بخشی از مقاله
نظام های بهره برداری خرد و دهقانی در کشاورزی ایران وجهان
چکیده
مسائل اقتصاد کشاورزی ایران پیچیدگی های خاصی دارد و حل آنها مستلزم آشنایی با موانع سخت افزاری و نرم افزاری کشاورزی می باشد . عمده ترین موانعی که بخش کشاورزی در برنامه های تو سعه در پیش دارد، مانع ساختاری بویژه چندگانگی ساختاری و تعدد و تنوع نظام بهره برداری با غلبه ساختار سنتی در قالب نظام بهره برداری دهقانی است . اکثر کارشناسان ، محققان و برنامه ریزان بخش کشاورزی به واقعیت موجودی نظام بهره برداری دهقانی توجه لازم را مبذول ندا شته اند ، بنابراین بررسی و تبیین آن به منظور ایجاد توسعه اجتماعی اقتصادی از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا این نظام بخش وسیعی از اراضی خرد و کم وسعت را تشکیل می دهد و با وجود دارا بودن مسائل و مشکلات فراوان ، هنوز بهره برداران خرد و دهقانی سهم و نقش نسبتاً بالایی در تامین معاش روستاییان و اقتصاد روستایی و بهره برداری از زمین ها ، تولید و توسعه بخش کشاورزبه عهده دارند. در این مقاله کوشیده شده است خصوصیات نظام بهره برداری خرد و دهقانی، مورد بررسی قرار گیرد.
واژگان کلیدی: نظام های بهره برداری خرد و دهقانی، توسعه کشاورزی، تنگناها، راهکاره ا، سیاست های حمایتی
1
-1 مقدمه
خرد و مالکی و پراکندگی قطعات اراضی یکی از عناصر ساختار سنتی کشاورزی کشور است . چنین آرایشی ازاراضی کشاورزی ، تنها متعلق به کشور ایران نیست . بلکه در نظام زمینداری اغلب کشورها با نسبتهای کم وبیش متفاوت وجود دارد. ولی امروزه ، به یکی از موانع اصلی توسعه کشاورزی تبدیل شده است.نظام بهره برداری دهقانی یکی از نظام های بهره برداری سنتی است . این نظام عمدتاً واحدهای موسوم به خرد و دهقانی زیر 10هکتار را شامل می شود . هر واحد بهره برداری معمولاً شامل یک خانوار بهره بردار است بطوری که تعداد واحدهای بهره برداری دهقانی تقریباً با تعداد خا نوارهای بهره بردار عضو واحد برابر است .
درواحدهای بهره برداری کشاورزی سنتی انواع فعالیتهای کشاورزی اعم از زراعت ،دامداری ، باغبانی و فعالیت های صنعتی وابسته به کشاورزی صورت می گیرد . در واحدهای بهره برداری دهقانی امروزی هم که بازمانده نظام کشاورزی سنتی است هدف تولید به ویژه در تولیدات زراعی و دامی مصرف و فروش و درتولیدات باغی فروش و مصرف است آنچه مسلم است کشاورزی ایران با بافت سنتی و با واحدهای کوچک بهره برداری قادر به تأمین حداقل مواد غذایی مورد نیاز جامعه نخواهد بود، و برای حصول به مازاد کشاورزی و قدم گذراندن در راه رشد و توسعه اقتصادی باید به فکر کشاورزی پیشرفته با تولید اقتصادی بود. این هدف جز با تشکیل واحدهای بزرگ تولیدی و واحدهای تولیدی در مقیاس اقتصادی، قابل دستیابی نخواهد بود . به منظور اصلاح ساختار نظام بهره برداری موجود، نظام های تعاونی تولی د روستایی می تواند پاسخی مناسب برای حل برخی مشکلات فعلی کشاورزان خرده مالک باشد.(مهرابی: (1382
-2 نظام های بهره برداری خرد و دهقانی: ویژگی ها و تنگناها
- شبکه نامنظمی از انهار و کانال های آبرسانی سنتی در بین واحدهای بهره برداری قابل مشاهده می باشد. به طور کلی میزان اتلاف آب چه در هنگام انتقال آب به مزارع و چه در هنگام انجام عملیات آبیاری زیاد می باشد.
