بخشی از مقاله
((نقش شهرسازی درکاهش آسیب پذیری شهر))
چکیده:
باتوجه به رشدجمعیت و افزایش شهرنشینی ، توجه به حوادث طبیعی وکاهش آسیب پذیری شهری در برابر آن به عنوان یک پارامتر اثرگذار و تعیین کننده دربرنامه ریزی شهری ضروری است.کاهش آسیب پذیری شهر در برابرسوانح طبیعی تنها ازطریق تمهیدات ساختمانی مقدور نخواهد بود و توجه به ایمنی شهر در برنامه ریزی شهری می بایست مدنظر قرارگیرد.
این مقاله بر آن است عوامل ضروری جهت ارتقاﺀکمی وکیفی برنامه ریزی شهری و محیطی برای مقابله با اثرات منفی ناشی ازسوانح طبیعی راکه تهدیدی برای ما و نسلهای آینده است ، معرفی نماید. تاکیدبراین است که در بسیاری از موارد نحوه ساخت و سازهای انسان ومکان استقرارسکونتگاه های وی درچگونگی پیامدهای ناشی ازوقوع سوانح طبیعی موثر واقع می گردد.
سعی برپاسخ ۳سئوال اساسی است اول آن که شهرسازی چیست؟ دوم ، چرا دانش شهرسازی(برنامه ریزی شهری و طراحی شهری) درکاهش اثرات ناشی ازسوانح طبیعی از اهمیت خاصی برخورداراست؟ و سرانجام این که چگونه می توان شهرها را به گونه ای برنامه ریزی و طراحی نمود که به هنگام وقوع زلزله کمترین آسیب به آنها وارد شود؟
موضوع اساسی این مقاله بیان ضرورت توجه به برنامه ریزی شهری دربرابر زلزله ، و تبیین نقش مهم شهرسازی درکاهش آسیب پذیری شهر دربرابر زلزله است.
واﮊه های کلیدی:شهرسازی ، برنامه ریزی و طراحی شهری ، آسیب پذیری ، بلایای طبیعی.
مقدمه
انسان همواره با انواع بلایای طبیعی ٢ دست به گریبان بوده است ودر بسیاری از مواقع خسارتهای جبران ناپدیری ناشی از این بلایا برجوامع بشری واردشده است(۱). سوانح طبیعی به آنگونه فعل و انفعالاتی درطبیعت اطلاق می گرددکه عمدتاکنترل آنها ازعهده بشرخارج است(۲۱). اکنون مشخص گردیده است که نحوه ساخت وسازهای انسان ومکان استقرارسکونتگاه های وی درکم کیف پیامدهای ناشی از وقوع حوادث فوق الذکر مؤثرواقع می گردد. همه این بلایا به دلیل استقبال ناآگاهانه انسان از این خطرها بوده است. به عبارت دیگرانسان با مکانیابی نقاط سانحه خیزجهت سکونت به پذیرش نتایج حوادث غیرمترقبه کردن نهاده است.
یکی ازمهمترین سوانح طبیعی ، زمین لرزه است که بیشترین آسیب پذیری ساختمانی و تلفات انسانی را به بارمی آورد. طی هر دهه در سراسر جهان حدود۰۰۲ زلرله باشدت زیاد رخ می دهد٣. از آنجا که جمعیت جهان روندی رو به رشد دارد ، مناطق خالی ازسکنه موجود به سرعت به کاربری مسکونی تبدیل شده و در نتیجه دامنه پدیده خطرات ناشی از زلزله رابرحسب احتمال افزایش داده است(۴).
توجه به این نکته ضروری است که از بروز زلزله نمی توان جلوگیری نمود ، اما می توان میزان تلفات وخسارت آن راکاهش داد.حذف فاجعه غیرممکن است ، اماکاستن ازصدمات آن امری ممکن است.آمادگی جامعه به عنوان یک بخش ازبرنامه کاهش خسارات وتلفات و قسمتی ازکوششهایی که برای کاهش خسارات و صدمات فاجعه انجام می گیردتلقی می شود(۶۱). یکی ازمهمترین عوامل درکاهش ضایعات زلزله وجودآمادگی قبلی این جامعه برای برخوردباپدیده زلزله می باشد.این آمادگی برای برخورد با سانحه عبارت است ازداشتن برنامه مشخص قبلی وبرنامه ریزی(۷۱).
نمودار(۱): بلایای زیست محیطی رویاروی حوادث طبیعی وسیستم های مورداستفاده انسان قراردارند.واکنشهای انسان نسبت به بلایامی تواندهردومورد ، کاربری انسان ازمحیط وحوادث طبیعی
رادرمحیط تغییردهد.(۵۱)
در مقاله حاضر به بررسی ضرورت ارتقاﺀ کیفی شهرسازی(برنامه ریزی و طراحی شهری)به منظور مقابله باتأثیرات منفی حاصل از پدیده زمین لرزه می پردازیم. هدف اثبات این موضوع است که ایمن سازی شهرها وسکونتگاه های انسانی دربرابرخطرات زلزله را باید درسطح برخوردی فراتر از مقاوم سازی بناها جستجو نمود و یکی از این سطوح ، برخوردشهرسازانه است. ضمن تبیین نقش مهم شهرسازی درکاستن از آسیب پذیری شهر در برابر زلزله ، تأکید بر این است که ضرورت دارد سیستم های اجرایی درخور اعتماد و قابل نظارت عموم باشند تا هماهنگی میان سکونتگاه های انسانی و شهرسازی ، قطعیت یابد.
