بخشی از مقاله
نقش مدیریت محلی در ارتقای تاب آوری مکانی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب
مطالعه ی موردی: دو حوضه ی چشمه کیله ی شهرستان تنکابن و سردآبرود کلاردشت
چکیده
هدف از این تحقیق، بررسی نقش مدیریت محلی در مورد اصول مدیریت بلایای طبیعی برای ارتقای تاب آوری مکانی است. منطقه ی مورد مطالعه نواحی روستایی مستقر در حوضه ی چشمه کیله ی شهرستان تنکابن و سردآبرود کلاردشت را شامل می شود که هردو منطقه جزء مناطق نمونه ی گردشگری کشور هستند، به طوری که سرمایهگذاریهای زیادی در این دو منطقه با هدف توسعه ی فعالیت های گردشگری صورت گرفته است. از طرف دیگر این دو منطقه با توجه به موقعیت قرارگیری، هم در گذشته و هم در سال های اخیر، بارها مورد تهدید سیلاب قرار گرفته اند؛ به طوری که خسارت ناشی از سیلاب در سال ۱۳۹۰ در دو منطقه بیش از ۵۰۰ میلیاردریال برآورد شده است. روش تحقیق در این مطالعه، توصیفی - تحلیلی و ماهیت آن، کاربردی است. براین اساسی، اصول دهگانه ی مدیریت تاب آوری از دیدگاه مدیران محلی مورد ارزیابی قرار گرفته است. حجم نمونه ی تحقیق شامل شوراهای اسلامی، دهیار و برخی از مدیران سطوح بالاتر مانند اعضای شورای بخش و بخشدار و مسئولین بخشداری است. اطلاعات مورد نیاز پژوهشی از طریق پرسشنامه ی تدوین شده بر مبنای نظریات تاب آوری و الگوها و مطالعات جهانی مرتبط با موضوع و نیز موقعیت جغرافیایی و شرایط اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی و نهادی محدودهی مورد مطالعه، در قالب اصول دهگانه ی تاب آوری مکانی گردآوری شد و بعد از کدگذاری مورد پردازش قرار گرفت. نتایج حاصل نشان می دهد که وضعیت جامعه ی مورد مطالعه، در ۳ اصلی «سازماندهی و هماهنگی»، «مدیریت و محافظت از زیربناها» و «قوانین ساخت و ساز و کاربری زمین» مناسب و در ۷ اصلی باقی مانده نامطلوب است. براین مبنا لازم است در برنامه ریزی ها به بهبود آنها توجه و تأکید شود.
واژههای کلیدی: : بلایای طبیعی، تاب آوری، سیل، حوضه ی چشمه کیله، حوضهای سردآبرود، نواحی روستایی
مقدمه : وقوع بلایای طبیعی مانند سیلاب و زلزله درفضاهای جغرافیایی به ویژه در نواحی روستایی در اغلب موارد تأثیرات مخربی باقی می گذارد.[۱، ۲، ۳ غالباً بلایای طبیعی با تخریب منابع درآمدی و امکانات زیستی [۳]، سلامت ساکنان به ویژه کودکان و سالخوردگان || ۴ || در ارتباط بوده و همیشه خطری جدی برای توسعه به ویژه در کشورهای در حال توسعه به شمار می روند [۵، ۶ ] به همین دلیل امروزه دولت ها برای کاهش اثرات بلایای طبیعی، راهبردهای متنوعی را در پیش میگیرند. توانمندسازی جامعه برای تاب اوری در برابر مخاطرات، در حالی که فعالیتهای توسعه ای سبب افزایش آسیب پذیری جامعه نسبت به مخاطرات نشود طرحها و برنامه های کاهش مخاطرات سنتی، بر پایداری و مقاوم