- راه های ارتباطی بین مزارع عموما سنتی است ؛ و پراکندگی قطعات ، امکان ایجاد و توسعه راه های ارتباطی را نمی دهد . انتقال نهاده های کشاورزی به واحدهای تولیدی از یک س وی و محصولات تولیدی به محل مصرف و بازار از سوی دیگر به دشواری صورت می گیرد . حدود نیمی از واحدهای دهقانی فاقد ساختمان و تاسیسات خاص کشاورزی و وسایل نقلیه هستند (هاشمی: (1362
- بکار گیری ماشین از ملاک های تفاوت در کشاورزی سنتی ومدرن است . استفاده از ماشین در کشا ورزی به دنبال نتایج درخشان استفاده از ماشین در صنعت رایج گردید . اساساً استفاده از ماشین در اراضی بزرگی که تقسیم کار نیز در آن توسعه یافته باشد ، امکان می یابد . بعبارتی در اراضی کوچک که خصلت وویژگی کشاورزی دهقانی برآن چیره است ، شرایط مناسبی برای بکار
گیری ماشین در کشاورزی ایجاد نمی نماید.
- به هر تقدیر استفاده از ماشین آلات در واحدهای بهره برداری خرد و دهقانی به دلایلی همچون
کوچک بودن اراضی ، عدم آشنایی کشاورزان با ماشین آلات جدید و نیز بالا بودن استهلاک ماشینی ؛ نه تنها مقرون به صرفه نیست بلک ه در برخی موارد برای کشاورزان می تواند هزینه بر نیز باشد . از طرف دیگرکاربرد ماشین آلات سنگین و تکیه بر نهاده های خارجی ، ممکن است تخریب خاک این واحد ها را موجب شود . .(حقوقی:(1382 - در نظام بهره برداری دهقانی ، عوامل تولید، نحوه استفاده و ترکیب آن ها و تمام برنامه های تولیدی واحدها در ارتباط با خانواده
کشاورزی و با مشارکت مستقیم این گروه در نظر گرفته می شود . بنابراین، حق استفاده از عامل تولیدی زمین در اختیار خانواده
2
کشاورز است، تمام یا قسمت اعظم نیروی انسانی فعال در واحد از کشاور ز بوده و سرمایه گذاری و مدیریت مزرعه هم با خانواده کشاورز است . بدین ترتیب ، فعالیت های کشاورزی در نظام بهره برداری دهقانی محدود به امکانات مجموعه عوامل تولیدی است که در اختیار کشاورز می باشد.(حیدری:(1375
- خانواده های بهره بردار دهقانی به انواع فعالیت های زراعی، دامداری، باغداری و صنایع دستی اشتغال دارند. همچنین به منظور کمک به اقتصاد خانواده، ممکن است رئیس خانواده و یک یا دو نفر از اعضای خانواده به کارهای غیر کشاورزی نیز بپردازند .
- به طور کلی تو لیدات واحد بهره برداری در درجه اول بر اساس ن یازهای خانو اده تعیی ن می شود . بدین ترتیب هدف تولید به ویژه در تولیدات زراعی و دامی ، مصرف و فروش و در تولیدات باغی ، فروش و مصرف است . ضمن این که مدیران واحدهای بهره برداری کوچک اغلب به کشت محصولات زراعی کاربر گرایش دارند و به دلیل عدم آگاهی ، عدم توان مالی کافی و ضر ورت کارکردن افراد خانواده ، علاقه ای به استفاده از تکنولوژی جدید نشان نمی دهند و یا نمی توانند از آن استفاده کنند .(ازکیا،(1362
- اتلاف منابع ، ن یروی انسانی و نهاده ها در واحدهای بهره برداری کوچک توام با تعدد قطعات ، به مراتب بیشتر از واحدهای بزرگ بهره ب رداری است . بهره برداران عمدتا بی سواد و کم سواد بوده و از دانش و تکنولوژی نوین کم بهره اند . تولیدات آن ها عمدتا سنتی ، عادتی و تجربی بوده و معمولا میتنی بر برنامه و بودجه سالانه مدون نمی باشد . نو آوری کمتری از خود نشان می دهند . نیروی انسانی را به عنوان عامل کار تلقی می نمایند و با توجه به بزرگ بودن بعد خانوار و کمبود سرمایه ، فرآیند تولید کاربر را به سرمایه بر، ترجیح میدهند . از منابع پایه ، بهره برداری بهینه و مناسبی به عمل نمی آورند؛ و به دلیل عدم رعایت اصول بهزراعی ،توام با بی اطلاعی و کم توجهی به حفظ منابع آب و خاک ، موجبات آلودگی و تخریب آن را فراهم می کنند . .(عبداللهی: (1372 اگر چه میزان بازده اقتصادی زمین در این واحدها نسبتا بالا می باشد ، اما در مجموع میزان بهره وری عوامل تولید پایین است عمدتا بر صرفه جویی های خانوادگی تاکید دارند . علیهذا بسیاری از آن ه ا دچار مشکلات اقتصادی بوده و از کمبود منابع مالی رنج می برند . شرایط موجود را به نوعی پذیرفته اند و معمولا برنامه خاصی برای توسعه فعالیت های خود ندارند . به طور کلی این واحدها در محیط هایی مساعد از لحاظ طبیعی ولی توسعه نایافته از نظر فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و صنعتی در موقعیتی ناپایدار و در حال گذار قرار گرفته اند.(خسروی: (1352
-3 سیاست زمین داری و بهره برداری از زمین در ایران در مقایسه با چند کشور دیگر
تا این قسمت از تحقیق وضعیت نظام بهره برداری خرد و دهقانی ، خصوصیات، مشکلات و تنگناها بر اساس آمار و اطلاعات م وجود و نظرات کارشناسی و متولیان بخش دولتی و بهره برداران مورد بررسی قرار گرفت . در ادامه برای رسیدن به یک برنامه منسجم، کاربردی و راهکار موثر حمایتی نگاهی به نظام بهره برداری کشورهای توسعه یافته و سیاست های موجود در این کشورها و در صورت نیاز الگو برداری از آنها به چند مورد اشاره می شود.
