بخشی از مقاله
چکیده
گسترش ارتباطات جهانی مقایسه جنبههای زندگی انسان را تسهیل نموده است و تلاش پژوهشگران نیز برای مقایسه کیفیت زندگی افراد میان جوامع مختلف گسترش یافتهاست. از آنجایی که زندگی اجتماعی یکی از مهمترین شاخصههای تاثیرگذار در کیفیت زندگی است؛ میتوان از ارتقاء آن در جهت بهبود کیفیت زندگی افراد، بهره برد. همچنین،تعاملاتِ صحیحِ اجتماعی نیازمند محیطی از پیش طراحی شده است. در صورتیکه فضاهای جمعی بتوانند نقش خود مبنی بر "جمعیبودن" را صحیح ایفا نمایند؛ آنگاه سبب خلق رویدادهای متنوع می شوند. این پژوهش ابتدا مفهوم کیفیت زندگی را از منظر اجتماعی شرح داده است و سپس نقش فضای معماری از دو جنبه مدیریت برنامهدهی و اجتماعپذیری فضا را بررسی نموده است.
همچنین، مفاهیم کیفیت زندگی، اجتماعپذیری فضا و مدیریت برنامهدهی را با بهرهگیری از شیوه پژوهش تطبیقی بررسی نموده و با رویکردی تفسیری-تحلیلی سعی در ارائه پیوندی میان آنها است. نتایج بیانگر آن است که میتوان طراحی فضای اجتماعی را با استفاده از پارامترهای فضای اجتماعپذیر دگرگون ساخته و با مدیریت برنامهدهی فضا، اولویتهای طراح را جابجا نمود که این امر به نوعی سبب ارتقاء کیفیت فضای جمعی، زندگی اجتماعی و کیفیت زندگی میگردد. این تغییر رویکرد در مرحله "تحلیل" فرایند طراحی، بر اساس فرایند موضوع-محور رخ داده و عناصر
-1 مقدمه
انسان همواره تحت تاثیر محیط پیرامون خود است. عملکرد رفتاری انسان در محیط پیرامون، سبب پیدایش نظامی پیچیده با سلسله مراتب نظری متفاوت و رویکردهای مختلف میشود. یکی از وجوه مشترک در میان این رویکردها، مفهوم "کیفیت زندگی" است. اگرچه در سالهای اخیر کیفیت زندگی به صورت علمی پرداخته شده است؛ ولیکن شواهد موجود نشان میدهد این موضوع نزد دانشمندان یونان باستان بسیار با اهمیت بودهاست. آنها سوالاتی نظیر"معنای زندگی چیست؟" و "بهترین راه برای زندگی چیست؟" را از خود و دانشجویانشان میپرسیدند.
ارسطو 384-322 - قبل از میلاد - مفاهیم شادمانی، سعادت و رفاه را در پاسخ مطرح کرده است . - Cheung Chung et al., 1997: 80 - به دلیل اهمیت بالای کیفیت زندگی از سال 1982 تا 2005 بیش از 55 هزار تحقیق بر روی نحوه ارتقاء آن صورت گرفته است - رضوانی و منصوریان، . - 2 :1387 در عصر حاضر نیز کیفیت زندگی جایگاه ارزشمندی نزد نظریه پردازان معماری دارد. زندگی خانوادگی و زندگی اجتماعی دو شاخص کلیدی در سنجش کیفیت زندگی هستند. با توجه به نقش فضاهای جمعی در زندگی اجتماعی شهروندان، جستار در روابط کالبد، فضا و رفتار انسان در فضایهای جمعی معاصر، امری ضروریست.
کیفیت محیط ماهیتی پیچیده دارد که بر حسب ادراک ذهنی، ارزشها و نگرشها بین افراد مختلف متفاوت است . - Porteous,1971 - کیفیت محیط را میتوان متأثی از مفاهیمی نظیر کیفیت زندگی، کیفیت مکان، رضایتمندی شهروندان و قابلیت حیات دانست - Kamp & et al, . - 2003:6 هارولد پروشانسکی - 1970 - 1 که از افراد پیشرو در زمینه روانشناسی محیط است، باور دارد که ساختمانها نه تنها پدیدهای کالبدی، بلکه به همان میزان پدیدهای اجتماعی هستند. آنچه در اینجا حائز اهمیت است؛ نقش معماران در فرایند طراحی فضاهای اجتماعی است.