سازی سیستمهای کالبدی تمرکز داشته است [۷]. امروزه فقر، فشارهای جمعیتی، مسائل سیاسی - قانونی (نظیر حقوق زمین) و دیگر وجوه سیاسی نظیر ضعف دولت و نهادهای جامعهی مدنی در محافظت از شهروندان، مردم را «مجبور» به زندگی در نواحی ناامن می کند [۸]. بنابراین نمیتوان همه ی انسانها را از مناطق خطر دورکرد و از طرفی بلایای طبیعی به صورت پدیدهای تکرارپذیر پیوسته وجود دارد، از این رو نقش دولت ها در راستای کاهش اسیب پذیری جوامع در برابر بلایا بسیار کلیدی است. امروزه دولت ها تلاش می کنند زهای، ترکیبی از روشی های غیرسازهای و سازهای را به کارببرند و در واقع تلاشی میکنند که سکونتگاه هاراتاب آورسازند. براساس قوانین شوراها و دهیاری های کشور ایران، مدیریت روستاها در اختیار شوراها و دهیاری ها است. بررسی اختیارات قانونی مدیریت محلی بیانگر آن است که مدیریت بلایای طبیعی هم در حیطه ی وظایف شوراها و دهیاری ها است. منطقه ی مورد مطالعه در پژوهشی حاضر دو حوضه ی سیل خیز چشمه کیله و سردآبرود است. این دو منطقه در سالهای اخیر پیوسته در معرض خطر سیلاب قرار داشته و این احتمال هم وجود دارد که در سالهای اتی دوباره روستاها، زیرساختها و سرمایه های طبیعی این دو حوضه در معرض تخریب قرار گیرد؛ پس ضرورت مطالعات از جنبههای مختلف در راستای ارتقای تاب آوری و کاهش آسیب پذیری در برابر بلایای طبیعی نمایان میگردد. یکی از عوامل مؤثر در راستای بهبود تاب آوری، مباحث مدیریتی است که شامل سازماندهی و هماهنگی، تخصیص بودجه و منابع مالی برای جمعیت ساکن در محدوده ی خطر، به روزرسانی اطلاعات مربوط به مخاطرات و آسیب پذیری ها، مدیریت به جای مدیری و محافظت از زیربناها، امنیت مدارس و مراکز درمانی، قوانین ساختوساز و کاربری زمین و آموزش جوامع محلی است. بررسی ها و مرور ادبیات جهانی بیانگر آن است که با رعایت کردن این موارد می توان به ساخت جوامعی تاب اوردربرابر بلایای طبیعی اقدام کرد. بر همین اساس سؤال اصلی تحقیق حاضر این است که با توجه به اصول دهگانه ی تاب آوری در برابر بلایا، مدیران محلی تا چه میزان توانسته اند در راستای ایجاد جوامع تاب اورو بهبود وضعیت تاب اوری سکونتگاه های مورد مطالعه موفق باشند؟
مبانی نظری نظریهپردازان معتقدند بسیاری از تمدنهای بزرگ تاریخ از جمله
مایاها، نورس، مینوان ها و امپراتوری قدیمی حصری ها در نهایت به وسیله ی دشمنانشان و گسترش تأثیرات سیل، خشکسالی، زلزله، سونامی و مانند آن به زانو درآمدهاند [۹]. از دیدگاه مدرن، پیامدهای وقایع سونامی دسامبر ۲۰۰۴ که به آسیا ضربه وارد کرد، غیرقابل تصور است (بیش از سیصد هزارنفردریک لحظه با حمله ی حجم زیاد آب از بین رفتند) اما این میزان در بافت تاریخی گستردهتر منحصر به فرد یا رکوردشکن نیست زیرا در ارتباط با بلایای طبیعی نمونه های دیگری هم وجود دارد [۱۰].