ضرورت توجه به شهرسازی و نقش آن درکاهش آسیب پذیری
امروزه توسعه استعدادهای علمی وتخصص بشر سبب شده است که شهر به صورت مجموعه ای واحد به نظر آیدکه مانند انسان دارای خصایص و ویژگیهای زندگی است به بیان ساده تر ، مجموعه روشها و تدابیری که متخصصین امور شهری به وسیله آن شهرها را بهتر می سازند ، به شهرسازی یاعلم تنسیق شهرهاشهرت دارد. شهرسازی یک علم میان رشته ای٤ است و مستلزم علومی تخصصی است که عبارتند از تلفیق دانش حاصل ازعلوم مختلف همچون : مهندسی معماری ، معماری منظر ، مهندسی سویل(و نقشه برداری) ، اقتصاد ، جامعه شناسی وعلوم طبیعی ، با اصول و نظریه های اساسی ، جهت ایجاد جوامعی محلی که امن ، درخور سکونت و ماندگار باشند(۵). اصول یا معیارهای اصلی در ساماندهی شهری در چهار مقوله اساسی »عدالت٥« ، »کارایی٦« ، »کیفیت محیطی٧« ، »سرزندگی٨« خلاصه می شوند(۶). شهرسازی ، مستلزم تهیه اصول و نظریه هایی برای سازماندهی و ابقای سکونتگاه های انسانی است تا بتوان به ارزشها و مقاصد اساسی عموم افراد ، دست یافت. برخی ازاین اصول و معیارهاعبارتند از(۸۱):
برقراری نظم وامنیت٩ (ایجادمحیطی شهری که درآن ، تندرستی ، امنیت ورفاه عمومی ، تضمین شود.
وجودتوازن بین طراحی ومواردکارکرد١٠ (چیدمان مناسب ، دسترسی مناسب پیاده_سواره به خدمات وتسهیلات آموزشی ، بهداشتی ، تفریحی تافرهنگی برای همه ساکنان شهر) توجه به فرهنگ وزیباشناسی١١ (جوی دل انگیز و نشاط آور درشهرکه شامل امکانات هنری ، تفریحی ، تاریخی ومذهبی است.)
حفاظت محیط زیست١٢ (محیطی شهری که موجب ارتقای کیفی وابقای هوای پاک ، آب سالم وحفظ منابع طبیعی شود.) بنابراین تدوین برنامه و ایجاد تمهیدات لازم جهت آماده سازی ، به منظور مقابله باسوانح طبیعی درهنگام بروز و همچنین برنامه ریزی های طولانی مدت و به کارگیری دانش فنی وتدابیرلازم ، جهت پیشگیری ازبروزخسارت و همچنین کاهش تلفات جانی ومالی امری ضروری است.تحقق اصول کلی ومعیارهای اصلی تنهادرچارچوب شهرسازی آگاهانه(برنامه ریزی وطراحی شهری)امکان پذیراست.
یکی ازمهمترین عوامل درکاهش ضایعات زلزله ، وجودآمادگی قبلی وبرنامه ریزی برای برخوردباپدیده زلزله می باشد.آمادگی برای برخوردبازلزله جنبه های گوناگونی دارد.اماتاکنون به یکی ازجنبه های آن توجه شده وآن مقاوم سازی سازه هادر برابر زلزله است و آنچه تاکنون درایمن سازی ساختمانهای مسکونی موردتوجه کمتری واقع بوده است ، نه ویژگی تک بناازابعادسازه ای آن بلکه ویژگیهای ناشی ازقطعه بندی اراضی وهمجواری قطعات وچگونگی ساخت وسازهای درون آن ، درآسیب پذیری وامدادرسانی های بعد از وقوع زلزله(سانحه) است. کاهش آسیب پذیری شهردر برابر زلزله تنها از طریق تمهیدات ساختمانی به دلایل زیر مقدور نخواهد بود(۱):
(۱) شهرتنها یک مجموعه ای ازساختمانهانیست ، بلکه پدیده ای فراتر از یک مجموعه ساختمانی است. شهرپدیده ای انسانی ، اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی وکالبدی. وجه کالبدی تنهایکی ازوجوه شهراست وساختمانها تنهابخشی ازعناصرکالبدی شهرمحسوب می گردندولذابه هیچ روی نمی توان شهر راتنها درمجموعه ساختمانها منحصردانست.به همین دلیل مقاوم سازی و ایمن سازی دربرابر زلزله را نمی توان تنها درمقاوم سازی وایمن سازی ساختمانها دربرابر زلزله دید و با ساختن بناهای مقاوم در برابر زلزله ، شهر را در برابر زلزله مقاوم پنداشت.
