آنجا که این امکان وجود ندارد، به بر سایر شاخص-های اندازه گیری FDI تمرکز میشود. مهمترین معیار اندازهگیری FDI همان مقداری است که در حساب تراز پرداخت ها ظاهر میشود. حساب تراز پرداختها، سرمایهگذاری مستقیم خارجی را بخشی از جریان سرمایه میداند که نشاندهنده جریان مالی مستقیم از یک شرکت مادر به بنگاههای خارجی تحت کنترل آن است.1 بانک جهانیFDI 2 را چنین تعریف میکند: »داشتن حداقل ده درصد سهام با حق رأی در یک فعالیت سودآور در خارج از کشور سرمایهگذار خارجی است که میتواند به صورت سرمایهگذاری جدید، سرمایه گذاری مجدد از محل درآمدها و هرگونه قرارداد میان شرکت مادر و بنگاه خارجی مطابق با آنچه باشد که در تراز پرداخت ها آمده است.«
در سالهای اخیر حکمرانی خوب به عنوان یکی از عوامل مهم اثر گذار بر جذب FDI مورد توجه تصمیم گیران اقتصادی و سیاسی کشورها قرار گرفته است. سرمایهگذاری مستقیم خارجی نسبت به سرمایهگذاری در سبد دارایی قدرت اثرگذاری بر رشد اقتصادی را از مجاری متنوع داراست. این نوع سرمایهگذاری از طریق انتقال فناوری مناسب و آموزش نیروی انسانی، افزایش بهرهوری و افزایش سرمایهگذاری داخلی میتواند زمینههای رشد اقتصادی را در کشورهای کمتر توسعه یافته پدید آورد - ابوالقاسم مهدوی، . - 1383 با توجه به نقشی که سرمایهگذاری مستقیم خارجی در سرعت بخشیدن به اصلاحات و رشد اقتصادی ایفا میکند، کشورهای در حال توسعه شدیدا علاقهمند به جذب آنند و به همین دلیل گامهایی را در جهت بهبود عواملی برداشتهاند که از دریچه نگاه سرمایهگذاران در انتخاب محل سرمایهگذاری مؤثر بوده است.
علیرغم اینکه بررسیهای گستردهای در زمینه عوامل مؤثر بر جذب FDI صورت گرفته است، به طور جامع به نقش شاخصهای حکمرانی خوب 3 هم به طور مجزا بر FDI و هم بر نوسانات آن بررسی نشده است. حکمرانی به شیوههای گوناگونی تعریف شده است از دیدگاه اوتاوا، حکمرانی ترکیبی از سنّتها - قواعد وآداب ورسوم - ، نهادها و فرآیندهایی است که چگونگی اعمال قدرت، چگونگی حق مشارکت شهروندان و چگونگی اخذ تصمیمات در مباحث عمومی را تعیین میکند.4 از دیگر تعاریف مورد توافق درخصوص حکمرانی، تعریفی است که بانک جهانی، کمیته همکاریهای توسعه، سازمانهای همکاریهای اقتصادی و توسعه، برنامه توسعه ملل متحد و موسسات و سازمانهای بین المللی بارای کردهاند. »حکمرانی یعنی سیستم پیچیدهای از تعاملات بین ساختارها، سنتها ،کارکردها - مسئولیت - و فرآیندها - عملکردها - که به وسیله سه ارزش کلیدی یعنی پاسخگویی، شفافیت و مشارکت مشخص میشود.« قطعنامه کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد، حکمرانی را پیوند با بستر محیطی میداند که هدف آن بهبود بهرهوری و رشد و توسعه انسانی پایدار است. با پیوند حکمرانی خوب و توسعه انسانی پایدار بر اصولی چون مشارکتجویی و ارتقای حقوق بشر تاکید میشود و دستورالعمل تجویزی و اجباری برای توسعه مورد نظر نخواهد بود - کمیجانی و سلاطین، . - 1387
بانک جهانی، حکمرانی خوب را به عنوان سنت و نهادهایی تعریف میکند که توسط آنها قدرت در جهت مصلحت عمومی در یک کشور اعمال میشود. مولفههای این تعریف عبارتند از:
الف - فرآیندی که از طریق آن صاحبان قدرت، انتخاب، نظارت و تعویض می شوند؛ ب - ظرفیت و توانایی دولت برای اداره کارآمد منابع و اجرای سیاست های درست، و ج - احترام شهروندان و دولت به نهادهایی که تعاملات اجتماعی و اقتصادی میان آنها را اداره میکنند.
با توجه به حوزههای مورد تاکید شاخص حکمرانی لازم است تاثیر ابعاد مختلف این شاخص بر جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی درخصوص کشورهای اسلامی مورد بررسی قرار گیرد. از این رو ضمن معرفی عوامل نهادی مؤثر در جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی، نوسانات آن با استفاده از روش دادههای تابلویی1 در کشورهای عضو کشورهای اسلامی - موسوم به دی هشت - 2 بررسی شده است.
