بخشی از مقاله
چکیده:
به دنبال رشد جمعیت و تغییر در شرایط و عوامل موثر برگسترش شهرها توجه به حوزه های درونی آنها یک اصل تعیین کننده در جهت پایداری شهری بوده است. آنچه در این میان در درجه اول اهمیت قرار دارد، زمینه است. زمینه به مثابه بستری است که عناصر شهری در درون آن ساخته و پرداخته می شوند و زمینه گرایی دیدگاهی است که علاوه بر جنبه های کالبدی، به ابعاد انسانی، فرهنگی، اجتماعی و تاریخی نیز توجه دارد و دراین راستا معماری نقش اول را دارد. زمینهگرایی نگرشی معماری است به عواملی همچون طبیعت، اقلیم، کالبد بناهای تاریخی موجود و فرهنگ که برضرورت توجه به محیط پیرامون تاکید داشته و با درک پیام بسترخود شکل میگیرد و به عینیت می رسد. مدعیان این سبک بر این باورند که توازن میان اثر و زمینه میتواند برای هم برای اثر و هم برای زمینه موثر و تقویت کننده باشد. در این راستا نگرش صحیح در همساز نمودن بناها با هویت فرهنگی، آداب و رسوم، دین، طبیعت و اقلیم یک سرزمین خاص در جهت حفظ ارزشهای تاریخی، محیط زیست و استفاده بهینه از منابع، مبین هویت معماری بومی آن منطقه بوده و می تواند از اصلی ترین مولفه های هدایت زمینه گرایی باشد. در این مقاله سعی می شود تا نقش نگرش زمینه گرایی در حفظ انتقال و ارتقاء معماری بومی بررسی گردد.
کلمات کلیدی: معماری، زمینه گرا، بومی
-1 مقدمه
هر اثر معماری خاص حاصل جمع بندی انگیزه، ذوق، اندیشه و خلاقیت یک معمار است که با نگرشی مشخص با بکارگریری مواد و مصالح و استفاده از ابزاره و روشها بصورت عنصری موزون موجودیت پیدا می کند. از اینرو همانطور که انگیزه و ذوق محرک ذهنی یک اثر معماری است اندیشه و نگرش عامل تجلی عینی آن است.یک معمار در خلق یک اثر می تواند نگرشهای گوناگونی از جمله ..... داشته باشد .
معماری زمینهگرا یکی از سبکهای معماری است که بر ضرورت توجه به محیط پیرامون اثر معماری تاکید داشته و با درک پیام بسترخود شکل می گیرد. این اندیشه در مقیاس جزئی به درون بنا، در مقیاس خرد به محله، در مقیاس بزرگ به شهر و منطقه و در مقیاس کلان به جهان نظر دارد. در این نگرش معمار به توازن و تکامل متقابل اثر و اجزاء آن و عناصر طبیعی، تاریخی، اقلیم و سایر عوامل محیطی موجود جهت پایداری و ماندگاری اثر خود در بسترزمان می اندیشد. بدین سان معماری زمینه گرا تنها همسایه را در نظر نمیگیرد، بلکه به واحد همسایگی یا به محله و ناحیه توجه دارد .یک بنای زمینه گرا، بنایی نیست که خود را با بنای همسایه یا ساختمان روبرو مواجه کند، بلکه باید کمی پیش برود و به بنای انتهای خیابان، یا به یادمانی که از فراسو دیده می شود نیز توجه کند .بنابراین، زمینه گرایی از محله می آغازد، به ناحیه و بخش های شهری می رود، و در سطح شهر مطرح می شود .اما آنسان که پا از شهر فراتر می نهد، تبدیل به منطقه گرایی می شود. منطقه گرایی مقیاسی کلان و برون شهری است، و از منطقه ای جغرافیایی حکایت دارد که شهر و حومه و حتی شهرها و روستاهای همجوار جزو آنند .اما خود منطقه گرایی نیز، به زعم خیلی از منتقدان و نظریه پردازانش، همزمان واجد وجهی منطقه ای و جهانی است .پس منطقه گرایی در نهایت وجهی تعدیل یافته از جهانیگری را در خود نهفته دارد.
