بخشی از مقاله
چکیده
نظر به اینکه بخش کشاورزی حوزهی مهمی از اقتصاد روستایی محسوب میشود، با بهینه سازی نظام بهرهبرداری از عوامل و منابع تولید میتوان به بازده محصول در واحد سطح افزود و هزینههای تولید را تا سرحد امکان کاهش داد و با افزایش درآمد جامعه روستایی از شکل گیری و گسترش فقر و آسیب پذیری در جامعه روستایی جلوگیری کرد. همچنین استفاده منطقی و اصولی بشر از طبیعت و مواهب آن و ترکیب نهادههای تولید در بهرهبرداری کشاورزی از اهمیت اقتصادی بالایی برخوردار است.
بنابراین هدف پژوهش حاضر با توجه به اهمیت موضوع، تعیین نظام بهره-برداری کشاورزی بهینه از دیدگاه پایداری در جهت ترویج آن بود، به گونهای که این الگو بتواند ضمن افزایش درآمد روستایی، نقش مثبتی را در جهت توسعهی پایدار کشاورزی ایفا نماید. با مطالعهی تحلیلی و مرور منابع ثانویه، معیارهای نظام بهرهبرداری پایدار با توجه به رویکرد انداموار مشخص گردید. به منظور مقایسه و تحلیل نظامهای بهرهبرداری کشاورزی مورد مطالعه، از روش تحلیلی سلسه مراتبی در محیط نرمافزار Expert Choice استفاده به عمل آمد که به عنوان روش کمّی تحلیل بر اِعمال وزندهی معیارهای مورد نظر به کار رفته است.
جامعهی آماری این پژوهش اساتید، متخصصین و کارشناسان نظامهای بهرهبرداری استان کردستان بودند که به صورت هدفمند 20 نفر از این متخصصین انتخاب و به هر یک از این صاحبنطران به طور جداگانه پرسشنامهای ارائه گردید. نتایج این پژوهش بر اساس ضریب اهمیت و وزندهی معیارهای پایداری بدست آمده از تحلیل سلسله مراتبی حاکی از آن است که نظام بهرهبرداری به شکل "تعاونی تولید روستایی" از بین سایر نظامهای بهرهبرداری مورد مطالعه با بیشترین وزن بعنوان نظام بهرهبرداری کشاورزی بهینه از دیدگاه پایداری انتخاب گردید. لذا ترویج و آموزش کشاورزی با توجه به وظیفه و نقشی که در کمک به کشاورزان بر عهده دارد می تواند آنها را در زمینهی ایجاد و بازسازی تعاونیهای تولید روستایی یاری نماید.
مقدمه
رشد و توسعهپایدار کشاورزی یکی از شاخصترین و مهمترین هدفهای هر دولتی است که تحقق آن از طریق تحولات بنیادی همه جانبه در ساختار کشاورزی، مدیریت و بهرهبرداری مطلوب از منابع و امکانات، سازماندهی و هدایت سنجیده فعالیتها در چارچوب برنامهریزی علمی و منطقی امکانپذیر خواهد بود. بر همین اساس، نظامهای بهرهبرداری کشاورزی از دیرباز نقش مهم و بهسزایی در توسعه کشاورزی داشته و همواره به عنوان یکی از مسائل بنیادی کشاورزی در جهت بکارگیری صحیح منابع آب، خاک و غیره به شمار میآید. مهمتر آن که نوع نظام بهرهبرداری و سطح پایداری آن میتواند در میزان تولید، تخصیص منابع، استفاده بهینه از فنون کشاورزی، تجهیز امور زیر بنایی، بهکارگیری ماشینآلات و استفاده بهینه از منابع با بازدهی مناسب مؤثر باشد .
- Kamali, 2005 - منظور از نظام بهرهبرداری، مجموعهای از رویههای عرفی و حقوقی، فنی و مدیریتی در تلفیق و استفاده از عوامل تولید - کار، زمین، آب، ابزار، سرمایه و غیره - در چارچوب سازمان کار و مناسبات اجتماعی جهت تولید محصولات زراعی و دامی و عرضه آن به بازار میباشد. به عبارت دیگر نظامهای بهرهبرداری یک سیستم هدفمند جهت تولید محصولات کشاورزی، دامی و بازاریابی آنها به منظور سودآوری با استفاده از منابع طبیعی و نیروی انسانی کارآمد، منظم و سازمان یافته است - ازکیا، . - 1387 در نیمه دوم قرن بیستم انواع نظامهای بهرهبرداری در معرض تغییرات عمده قرار گرفت و با اجرای برنامه اصلاحات ارضی در دهه 40 شمسی ساختار بهرهبرداری از زمین که عمدتاً نیز در اختیار مالکان بزرگ بود دستخوش تغییر گردید و از آن زمان به بعد بدلیل عدم توانایی کشاورزان خردهپا و زارعینی که به تازگی صاحب زمین کشاورزی شده بودند، در تأمین سرمایه و منابع لازم برای توسعه کشاورزی، دولت به انحاء مختلف به مداخله مستقیم در امور کشاورزی پرداخت و از طریق واردات کالاهای سرمایهای و مصرفی و حتی نیروی انسانی، مبادرت به ایجاد انواع نظامهای بهرهبرداری در ایران کرد.