در این قسمت به سیاست زمین داری و بهره برداری از زمین در تعدادی از کشورهای اروپایی از جمله پرتغال و ایتالیا که متوسط اندازه مزارع آنها مثل ایران است، یونان، انگلستان، فرانسه و آلمان که متوسط اراضی کمتر و بیشتر از ایران دارند، پرداخته می شود.
-3-1 ایتالیا:
- اراضی کشاورزی دارای نقشه و شناسنامه است.
- وجه مشخصه ایتالیا وجود تعداد زیادی بهره برداری کوچک و همچنین نیمه وقت بودن اکثر شاغلین کشاورزی است.
3
-متوسط اندازه مزارع5/6هکتار است.
- دولت مالک بخش عمده ای از اراضی کشاورزی (اراضی عمومی)است.
- اصل 44 قانون اساسی ایتالیا مهمترین سازکار قانونی در ارتباط با اراضی کشاورزی است که بر تضمین کاربرد موثر اراضی کشاورزی از طریق نظارت دولت تاکید دارد.
در ایتالیا حاکم - (Indivisibility of land) از دیر باز اصل تقسیم ناپذیر بودن اراضی کشاورزی بوده است.
- حق تقدم خرید اراضی به اعضای شاغل خانواده در کشاورزی داده شده است. ( Hayami Y. and V.Ruttan:1971 and
1985)
-3-2 یونان:
- ساختار زمین داری و بهره برداری از زمین مشابه ایتالیا است، از جمله کوچک بودن اندازه مزارع و نیمه وقت بودن اکثر شاغلین کشاورزی.
- قانون در یونان بیشتر ناظر بر تجهیز مزارع است تا اصلاح اندازه مزارع( (Carol Vlassoff:1988.
-3-3 انگلستان
- اراضی کشاورزی دارای نقشه و شناسنامه اند.
- متوسط اندازه مزارع در انگلیس 64 هکتار است که در اروپا رتبه اول را دارد.
- هیچ قانونی در خصوص نظارت بر حداقل و حداکثر اندازه مزارع، یکپارچه سازی و ...
وجود ندارد.
- گرایش موجود در جهت یکپارچه سازی و افزایش اندازه مزارع کشاورزی است.
- انتقال زمین از کشاورز به فرزند پسر معمولا طی یک دوره گذار و همکاری صورت می گیرد
(Hans andPingali.:1987).. و((McNicoll.G.and cain.M.: 1990
-3-4 آلمان
- اراضی کشاورزی دارای نقشه و شناسنامه اند.
- در 50 سال گذشته شمار واحدهای بهره برداری از 1650 هزار واحد به 630 هزار واحد کاهش یافته است.
- میانگین اندازه مزارع 16/8هکتار است.
- 42 درصد کشاورزان نیمه وقت اند
- طرح های یکپارچه سازی اراضی از طریق توزیع مجدد اراضی صورت می گیرد.
- قانون انتقال و نحوه بهره برداری کشاورزی بر تمام امور مالکیت، ا نتقال مالکیت و نحوه بهره برداری حاکم است. Evenson) (R:1988
-3-5 در ایران:
- اراضی کشاورزی فاقد نقشه و شناسنامه است.