-2تعریف مسأله و اهداف تحقیق
زمینه گرایی یکی از دیدگاه های رایج در شهرسازی است که زمینه را به مثابه رویدادی تاریخی می پندارد. زمینه گرایی ابتدا صرفا به ابعاد کالبدی توجه داشت .اما به تدریج به ابعاد انسانی گرایید و حوزه مطالعات خود را به وجوه اجتماعی، فرهنگی جامعه گسترش داد. زمینه گرایان معتقدند که اجزای کالبدی شهر زیر پوشش نیروها یا ویژگی های دورنی خود نمی باشند، بلکه به محیط مجموعه پیرامون آن وابسته هستند .از این رو نمی توان فقط هم در جستجوی خواص و ابعاد پدیده ها بود و به جوهر پدیده ها بدون توجه به بعد زمان و زمینه ای که در آن قرار دارند نگریست.
در معنایی کلی می توان گفت که آغاز زمینه گرایی محله است، اما زمینه گرایی در دو جهت خرد و کلان بسط می یابد . زمینه گرایی در مقیاس خرد به حال و هوای درونی بناها و و درمقیاس کلان به منطقه گرایی و یا معماری بومی می رسد و در امتداد خود از حد منطقه فراتر رفته، بعدی جهانی می یابد .در اینجاست که زمینه گرایی و منطقه گرایی نه امری متمایزاند، که اساسا و ذاتا می توانند مکمل هم باشند. بدین سان، معماری زمینه گرا خود را اگر چه عمیقا" در مکان "فرو می برد، اما "حضور "حضوری معنایی خود را تا اعماق تاریخ، تا شهرها و کشورها، تا جهان و کیهان بر می افرازد. این حضور ازجنس روححاکم بر آثار معماری یعنی ا ز جنس" گفتمان "و سخن "است، در این مقاله ضمن بیان مولفه های کالبدی، تاریخی و اجتماعی- فرهنگی در نگرش زمینه گرایی ارتباط و اثرات متقابل معماری بومی و زمینه گرا بررسی می شود.
-3تعریف زمینه و عناصر شکل دهنده آن
2
زمینه رامعمولاً در مقیاسهای متفاوت با توجه به وسعت و حجم و میزان پوشش دهی بنای معماری به افراد یک حوزه تعریف مینمایند . زمینه را در معماری میتوان شامل توپوگرافی محل ، وضعیت پوشش گیاهی ، بافت شهری( شامل میزان تراکم بناها ، خیابان ها و پیاده روها و نسبت آنها با یکدیگر، میزان ترافیک شهری، جنس مصالح ، ترکیب بندی مصالح ، همجواری بناها با یکدیگر)، جغرافیای منطقه نامید. روشن است که در مناطقی با توپوگرافی دارای پستی و بلندی زیاد همچون اغلب شهرهای مناطق کوهستانی، زمینه میتواند طیف وسیعی از مناظر بصری از پلان و دید پرنده گرفته تا نما و دید ناظر تغییر نماید ، در صورتیکه شاید این تغییرات در شهرهایی با توپوگرافینسبتاً هموار بسیار متفاوت باشد. در این شهرها همچون شهرهای کویریعمدتاً نمای بناها میتواند زمینه باشد . با این تحلیل ، روشن است که خط آسمان مهم به نظر میرسد ، در صورتیکه در شهرهای کوهستانی علاوه بر خط آسمان ، بسته به دید ناظر ، خط زمین و نوع اتصال به زمین برای بنا مهم میباشد . با حضور در طبقات فوقانی یک آسمانخراش ، تعریف زمینه ، محدودیتها و روابط آن با هر بنای خاص متفاوت ازحضور درمثلاً طبقه همکف یک گالری نمایش اتومبیل میباشد . ممکن است تصور نماییم که زمینه را اقلیم منطقه و یا خرد اقلیمها تعریف مینمایند. معماری زمینه گراقائدتاً بایستی بسی فراتر از نماها و جنس مصالح بکار رفته در یک بنا باشد. ترکیب وتلفیق بنا با آسمان یا به