با توجه به ظرفیت های موجود در بلایای طبیعی همیشه این نگرانی وجود دارد که در صورت وقوع می توانند پیامدهای متفاوتی را بر جای بگذارند که در برخی از موارد غیر قابل جبران است اما بررسی ها نشان میدهد که هر چند نمی توان به طور کامل اثرات وقوع بلایای طبیعی را از بین برد، می توان با بهرهگیری از تکنیک هایی مدیریتی زمان رسیدن به حالت عادی را کوتاهتر و در واقع جوامع محلی را تاب آور کرد. کلمه ی تاب آوری از لغت لاتین "resilio"به معنای «به طور ناگهانی عقب نشینی کردن» گرفته شده است؛ اگرچه هنوز در اینکه این کلمه ابتدا در چه رشته ای استفاده شده است اختلاف نظر وجود دارد. برخی میگویند بومشناسی [۱۱] و برخی دیگر بر فیزیک نظر دارند. در زمینه ی بومشناسی، این کلمه در پی انتشار کتاب تاب آوری و پایداری سیستم های اکولوژیکی در سال ۱۹۷۳ رواج پیدا کرد [۱۲]. کلمه ی تاب آوری به عنوان یک چارچوب، به مفهومی برمیگردد که به راحتی می تواند با تمامی مراحل و بخشهای سوانح و مدیریت بحران ارتباط پیدا کند. این روزها از واژه ی تاب آوری به کرات استفاده می شود تا برخی از پیچیدگی های موجود با این مفهوم بررسی شده و سؤالاتی برای محققین و تصمیم گیرندگان در مورد عادی خارج شود؛ ۲. میزان توانایی یک سیستم برای سازماندهی و سازماندهی مجدد خود در شرایط مختلف؛ ۳. میزان توانایی سیستم در ایجاد و افزایش ظرفیت یادگیری و ت: [۱۴]. در این رویکرد، تاب آوری در حقیقت معکوس آسیب پذیری است که در کنار عوامل مواجهه و حساسیت، از تاب آوری به عنوان یکی از عوامل تعیین کننده ی آسیب پذیری یاد می کند [۱۵]. باب شدن لغت تاب آوری در مبحث بلایا میتواند به عنوان تولد فرهنگ جدیدی برای واکنش به بلایا دیده شود. بیانیه ی کنفرانس جهانی ۲۰۰۵ درباره ی کاهش بلایا (WCDR) تایید میکند که به تدریج در هردو حالت نظری و تجربی، مفهوم تاب آوری در طیف گستردهای از نواحی مورد بحث کاهش امکان خطر بلایا و در برخی مشارکت ها فضای بیشتری یافت. معمولاً عباراتی مانند «پایداری و جوامع تاب آور، وسایل امرار معاش تاب آور و ایجاد تاب آوری اجتماعی» در مقالات، اسناد و برنامه ها آمده است. در حالی که برخی آن را به عنوان یک الگوی جدید در نظر گرفته اند [۱۶]. برخی دیگر آن را چیزی بیشتر از یک عبارت میدانند، که استفاده از دیگر حالت های بلایا مانند آسیب پذیری یا امکان کاهش خطر را تعریف میکند. هرچند دیدگاه های مختلفی وجود دارند که تاب آوری را تعریف کرده اند اما همه ی تعاریف به توانایی و مهارت های جوامع انسانی در مقابله با بلایا تأکید دارد و این که تا چه میزان سازگاری در برابر بلایا توسط جوامع محلی وجود دارد.
خصوصیات یک جامعه ی تاب آور
امروزه برای درک ویژگی ها و خصوصیات جوامع تاب آور مطالعات زیادی صورت گرفته است برای نمونه کای " مطالعه ای با عنوان «شناسایی مطلوب ترین استراتژی های بهبود تاب آوری اکولوژیکی در برابر سیلی در مناطق اسیب پذیر اکولوژیکی» انجام داد [۱۸]. هر چند او در این پژوهشی تنها به بررسی عوامل سیلاب در یک منطقه ی کوچک پرداخت اما به این نتیجه رسید که مسائل مدیریت در تاب آوری بسیار حائز اهمیت است. اولاً توانایی تحمل شوک ها و ضربه های وارده از یک خطر به گونه ای که آن خطرها تبدیل به سانحه نگردند (بنابراین احتمال شکست را کاهش دهد)، ثانیاً انایی برگشت به عقب پس از سانحه (بنابراین بتواند عواقب شکست را کاهش دهد)، ثالثاً: امکان و فرصت برای تغییر و پذیرش پس از سانحه (بنابراین زمان مورد نیاز برای بهبودی و همچنین مقدار اسیب پذیری را کاهش دهد). برای ایجاد سکونتگاه های تاب آور با تأکید بر نقش مدیران محلی، اشکال مختلف سرمایه نقش دارند که سرمایه ی اجتماعی با تأکید بر مؤلفه های اعتماد، شبکه ها و هنجارها، یکی از انواع سرمایه های تأثیرگذار است. سرمایه ی اجتماعی، تاریخچه ای بس طولانی و نامحسوس در میان علوم اجتماعی دارا است. اولین کسی که این اصطلاح را به کار برد هانی فان" بود. بعدها جیمز کلمن" نقش شرکت اجتماعی را در شکل گیری فرهنگ و تعلیم و تربیت شرح داد. سرمایه ی اجتماعی مفهومی بود که مدتی از مباحث دور ماند. بعد از آن جین جاکوب در اواخر دهه ی ۶۰ دوباره آن را مطرح ساخت سپس لوری دردههی ۷۰ و کلمن در دههی ۸۰ آن را به تفصیلی شرح دادند.
