بخشی از مقاله
چکیده
کشور ایران در نظام بهرهبرداری از منابع آب و تشکل و مشارکت مصرفکنندگان آب کشاورزی، از پیشینهای غنی برخوردار است. تشکلهای مصرف کننده آب در قالب بنهها، هراسهها، خیشها و ساختارهای مشابه آن فعالیت میکردند. صورتبندی و ویژگیهای این نظام در قرون گذشته متأثر از زمینداری و ارتباط زارع و مالک و مناسبات بین آنها بود و بههمین دلیل از هخامنشیان تا حدود مشروطه تغییرات چندانی در این نظام دیده نمیشود.
تشکلهای سنتی مصرفکنندگان آب تا پایان عمر نظام ارباب رعیتی، همچنان با نظم و اعمال ضوابط سنتی، مدیریت مصرف آب را عهدهدار بوده و در اوایل دهه 1340 با برچیده شدن نظام ارباب رعیتی و برهم ریختن سازمان سنتی روستاها، تشکلهای سنتی تأمین و مصرف آب، به مرور جایگاه خود را از دست دادهاند و فقط در معدودی از مناطق، آثاری از آنها باقی ماند.
با اصلاحات ارضی مفاهیم جدیدی پا به عرصه کشاورزی ایران گذاشت. کشاورزان با تشکیل گروههای همآب اقدام به تحویل آب میکردند. پس از انقلاب اسلامی، وضعیت آبیاری و اهمیت آب در کشاورزی به کلی دگرگون شد و مناصب مصدق، ناتور و میراب بهوجود آمد. در این مقاله به بررسی شکلگیری و تکامل نظامهای بهرهبرداری آب کشاورزی در ایران در دورههای مختلفی از تاریخ پرداخته میشود.
مقدمه
یکی از مشکلات اساسی و بنیادی کشاورزی در ایران کمبود آب است . کشور ایران در منطقه خشک و نیمه خشک دنیا قرار گرفته به نحوی که 75 درصد مساحت آن در منطقه خشک و نیمه خشک و تنها 25 درصد مساحت آن خارج از این منطقه قرار گرفته است. میزان نزولات آسمانی کشور بهطور متوسط حدود 400 میلیارد مترمکعب است. منابع آب تجدید شونده کشور با توجه به وضعیت بارندگی، پوشش گیاهی و سایر عوامل تأثیرگذار، بهطور متوسط حدود 130 میلیارد مترمکعب در سال است که حدود 92 میلیارد مترمکعب آن را جریانهای سطحی و 38 میلیارد مترمکعب را جریانهای نفوذی به منابع زیرزمینی تشکیل میدهند
میزان مصرف منابع آب موجود کشور، حدود 94 میلیارد مترمکعب است. از میزان کل مصرف آب در کشور، حدود 87 میلیارد مترمکعب در سال - معادل 92/5 درصد - در بخش کشاورزی، حدود 5/7 میلیارد مترمکعب - معادل 6/1 درصد - در بخش شرب و حدود 1/3 میلیارد مترمکعب - معادل 1/4 درصد - در بخش صنعت مورد استفاده قرار میگیرد. در حال حاضر 46 درصد آب مورد نیاز مصارف، از منابع آب سطحی و 54 درصد از منابع آب زیرزمینی تأمین میشود
در اغلب کشورها، آب بهعنوان مهمترین عامل محدودکننده توسعه کشاورزی شناخته شده است. کشورهایی که در مناطق خشک و نیمه خشک قرار دارند و دچار کمبود آب میباشند میباید راهبرد خاصی در جهت استفاده صحیح و بهینه از آن داشته باشند تا مدیریت صحیح بر مشکلات کمبود آب غلبه نمایند. بنابراین بهرهگیری از منابع آب در بخش کشاورزی، در گرو وجود نظامهای بهرهبرداری کارا و مؤثر است.