عبارتی بهتر عجین شدن بنا با آسمان به همان میزان مهم و جذاب میباشد که ترکیب بنا با زمین. نوع و شکل ارتباط بنا با زمین و آسمان بیانگر میزان توجه و اهمیت بنا به حداقل بخشهایی از بوم میباشد . غلبه بافت و فرهنگ در معماری زمینه گرا به نوعی بازتولید معماری بومی را مینماید . بنابراین بایستی به نوعی در پی ریشه های ارتباطی معماری زمینه گرا با معماری بومی باشیم . به عنوان مثال یکی از شاخصه های معماری زمینه گرا استفاده از مصالح بومی میباشد ، در حالیکه اگر بتوانیم با تکنولوژی از مصالح موجود به مصالحی دست یابیم که علاوه بر توجه به مسائلی از قبیل صرفه جویی در انرژی و هزینه و سرعت به لحاظ فرمی نیز نیازهای روحی ما را برآورده سازد ، آن هنگام تاکید بر معماری زمینه گراچیزی جز محدودیت در چارچوبهای سنتی و گذشته نخواهد بود. شاید گفته شود که حاصل تجربیات نسلهای متمادی بشر به آن نقطه رسیده است که یک بافت شهری با هارمونی لازم پدید آمده است و این عمده ترین مزیت معماری زمینه گراست که بهره کیفی و کمی از تجربیات و اندوخته های تاریخ معماری نماید و به نوعی از صفر به فعالیت شروع ننماید
. با این وجود بایستی عنوان کرد که تجربیات گذشته زمانی ارزشمند است که قابلیت برنامه سازی و به روز شدن را با توجه به شرایط نوین زیستی داشته باشند ، تجربیاتی که ناتوان از ارتباط با نیازهای نوین اجتماعی و شرایط زیستی جدید هستند ، معمولاً بیش از آنکه در پیشبرد و کارآمد کردن طراحی کمکی نمایند به واپس گرایی و رکود در معماری منجر میگردند. پس می توان دریافت که اندیشه، درک ارزشهای صحیح از عنصر و عوامل زمینه، قابلیت و توانایی در ارائه راهکارها شناخت اصول و
مفاهیم و انتقال تجربه های تاریخی در معماری است که میتواند به کمک بناهای معماری زمینه گرا بشتابد.
-4وجوه مختلف زمینه گرایی
زمینه گرایی یکی از دیدگاههای شهرسازی است که زمینه را به مثابه بردار حرکت و مولفه آن را هدایتگر کار خود می پندارد. زمینه گرایی ابتدا صرفا به مولفه کالبدی توجه داشت ، اما بتدریج حوزه مطالعات خود را به وجوه انسانی گسترش داد. زمینه گرایان معتقدندکه اجزای کالبدی شهر زیر پوشش ویژگیهای درونی خود نمی باشند، بلکه به محیط و مجموعه نیروهای پیرامون آن وابسته هستند. واحد تحلیل در این رویکرد مطالعه بناها و فضاها در ارتباط با عوامل محیطی آن است و هرگونه تغییر و دخالت در آن ها نیز به این عوامل وابسته می باشد. بطور کلی مولفه های زمینه گرایی را میتوان بشرح زیر دسته بندی کرد ].منبع[6
الف)-زمینه کالبدی
درزمینهگراییکالبدی،اجزایشکلشهربهتنهاییارزیابیومطالعهنمیشود،بلکهدرزمینهوسیعترمحیطیقرارمی گیرند و پیوند میانمعماریوشهرسازیدرزمینهمعیناست؟گرایششهرسازانبهساختوسازدر "مجموعهموجود "به معنی ترکیب نو وکهنهبهنحویاستکهبتواندیک اثرمطلوبایجادکندازآنجاکهزمینهگراییاقتباسشکلاز زمینهاست، انواعزمینههایطبیعی،تاریخی، فرهنگیوساختهدستانسانرادرنظرمیگیردو همچونحفظوتداومنظم، مبنایتولید هر شکلشکلیگذشتهرا میداند، حتیآرمانهارامشروط و وابسته بهشرایط ازقبلموجود)سنتها)میکند.
