بخشی از مقاله
چکیده
ارزیابی و سنجش میزان تابآوری جوامع روستایی، یکی از مهمترین ابزارها در تشخیص پایداری سکونتگاههای روستایی، به هنگام بروز مخاطرات محیطی است. شاخصهای تابآوری پس از به گزینی و بومیسازی، روش کارآمدی جهت پایش مکانی فضایی سکونتگاهها بهویژه روستاها در مقیاس محلی و منطقهای بهشمار میرود. آنچه مسلم است، درحوزه سنجش و ارزیابی تابآوری در محیطهای روستایی بهویژه در برابر مخاطرات محیطی، تلاشهای پراکنده و با هدفهای معینی صورت پذیرفته، اما تدوین و اعتبارسنجی شاخصهای مطلوب برای تحلیل تابآوری روستایی، ضروری است. زیرا با بهرهگیری از این شاخصها، میزان تابآوری در برابر مخاطرات مورد ارزیابی و سنجش قرار میگیرد.
این پژوهش کوششی در شناسایی، تدوین و بومیسازی شاخصهای مناسب برای ارزیابی تابآوری جوامع محلی و روستایی در شرایط بروز ریزگردها است. روش تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی با بهرهگیری از الگوی نظرسنجی در سطح خبرگان و متخصصان دانشگاهی است. در این پژوهش ابتدا معیارها وشاخصهای مختلفی از ادبیات پژوهشی استخراج و از طریق پرسشنامه در معرض داوری 30 نفر از خبرگان و کارشناسان متخصص قرار گرفت.
در این پژوهش تعداد 22 شاخص مناسب، مورد تأیید متخصصان، کارشناسان امور اجرایی و نخبگان محلی قرار گرفته است. از شاخصهای مناسب و دارای بیشترین اجماع میتوان به شاخصهایی همچون روند نرخ رشد و یا کاهش بهرهبرداری منابع طبیعی روستا، نرخ مهاجرت فرستی، میزان اراضی کشاورزی و باغی - مالکیت - ، وضعیت پوشش بیمه و جبران خسارات، دسترسی به منابع آب، فناوری و توسعه کشاورزی، میزان تنوع معیشتی و سرمایهای روستایی، توان پس انداز و دورنمای فعالیتهای کسب و کار غیرکشاورزی روستا در آینده اشاره نمود.
واژگان کلیدی: اعتبارسنجی؛ تابآوری روستایی؛ خوزستان؛ ریزگردها
مقدمه
واژه تابآوری از ریشه لاتین کلمه به معنای »برگشت به عقب« گرفته شده و مفهوم آن ریشه در علم فیزی ک و ریاضی دارد. این مفهوم برای توصیف توانایی یک ماده یا سیستم برای بازگشت به حالت تعادل پس از جابجایی یا حرکت به کار میرود به لحاظ زمانی کاربست مفهوم تابآوری در علوم مختلف از دهه 1970 با شروع کار هولینگ به طور روزافزونی مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است از جمله بررسیه ای علمی انجام شده در حوزه تابآوری میتوان به تیمرمن در مدیریت پدیدههای بلندمدت به ویژه تغییرات اقلیمی، ادگر در نظامهای اجتماعی، کارپنتر و مکاران در نظام های انسانی و محیطی، برکس در نظامهای اجتماعی و اکولوژیک، برنئو و همکاران در مدیریت مخاطرات کوتاه مدت، دیویس در زمینه نظامها ی اجتماع ی، سیاسی، اقتصادی و غیره اشاره نمود.
امروزه تابآوری در بسیاری از حوزههای علمی در دامنه وسیعی از اکولوژی تا علوم اجتماعی، روانشناسی و اقتصاد به یک اصطلاح مهم و کاربردی تبدیل شده است. جامعه تابآور باید همانند اکوسیستمها ، توانایی مقاومت در برابر اختلالات و سازگاری با تغیی رات را هنگامیک هبه آن ین از دارد، داشته باشد تابآوریبه عنوان ظرفی ت بالقوه سیستم، جامعه ی اجتماعِدر معرض مخاطرات، برای سازگاری در برابرتغیی رات به منظور حفظ سطح مناسبی از عملکرد و ساختار شناخته میشود.
ویژگیهای اصلی در نظر گرفته شده برای جوامع تابآور عبارت است از؛ آستانههای تغییر، سازماندهی مجدد ظرفیت مقاومت، کنارآمدن یا بهبود پس از شوک و تنش وارد شده برای یادگیری و تطبیق با آن. تابآوری یکی از مهمترین مباحث تحقی ق در زمینه رسیدن به پایداری است امروزه، تغییرات چشمگیری در نگرش به مخاطرات دیده میشود؛ به طوری که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیبپذیری به سمت افزایش تابآوری در برابر مخاطرات تغییر یپ دا کرده است.
بر اساس این نگرش، برنامههای کاهش مخاطرات باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگیهای جوامع تابآور بوده و در زنجیره برنامهریزی و مدیریت مخاطرات به مفهوم تابآوری نیز توجه کنند، تابآوری به دلیل پویا بودن واکنش جامعه در برابر مخاطرات، نوعی آیندهنگری است و به بسط و گسترش گزینشها ی سیاست ی برای رویارویی با عدم قطعیت و تغییر نیز کمک مینمای د. در یا ن صورت، افزایش تابآوری در برابر مخاطرات میتواند به ایجاد افزایش ظرفی ت سازگاری و معیشت پایدار جامعه منجر شود.
شاخص، بیان آماری پدیدهاست ک ه امک ان مقایسه و ارزیابی پدی دها را در زمانها و مکانهای مختلف فراهم میکند. شاخصها میتوانند به عنوان مجموعهای از شرایط اولیه عمل کنند که کارایی برنامهها، سیاستها و مداخلاتی را که به شکلی خاص برای بهبود تابآوری مخاطرات طراحی شدهاند، اندازهگی ری کنند. ارزی ابی و سنجش شرایط اولیه که به تابآوری جامعه منجر میشود، نه تنها حیاتی است؛ بلکه اندازهگیری عوامل سهیم در آثار نامطلوب و کاهش ظرفیت جامعه در زمان واکنش و بازگشت جامعه به حالت اولیه بعد از مخاطرات نیز به همان اندازه اهمیت دارد در بررسی ها و مطالعات مختلف به ابعاد مؤلفهها و شاخصهها ی تابآوری اشاره شده است.
در یک بررسی در می ان عوامل کاهش آسیبپذ یری روستائیان و کشاورزان در مقابل مخاطره خشکسالی شاخصها ی اقتصادی نظی ر دسترسی به تسهیلات بانکی و میزان درآمدهای غیرکشاورزی، می زان اراضی، بیمه محصولات، میزان سرمایه را از عمده شاخصهای اقتصادی و شاخصها ی همچون وابستگی به دولت، همکاری بین اعضای تعاونی، عضویت در تعاونی و شرکتها، اعتقادات مذهبی و منزلت اجتماعی و نظائر آن را به عنوان شاخص اجتماعی مؤثر بر کاهش آسیبپذیری مورد بررسی قرار دادهاند.
در کنار این عوامل نبای د از تأثیرات تکنولوژی و فناوری اطلاعات به عنوان اهرمی مؤثر بر کاهش اثرات ریزگرد ها و ایجاد تابآوری غافل ماند. در مطالعه دیگری توسط بارتون و همکاران میزان تابآوری و انعطاف در برابر مخاطره تغییر اقلیم متأثر از عواملی همچون خصوصیات قومی، نژادی، اقلیم، طبقات اجتماعی، جنسیت، سن و میزان برخورداری از منابع و قدرت قید شده است