در این زمینه شناخت تاریخی نظام بهرهبرداری از منابع آب، مفید و تأثیرگذار میباشد. برای تحقق این هدف، مطالعه حاضر با رجوع به اسناد تاریخی و یافتههای پژوهش برخی از مطالعات حاصل شده است. بهطور کلی از گذشته تا کنون، شکلگیری و تکامل نظامهای بهرهبرداری آب کشاورزی در ایران در چهار دوره قابل بررسی است که در ادامه هر کدام به شرح زیر میباشد:
-1 عناصر نظام بهرهبرداری منابع آب
-2 شکلگیری و تکامل نظام بهرهبرداری منابع آب
-1-2 چگونگی شکلگیری نظام بهرهبرداری منابع آب در تمدن ایرانی و تمدن اسلامی
-2-2 نظام بهرهبرداری منابع آب در دوره معاصر تا اصلاحات ارضی
-3-2 نظام بهرهبرداری منابع آب بعد از اصلاحات ارضی - 4-2 نظام بهرهبرداری منابع آب پس از انقلاب 1357
عناصر نظام بهرهبرداری منابع آب
نظام بهرهبرداری کشاورزی به واحدهایی گفته میشود که در آنها با چارچوب مدیریت ویژه و برنامههای معینی، فعالیتهای کشاورزی صورت میپذیرد. در یک تقسیمبندی، نظام بهرهبرداری کشاورزی ایران را میتوان به سه نوع کلی دهقانی، تعاونی و تجاری تقسیم نمود. در درون نظام بهرهبرداری کشاورزی، نظام بهرهبرداری از منابع آب وجود دارد که قسمتی از نظام بهرهبرداری کشاورزی است و در شکل 1 این مفهوم به خوبی به تفسیر کشیده شده است.
شکل -1 نظام بهرهبرداری از منابع آب در درون نظام بهرهبرداری کشاورزی
نظام بهرهبرداری از آب یا آبیاری شامل مجموعهای از فنون و رویههای قانونی یا عرفی در زمینههای تأمین، انتقال و توزیع آب بین بهرهبرداران کشاورزی، نحوه تأمین نیاز آبی گیاهان و نباتات و ساماندهی مناسب عوامل انسانی و نیروی کار است - مهندسان مشاور ویسان، . - 1382 نظام بهرهبرداری منابع آب در طول تاریخ دچار تحولهای وسیع و عمیقی شده است و این تحولات اگرچه همیشه ادامه داشته است ولی پایگاه و عناصر نظام همواره ثابت بوده و تنها از نوعی به نوع دیگر و یا از شکلی به شکل دیگر متحول شده است. شکل شماتیک 2 عناصر ثابت نظام بهرهبرداری منابع آب را در طول تاریخ نشان میدهد.
شکل -2 عناصر نظام بهرهبرداری منابع آب
در رابطه با عناصر نظام بهرهبرداری منابع آب باید اشاره داشت که این نظام دارای سه بخش بنیادی است و هر کدام شکل تکامل یافته نظام اولیه حاکم بر روابط انسان و طبیعت است. انسان نخستین، با طبیعت در تعامل بوده و این زنجیره یعنی، انسان - مدیریت نظام بهرهبرداری - ، ابزار و یا کانال ارتباطی - تکنولوژی - و طبیعت - منابع آب - در شکل 2 به خوبی نشان داده شده است. کمیت و کیفیت منابع آب در نظام بهرهبردای منابع آب در طول تاریخ به دلیل تحول در نظام هستی دچار تغییر و تحول شده است و با صعود و یا نزول در کمیت و کیفیت بر روند تاریخ اثرگذار بوده است.
دومین عنصر و یا بخش نظام بهرهبرداری منابع آب، مدیریت نظام بهرهبرداری است. این بخش اشاره به انسان دارد، در واقع این بخش از نظام بهرهبرداری، یعنی انسان کنشگر اصلی و هدایتگر روند بهرهبرداری است که شامل مدیریت در سطح مالکیت و نیروی کار مورد نظر است. این بخش، تکنولوژی مورد نیاز برای بهرهبرداری از منابع آب را انتخاب میکند. این نکته قابل ذکر است که دانش در بخش مدیریت نظام بهرهبرداری از اهمیت بالایی برخوردار است و توسعه آن میتواند بیشترین نقش را در توسعه بهرهبرداری انسان داشته باشد.
سومین بخش که حلقه ارتباط انسان و طبیعت است و تغییر آن موجب تغییر نظام میگردد، تکنولوژی است. این مفهوم یعنی تکنولوژی دارای معنای وسیعی است و در یک طبقهبندی معمول به انواع تکنولوژی سخت و تکنولوژی نرم تقسیم میگردد. تکنولوژی سخت شامل تکنولوژیهای است که در ساختار و کارکرد نظام اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیطزیستی اثرگذار است و این در حالی است که تکنولوژی نرم بیشترین تحول را در کارکرد نظام زمینهای مورد نظر ایجاد میکند.