- کلانتری،. - 1386 بدین منظور برنامهریزی و سیاستگذاری جهت توسعه نظامبهرهبرداری کشاورزی باید مبتنی بر افزایش تولید از طریق عملکرد در واحد سطح بدون صدمه زدن به محیط زیست صورت گیرد، به طوری که افزایش ظرفیت تولید پایدار نیز باشد . - Filho, 2004 - نظامی که به شیوه پایا و بادوام، بهرهوری و عملکرد تولیدات کشاورزی بهبود یافته و کشاورزان بتوانند عرضه محصولات کشاورزی را هماهنگ با رشد اقتصادی و با توجه به ملاحظات زیست محیطی افزایش دهند . - Zhou, 2008 -
جایگاه و نقش استراتژیک بخش کشاورزی در تأمین نیازهای اساسی جامعه و توسعه ملّی، ضرورت ایجاد تحولات بنیادی و همه جانبه را در ساختار کشاورزی از طریق شناخت و نهادمندی نظامهای بهرهبرداری مناسب و پایدار در چارچوب یک برنامهریزی بلند مدت پدید آورده است - عبداللهی، . - 1377 هدف از کشاورزی پایدار، ایجاد نظامهای تولیدی کشاورزی بادوام، نظامیافته و انسانی است که تضادی با منافع زیست محیطی و اقتصادی-اجتماعی نداشته و اساساً به ظرفیت حفظ باروری همراه با استمرار بقای منابع پایه تأکید دارد .
- Brower, 2004 - لذا، در چارچوب پایداری نظام بهرهبرداری زراعی، لازم است، بهرهوری عوامل تولید حفظ و تدوام یافته و در نهایت توانایی نظام بهرهبرداری زراعی برای تداوم کارکرد در آینده نامحدود تضمین شود - نجفی و زاهدی، . - 1385 به کارگیری بیرویه نهادههای تولیدی به منظور افزایش عملکرد محصول طی دهههای اخیر در نتیجه تخریب محیط زیست از یک سو و ضرورت استمرار تولید در راستای امنیت غذایی از سوی دیگر، اهمیت توجه به پایداری نظامهای بهرهبرداری را دوچندان کرده است.
بدیهی است هرچه نظام بهرهبرداری مناسب و پایدار در کشور گسترش بیشتری پیدا کند و از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب نزدیکتر گردد کم و کیف مسائل مبتلا به کشاورزی و به تبع آن، میزان اتلاف انرژی و هزینهها هم کمتر خواهد شد. در عین حال میزان عملکرد کشاورزی از لحاظ بازدهی عوامل تولید حفظ منابع و جلوگیری از ضایعات و نهایتاً توسعه پایدار کشاورزی در ایران بهبود خواهد یافت و هدف استراتژیک دولت در برنامههای توسعه، یعنی تحول کیفی در ساختار کشاورزی و تبدیل کشاورزی سنتی به کشاورزی نوین و پایدار تحقق خواهد یافت و بخش کشاورزی در تأمین نیازهای اساسی جامعه، کاهش وابستگیها و توسعه ملی و جایگاه و نقش تعیین کنندهتری پیدا خواهد کرد - عبداللهی، . - 1377 میتوان گفت در دهههای اخیر که تحقیقات روستایی و کشاورزی در ایران شروع شده، درباره نظامهای بهرهبرداری بررسی و پژوهشهای چندانی انجام نشده است و نظامهای حاکم در روستاهای ایران مورد بررسی و مطالعه دقیقی قرار نگرفته است.
این خود ریشه در عدم توجه و بی اعتنایی به جامعه روستایی دارد که در تمام قرون و اعصار این جامعه تولید کننده مورد بیمهری شهرنشینان و یا مصرف کنندگان دسترنج این طبقه محروم بوده است - آسایش و قنبری، . - 1385 از این رو با بهینهسازی نظام بهرهبرداری از عوامل و منابع تولید میتوان به بازده محصول در واحد سطح افزود و هزینههای تولید را تا سرحد امکان کاهش داد و با افزایش درآمد جامعه روستایی از شکلگیری و گسترش فقر و آسیبپذیری در جامعه روستایی جلوگیری کرد.