ب-)زمینه تاریخی
با توجه به اینکه در زمان طراحی زمینه بخشی از یک موجودیت از گذشته است که مورد نگرش قرار می گیرد بایستیبه آنبهعنواننوعیاز محتویتاریخنیزنگاهکرد. نگاه به زمینهنباید بهعنوانعاملیایستاو راکد درزمان متصور شود بلکه بایستی به عنوانانگیزشی پویا،متغیر، متحرک و دینامیک مد نظر باشد. بدین معنی که هر زمینه اولیه ازچهرهطبیعیوبکر زمینبا گذشت زمان دراکثرمناطقانساننشینمثلشهرهامدامدرحالبازسازیوتغییراست. بعبارت دیگر ساخت و ایجاد هر بنا در زمینه موجود بهعنوانبخشیاززمینهبرایبنایبعدازخودزمینهسازیمیکند؟تاریخگرایانبراینباورند اگر جامعهایخودرا از گذشتهجداکند،تلاشانسانگذشتهرابیهودهانگاشتهاست زیرا انسان بدون دست آورده های گذشته مفهوم انسانی ندار. آنچهدارد ازتاریخ است. تنهافرقمیانتاریخانسانوتاریخطبیعیآناستکهتاریخانسانهرگزنمیتواند ازابتدا آغازشود. چندین هزارسال استکهحیواناتروزخودراهمانندگذشتهآغازمیکنند،امادرموردانسان،قطعاستمرار تاریخی تحقیرحیاتگذشنهاوست. پس باید تحقیقیراانتخابکنیمکهسابقهایازتکاملعلمدرپسآن نهفته باشد. بایداز آنچهگذشتگانانجامدادهاندبهرهبگیریم اگربخواهیمپیشرفتکنیمباید ایده های پیشکسوتان و سنتهای حسنه آنهاراادامه دهیم؟ با وجودیکه سنتقابلنقدوتغییراست باید باور داشت، همانطورکهفرضیهبرایکشف واقعیتهادرعلمبهکارمیرود جوهرجامعهوتوسعهآن نیزبهسنتپیوندخوردهاستو نظمیخاصایجادمیکندومبناییاستبرایعمل.)منبع(4
ج-)زمینه اجتماعی – فرهنگی
زمینهگرایاناجتماعیفرهنگیمعتقدندکهفرهنگمجموعهقواعدیرامیآفریندکهشکلساختهشدهبازتابیازآناست. مردمبهکمکفرهنگیعنیمجموعهارزشها،باورها،جهانبینیونظامهاینمادیمشترکبهمحیط خودمعنیمیدهند و فضایخالیرابهمکانتبدیلمیکنند ]منبع[3.اساسنظریهمکاندرکخصوصیاتانسانیوفرهنگی فضای کالبدی است. فضابهلحاظکالبدیزمینیخالی،امادارایمحدودهوهدفاستکهاشیائراکهداریشکل و،بافتورنگاستبههم پیوند میدهد وقتیفضای کالبدی به مکان تبدیل میشود که محتوایفرهنگییابد]منبع. [2 زیرابهنظرآنهاشکلفضاییبه دنبالمعناییکهداشتهایجادشدهو معنیپدیدهدر زمینهایکهظاهرمیشود درکمیشود روابطفرهنگیواجتماعیو سیستماقتصادییکشهرتاحدودزیادیمیتوانددرتعریفزمینهموثرباشد. به عنوانمثالدر فرهنگهاییکهارتفاعسقف در گاه رابرایحسحضوروآرامشبلندمیگیرند،تفاوتبسیارزیادیبا فرهنگهاییکهبرایهمانحسواحتراموآرامشارتفاع کوتاهفضامناسبتروقابلقبولتراست،وجوددارد؟تفاوتکالبدیایندوگونهبنا خود تعریفکننده بخشیاززمینهمیباشد. وظیفهشهرسازان ایجادمکانهایپایداریاستکهبهترینتناسبرامیانزمینهفرهنگی،کالبدی،نیازهاوانتظاراتاستفاده کنندگان فراهمآورد؟بحثآنهابیشتربررویقواعد شکلیاستواراست،زیرابهنظرآنهاشکلفضاییبهدنبالمعناییایجاد شدهومعنیپدیدهدرزمینهایکهظاهرمیشود درکمیگردد. نمونه ای از نگرش زمینه گرایی را می توان در پارک