2. ادبیات نظری
در این بخش پس از تعریف مبنایی از حکمرانی خوب و سرمایهگذاری مستقیم خارجی به بیان رابطهی نظری حکمرانی خوب و سرمایهگذاری مستقیم خارجی پرداخته میشود:
.2-1 حکمرانی خوب و جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی
توسعه اقتصادی بازارهای نوظهور و کشورهای در حال توسعه تا حد زیادی به امکان ایجاد سرمایهگذاری پرسود و انباشت سرمایه وابسته است. چنانچه حجم پس اندازهای یک جامعه با درآمد سرانه پایین به میزان کافی نباشد، سرمایهگذاری داخلی متناسب با افزایش جمعیت و نیروی کار انجام نمی پذیرد. در چنین جوامعی، منابع مالی خارجی، بخشی از نیازهای کشور به منابع مالی را تأمین میکنند. روشهای تأمین مالی خارجی به دو گروه تقسیم میشود: .1 تأمین منابع مالی بدون مشارکت طرف خارجی و .2 تأمین مالی با مشارکت خارجی. نوع اول شامل استفاده از وامهای خارجی، خطوط اعتباری و یوزانس3 است و نوع دوم خود به دو دسته سرمایهگذاری مستقیم خارجی و سرمایهگذاری غیر مستقیم خارجی تقسیم می شوند. تفاوت این دو نوع از سرمایهگذاری آن است که در سرمایهگذاری غیر مستقیم، کنترلاز سوی خارجیان وجود ندارد و معمولاً از طریق خرید اوراق بهادار صورت میگیرد - صادقی و علویچی، :1383 ص . - 8-9
کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل - 1998 - 4 عوامل تعیینکننده سرمایهگذاری مستقیم خارجی در کشور میزبان را به 3 گروه طبقهبندی میکند: .1 چارچوب سیاستی برای سرمایهگذاری مستقیم خارجی شامل ثبات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، قوانین ورود و انجام عملیات تولیدی، موافقتنامههای بینالمللی در مورد سرمایهگذاری مستقیم خارجی و سیاست مالیاتی این عوامل عمقی بوده و ریشه در فرهنگ یا ساختار سیاسی کشور دارند. .2 عوامل تعیینکننده اقتصادی که با توجه به انگیزه شرکتهای چند ملیتی به سه نوع تقسیم میشوند: الف - در جستجوی بازار ب - در جستجوی منابع و دارایی ج - در جستجوی کارآیی. .3 تسهیلات کسبوکار شامل: تشویق سرمایهگذاری، انگیزههای سرمایهگذاری، هزینههای بوروکراسی، تسهیلات اجتماعی، خدمات بعد از سرمایهگذاری.
FDI تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد که برخی از مهمترین آنها عبارتند از: اندازه بازارها، زیرساختها و زیربناهای اقتصادی، ثبات اقتصاد کلان، اختلالات بازار نیروی کار و محصول، انگیزهها، برنامههای ادغام، روشهای مشارکت سرمایهگذاری خارجی، نگرشها و فضای کلی کسب وکار تجاری. این عوامل را میتوان به دو گروه کلی تقسیم نمود:
• عوامل مؤثر بر میزان سودآوری سرمایهگذاری مستقیم خارجی. از جمله میتوان به تولید ناخالص داخلی - سرانه یا رشد آن - ، نرخ تورم، نرخ ارز و غیره اشاره نمود.
• عوامل مؤثر بر امنیت سرمایهگذاری. برخی از این عوامل ریشه در فرهنگ یا ساختار سیاسی کشور دارند و برخی دیگر به رویکرد اقتصادی دولتها، عوامل فرامرزی و عملکرد کارگزاران اقتصادی مربوط میشود. تحقیقات انجام شده در سال-های اخیر عمدتاً با تکیه بر مفهوم نهادها، رابطه میان امنیت و سرمایهگذاری را بررسی کردهاند - بحرینی، . - 1383
در میان عومل مؤثر بر امنیت سرمایهگذاری، نقش دولت به عنوان یک نهاد اجتماعی نهاد ساز، در میان جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی از طریق شاخص حمکرانی موضوع مورد بحث تحقیق حاضر است. در اواسط دهه1990 سیاستهای تعدیل 2 کشورهای عضوء شامل ایران، نیجریه، بنگلادش، ترکیه، مالزی، اندونزی، مصر و پاکستانند. 3 نوعی از اعتبارات اسنادی است که در آن فروشنده کالا به خریدار مهلتی میدهد تا بتواند در این فاصله وجه اعتبار را بپردازد.