همچنین پیربوردیو" جامعه شناسی فرانسوی تحقیقاتی در این مورد به عمل آورد [۱۹]. سرمایه ی اجتماعی یکی از ابعاد برجستهی تحقیقاتی علوم اجتماعی است؛ این اصول اجتماعی باعث تقویت افراد و گروه ها می شود [۲۰]. سرمایه ی اجتماعی، عضویت در گروه ها و انجمن ها است که از این طریق اهداف گروهی مثل دموکراسی، مشارکت و توسعه ی اجتماعی را تقویت میکند [۲۱]. پوتنام مدعی است که شرکت در اجتماع مانند شبکه های رسمی و شبکههای غیررسمی جامعه، مرکز اصلی مفهوم سرمایه ی اجتماعی است [۲۲]. سرمایه ی اقتصادی، انسانی، سرمایه ی فیزیکی و سرمایه ی طبیعی هم از انواع سرمایه های دیگر هستند که در مجموع به صورت یک سیستم در عملکرد اجتماعات تاب آور تأثیرگذارند [۲۳]. سرمایه ی اقتصادی، که درآمد پولی و سایر منابع مالی و دارایی ها و نیز تجلی نهادی آن یعنی حقوق مالی را در بر میگیرد. سرمایه ی اقتصادی سیال تر است و به آسانی به سرمایه ی اجتماعی و فرهنگی تبدیل
تصویر۱: درک و استفاده از مفهوم آوری در برابر بلایا با استفاده از رویکرد مبتنی بر سرمایه [۲۳]
می شود. در مقابلی، قابلیت تبدیل سرمایه ی اجتماعی به سرمایه ی فرهنگی پرهزینه تر است [۲۴]. سرمایه ی انسانی بیشتر آموزشی، مهارت و دانش مدیران محلی در برابر بلایای طبیعی را شامل می شود. آموزش و ظرفیت سازی کاهش خطرپذیری بلایا در سطح سکونتگاه های روستایی به عنوان یکی از اصولی است که در فرایند مدیریت بلایای طبیعی پیوسته باید مورد توجه قرار گیرد. سرمایه ی فیزیکی شامل مسکن، امکانات عمومی و مانند آن است که تسهیل در ارتباطات و حمل و نقل از زیرمجموعه های آن به شمار می رود و در نهایت سرمایه ی طبیعی هم شامل منابع طبیعی، آب و اکوسیستم است که در این بخش باید گونه های خاص گیاهی و جانوری در برابر بلایای طبیعی مانند سیلاب محافظت شوند (تصویر ۱) [۲۳]. در سال های اخیر این رویکرد بسیار مورد بررسی قرار گرفته است. راه حل های بسیار زیادی هم کشف و بررسی شده و مفهوم تاب آوری به مدیریت خطر سیل وارد شده است. در سال ۱۹۷۳ هالینک این گونه تاب آوری را مقیاسی برای نمایش مقاومت سیستم ها و توانایی آن ها برای جذب تغ ^ از این تعریف استفاده کرد: سرعتی که با آن، سیستمی از حالت تعادل خارج می شود و بخشی از تعادل را احیا میکند. تاب آوری همچنین عبارت است از توانایی سیستم در برابر اختلالات با احیای شرایط؛ بنابراین مخالف تعریف کرده است. پا مقاومت (توانایی سیستم برای مقاومت در برابر اختلالی) است. دیبروجین و کلیجن تاب آوری را در بافت مدیریت خطر تعریف کردهاند. یعنی استراتژی های مدیریت خطر سیلی که در انها تاب آوری مورد استفاده قرار میگیرد و به کاهش تأثیر سیلاب با رویکرد زندگی با سیلاب به جای مقابله با آن تأکید دارند. بنابراین مدیریت خطر سیلاب تاب آوریک مدیریت خطر سیل است که هدف آن اجازه دادن به ورود جریان سیلاب در عین حال به حداقل رساندن تأثیرات آن است. یعنی پیامدهای سیل باید در نظر گرفته شوند و استانداردهای ایمنی باید بر اساسی کاربرد زمین و طراحی فضایی