روشن است که هرچه بخش کشاورزی به سمت وضعیت مطلوب پیش برود، مشکلات و گرفتاریهای این بخش بزرگ اقتصادی کشور و مناطق روستایی کمتر بوده و رضایتمندی بیشتری برای بهرهبردار و مصرف کننده و دولت در پی خواهد داشت و هدف تحول کیفی و ساختار کشاورزی و تبدیل کشاورزی سنتی به کشاورزی نوین و پایدار محقق خواهد شد. از این رو مسأله مورد نظر در این پژوهش این است که، نظام بهرهبرداری مطلوب با توجه به معیارهای پایداری کدام است؟
در ارتباط با سنجش پایداری نظامهای بهرهبرداری کشاورزی در مناطق روستایی، پژوهشهای گوناگونی انجام شده است که در این بخش به اختصار به نتایج برخی از آنها اشاره میشود. توپچی و همکاران - 1390 - مطالعهای را با عنوان مقایسه مؤلفههای تولید گندم آبی نظامهای بهرهبرداری دهقانی، تجاری و تعاونی تولید در استان کردستان انجام دادهاند. نتایج پژوهش آنها نشان داد که در استان کردستان نظام بهرهبرداری دهقانی از بُعد ملاحظات زیستمحیطی از پتانسیل بالایی برخوردار است و از نظر تولید، نظام بهرهبرداری تعاونی نسبت به سایر نظامها توانایی بالاتری دارد. همچنین، نوری و احمدوند - 1389 - مطالعهای را با عنوان فرا تحلیل نظامهای بهرهبرداری و نقش آنها در توسعه پایدار انجام دادند. یافتههای این پژوهش حاکی از آن است که نظامهای بهرهبرداری جمعی به غیر از نظام بهرهبرداری مشاع، از نظر تمام معیارهای مورد نظر در توسعه پایدار مؤثر واقع شدهاند.
همچنین نظام بهرهبرداری تعاونی تولید کشاورزی - روستای - مطلوبترین نظام در توسعه پایدار روستایی بوده است و پس از آن شرکتهای سهامی زراعی قرار دارد. و موقعیت نظام بهرهبرداری دهقانی در رده آخر میباشد. عبداللهی - 1377 - نیز در مطالعه تطبیقی نظامهای بهرهبرداری کشاورزی و ارزشیابی عملکرد آنها به منظور شناخت انواع و ویژگیهای نظامهای بهرهبرداری بهینه و مناسب در ایران به این نتیجه دست پیدا کرده است که تعاونی-های تولید روستایی در زمینههای اقتصادی، فرهنگی، فنی و زیست محیطینسبتاً موفق بوده و در چند زمینه خاص، به ویژه بازدهی نیروی کار و سود سرانه و جلب رضایت کشاورزان جایگاهی ممتاز دارند.
نجفی و زاهدی - 1385 - نیز مطالعهای را با عنوان مسئله پایداری در کشاورزی ایران انجام دادهاند. بر همین اساس آنها پایداری کشاورزی در ابعاد اجتماعی - جمعیت، آموزش و فقر - ، اقتصادی - رشد اقتصادی، سرمایه گذاری و اشتغال - ، طبیعی - زمین،آب و تنوع زیستی - و سیاسی - قانون، برنامه و سازمان - و نیز پایداری درونی کشاورزی - الگوی کشت و تولید - را مورد تجزیه و تحلیل قرار دادهاند. در نهایت نظام بهرهبرداری بر مبنای تعریف و تحلیل مفهومی پایداری در ایران بر اساس اطلاعات فرآهم شده از مرکز آمار نشان میدهد که کشاورزی از لحاظ همه ابعاد مورد بررسی در وضعیت پایداری متوسطی قرار دارد و تداوم روند فعلی بدون اصلاحات و تغییرات لازم موجب بهبود اساسی وضعیت نظام کشاورزی نمیگردد.
پرانیتواتاکول و همکاران - Praneetvatakul et al, 2001 - مطالعهای را با عنوان ارزیابی پایداری کشاورزی در شمال تایلند انجام داده است. یافتههای پژوهش آنها نشان داد که کمیت مواد غذایی، پایدارترین شاخص کشاورزی و اندازه زمین هر خانوار، مالکیت زمین، کمبود آب از ناپایدارترین شاخصهای پایداری کشاورزی در منطقه مورد مطالعه بودهاند. به طور کلی نظامهای بهرهبرداری دهقانی به دلیل نزدیک تر بودن به کشاورزی سنتی و ارگانیک از لحاظ پایداری زیستمحیطی در نظامهای بهرهبرداری کشاورزی وضعیت بهتری نسبت به سایر نظامهای بهرهبرداری دارا میباشند.
روش شناسی پژوهش
پژوهش حاضر به لحاظ هدف، تحقیقی کاربردی و از لحاظ تجزیه و تحلیل دادهها، تحقیقی کمّی است. روش پژوهش نیز توصیفی- تحلیلی میباشد.