(۲) حتی اگر شهر را تنها مجموعه ای ازساختمانهابدانیم ، بازهم فقط باتمهیدات ساختمانی مقاوم سازی شهردربرابرزلزله ناممکن است.زیراامکان نداردبدون توجه به تمامی جنبه های مقاوم سازی شهردربرابر زلزله ، بتوان به ساختمانهایی مقاوم دربرابرزلزله دست یافت.بدون توجه به دیگر جنبه های مقاومت دربرابرزلزله(مکان گزینی صحیح و...)مقاوم سازی ساختمانها تنها ازطریق تمهیدات ساختمانی اساسا ممکن نیست.
(۳) به کارگیری و اجرای تمهیدات ساختمانی ومقاوم سازی ساختمانها دربرابر زلزله کار دشواری است و این گونه تمهیدات دربسیاری مواقع تنها برروی کاغذ می مانند و نمی توانند به اجرادرآیند. این امرناشی از ویژگی این گونه تمهیدات است که عبارتنداز: پرهزینه بودن اجرای تمهیدات ساختمانی وعدم ضمانت اجرای کامل آنها.
بنابراین هنگامی می توان شهرهاوسکونتگاه های انسانی رادربرابرزلزله مقاوم نمودکه ایمن سازی محیط های کالبدی دربرابرخطرات زلزله به عنوان یک هدف اساسی درتمامی سطوح برنامه ریزی کالبدی واردگردد. برنامه ریزی کالبدی تلاش برای هدایت کالبدمحیط انسانی درجهت مطلوب وتنظیم وبهسازی محیط کالبدی زندگی انسانی است.کوچکترین مقیاس آن معماری وبزرگترین مقیاس آن برنامه ریزی ملی (آمایش سرزمین) است. درمیان این دوطیف برنامهریزی کالبدی ، مقیاسهاوسطوح منطقه ای ومحلی(شهری وروستایی)مطرح می شودکه همان شهرسازی(برنامه ریزی وطراحی شهری) وبرنامه ریزی منطقه ای می باشد. لذاجهت دست یابی به هدف ایمن سازی محیطهای کالبدی دربرابرخطرات زلزله لازم است به سطوح میانی برنامه ریزی کالبدی توجه شود.(شکل ۱) بررسی میزان آسیب هاوصدمات ناشی اززلزله درشهرهادربسیاری ازمواردنشان داده است درصدبالایی ازصدمات به طورمستقیم ویاغیرمستقیم به وضعیت نامطلوب برنامه ریزی وطراحی شهری آنهامربوط می شده است.مهمترین سودی که ازلحاظ کردن کاهش تأثیربلایادربرنامه ریزی شهری به مامی رسد ، تلفیق روشهای کاهش خسارات احتمالی بابرنامه ریزی شهری ، ازطریق دقت درطراحی شهری است.چنانچه در طراحی یک شهر ، کاهش تأثیربلایا ، نکته ای اساسی درطرح اصولی ومنطقه بندی ، قلمدادشود ، درصورت وقوع هربلیه ، خسارت وارده تاحدی چشمگیر ، کاهش می یابدومی توان بازسازی متعاقب آن بلیه راسرعت بخشید.(شکل۲)
بنابراین آنچه که پدیده زلزله را درشهرها به یک فاجعه تبدیل می نماید ، دربسیاری موارد وضعیت شهرسازی نامناسب شهرها است و لذا می توان با اصلاح وضعیت شهرسازی درشهرها ، آسیب پذیری آنها را در برابر زلزله به میزان زیادی کاهش داد. به عبارت دیگر ایمنی شهر در برابر زلزله را به عنوان یک هدف عمده می باید درفرایند شهرسازی واردساخت.(شکل۳)
چنانچه درشهرسازی ، کاهش تأثیر زلزله به نحوی مناسب لحاظ شود ، میزان خسارات ناشی از آن ، کاهش یافته ونتایجی بهتر به دست می آید.از این نظربرنامه ریزی شهری ، مستلزم ادغام واعمال اصول کالبدی ، اجتماعی ، اقتصادی و زیست محیطی ، درکارکردهای متنوع کاهش تأثیربلایا است(۸۱):
(الف) تعیین موارداحتمالی خطرآفرین و ارزیابی خطرهای احتمالی.
(ب) مشخص ساختن اقدامات مناسب برا ی کاهش خطرهای احتمالی تاسطح قابل قبول ، بیش از آنکه بلیه رخ دهد.
(ج) اجرای اقدامات کارآمد و نتیجه بخش ، پس از وقوع هر بلیه.
(د) تسریع بازگشت به وضع عادی و بازسازی معقول تر ، پس ازوقوع هربلیه.
تبیین مفاهیم شهرسازی باهدف کاهش آسیب پذیری شهر در برابر زلزله
مفاهیم و موضوعاتی چون ساختارشهر ، بافت شهر ، فرم شهر ، تراکمهای شهری ، کاریری اراضی شهری ، تأسیسات وزیرساختهای