مقایسه و متمایز شوند. در کلی، زمانی که مناطق دارای ارزشمندی کمتر، ابتدا آسیب ببینند شرایط بهتری به وجود میآید و منطقه تاب آورتر می شود. استراتژی مدیریت خطر سیلاب تاب آور همچنین مقیاس کاهش تأثیرات آن (طراحی سیستم های هشدار سیلاب و طرح های تخلیه ی محلی) را هم در نظر میگیرد. استراتژی تاب آوری میتواند مقیاسی های تسریع روند احیای پس از وقوع سیلی را نیز در برداشته باشد؛ در این زمینه بیمه ها و قوانین جبران خسارت بسیار تأثیرگذار هستند [۲۶]. در راستای تدوین ابعاد، مؤلفهها، شاخص ها و متغیرهای تاب آوری در برابر بلایای طبیعی مطالعات زیادی صورت گرفته است. گیلارد" مطالعه ای در سال ۲۰۰۷ با عنوان تاب آوری جوامع سنتی در برابر بلایای طبیعی انجام داده است و به این نتیجه رسیده است که جوامع سنتی در مواجهه با بلایای طبیعی با استفاده از چهار بعد ماهیت خطر، میزان تاب آوری، ساختار فرهنگی و سیاستهای مدیران میتوانند مقاومت نشان دهند [۲۷] شش کانتا کفله " پژوهشی را در سال ۲۰۱۱ با عنوان «اندازهگیری تاب آوری اجتماعات در برابر بلایای طبیعی بین ساکنین سواحل در کشور اندونزی» انجام داده است. در این پژوهشی عناصر اصلی تاب آوری از دیدگاه کفله شامل موارد زیر است:
• جامعه مبتنی بر نهاد و سازمان های اموزشی دهندهی داوطلب:
۰ مخاطرات، آسیب پذیری و ظرفیت ارزیابی شده ی جامعه؛
تهیه ی برنامه های کاهش خطر، فرموله کردن و پیاده سازی آنها؛
دخالت دادن زنان، کودکان و گروههای آسیب پذیر در فرآیند تهیه ی برنامه های کاهشی؛
ادغام برنامههای جامع و برنامه ی محلی؛ ه بخش خصوصی و سازمانهای غیردولتی؛ ۰
آگاهی جامعه در مورد خطرات کلیدی، آسیب پذیری،
ظرفیت خود و خطرات تهدید کننده درآینده؛
پشتیبانی خارجی و سیستمهای هشدار ۲۸].
چالش اصلی در این مطالعه عدم توجه به ابعاد محیطی - جغرافیایی است که خود می تواند به عنوان یکی از عناصر اصلی برنامه ریزی ها در برابر ارتقای تاب اوری جامعه در برابر بلایای طبیعی باشد. کاتر و همکاران" در سال ۲۰۰۸ و ۲۰۱۱ پژوهشی با عنوان مدل مکان محور" برای درک تاب آوری جوامع محلی و شاخص سازی در زمینه ی تاب اوری در برابر بلایای طبیعی انجام دادند. این مطالعه چارچوب جدیدی از جایگاه تاب آوری به منظور ارتقای روش ارزیابی تاب اوری در مقابل بلایا در سطح محلی و منطقه ای ارائه میدهد و یک مجموعه از متغیرها در این مطالعه به عنوان اولین گام در تحقق هدف، مد نظر قرار گرفته اند ۲۹، ۳۰]. هرچند این مطالعات صرفاً بر ابعاد مدیریتی تاکید نداشتهاند، اما برابعاد نهادی - مدیریتی به عنوان یک بعد کلیدی تاکید داشتهاند.
تصویر ۲: ویژگیهای مکانهای تاب آور ۲۵]
روش تحقیق
روش تحقیق در این مقاله از نوع توصیفی - تحلیلی با تاکید بر پیمایش میدانی است. در این پژوهشی برای دست یابی به اهداف مورد نظر پژوهشی، مدیران محلی شامل اعضای شوراها و دهیار و کارشناسان بخشداری به عنوان جامعه ی پاسخگو در نظر گرفته شدهاند. همچنین برای استانداردسازی سؤالات پرسشنامه با حضور در روستاهای مورد مطالعه از مدیران محلی و خبرگان روستاها کمک گرفته شد. ابعاد پرسشنامه ی مدیران متشکل از ۱۰ اصلی در راستای ارزیابی آگاهی و تصور ذهنی مدیران محلی نسبت به بلایای طبیعی است.