معماران میتوانند با سبک طراحی خود در فضاهای خصوصی و جمعی، سبب بهوجود آمدن فرهنگ و تعاملات اجتماعی شوند. نحوه تاثیرگذاری این فضاها بر رفتار انسان و کنش او با محیط پیرامون، همچنان مورد بحث پژوهشگران است. با بررسی نقش حیاتی معماران در فرایند طراحی، میتوان اذعان داشت که نحوه تفکر - قدرت ذهن - و روند طراحی آنها تاثیری مستقیم بر کیفیت فضاییِ طرح دارد. یکی از مراحل فرایند طراحی، برنامهدهی2 فضای معماری است.
"برنامهدهی" ماهیتی کیفی دارد که همین امر آن را از برنامهریزی فضا که امری کمی است، تفکیک مینماید. در برنامهدهی طراح با موضوع پروژه و اهداف آن در زمینه تامین نیاز استفادهکنندگان مواجه است - سعیدمحمودی، . - 77 :1389 همفری اُسموند - 26 :1957 - ، برای فضا کیفیتی دوگانه قائل است؛ فضایی که مردم را دور هم جمع میکند؛ "فضای اجتماع پذیر"3یا "فضای اجتماع دوست" و فضایی که باعث دوری مردم میشود؛ "فضای اجتماع گزیر"4 یا "فضای پراکنده کننده". در راستای بررسی و بهبود وضعیت کیفی فضا، خصوصا در فضاهای جمعی، بررسی نحوه تاثیر گذاری فرایند طراحی و مدیریت برنامه دهی بر رابطه افراد، کیفیت فضا و اجتماع پذیر بودن آن حائز اهمیت است.
در این پژوهش، محیط کالبدی تحت عنوان واحد پژوهش به عنوان مکانی جمعی-رفتاری مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش با تاکید بر اساس نظریهپردازان علوم اجتماعی و معماری بر ماهیت کیفیت زندگی وفضا و بر پایه مطالعات ادبیاتِ روانشناسی محیط و علوم رفتاری، در بستر انسان-فضای جمعی-رفتار انجام شده و مولفههای موثر بر کیفیت زندگی در فضای جمعی مورد بررسی قرار گرفته است.
مطالعات اولیه پیرامون رفتار انسان در فضای جمعی و واکاوی رویداد اجتماعی در آن، پژوهش را در راستای رسیدن به پاسخ برای پرسشهای »نحوه ارتقاء کیفیت زندگی توسط فضای معماری چگونه است« ،»مدیریت برنامهدهی چه تاثیری بر اجتماعپذیری فضا و کیفیت زندگی دارد« ؛ هدایت کرده است. این پژوهش از منظر نتایج، کاربردی است که در راستای گسترش فهم عموم از نحوه ارتقاء کیفیت زندگی کیفیتو فضاهای جمعیِ معاصر و تدوین معیار برای طراحی فضاهای اجتماع پذیر، قدم برمیدارد.
همچنین از منظر هدف توصیفی بوده و بر اساس شیوه مطالعه تطبیقی درصدد آن است تا با استفاده از مرور ادبیات و مطالعات کتابخانهای و تحلیل دادهها پرسشهای پژوهش را پاسخ دهد - طبیبی، . - 139 :1391 در راستای دستیابی به سوال اصلی پژوهش، واکاوی مفهوم فضای اجتماع پذیر در معماری معاصر و تعریف نقش مدیریت برنامهدهی در ارتقاء کیفیت زندگی از اهداف پژوهش است.
پژوهشهای متعددی بر روی رفتار انسان در محیط انسانساخت و روابط اجتماعی افراد مختلف در آن شده است. عموم پژوهشهای صورت پذیرفته پیرامون فضای عمومی و اجتماعی بیرونی، در مقیاس شهری است و پرداختن به فضای خلق شده به سبب حضور معماری -بنا- کمتر مورد توجه بوده است. پیشینه پژوهشی مبنی بر پیوند سه موضوع کیفیت زندگی، مدیریت برنامهدهی و اجتماعپذیری فضا و ارتباط آنها با هم در ادبیات مروری موجود نبوده و هرچند که این سه موضوع هر کدام به صورت جداگانهای در پژوهشهای بسیاری بررسی شدهاند. برخی از پژوهش های انجام شده در این زمینه در جدول 1 آمده است.
-2 کیفیت زندگی
به دنباله تغییراتی که از 1960 در جهان آغاز شد، نگاه انسان به زندگی خود دستخوش تغییر گردید. در اوایل دهه 1990 پارامترهایی نظیر سرمایه اجتماعی، همبستگی اجتماعی و غیره در ادبیات مربوط به توسعه اجتماعی قرار گرفت. با تاکید سازمان ملل، کیفیت زندگی و زندگی بهتر اجتماعی در رأس اهداف این توسعه واقع شد، به گونهای که نتیجه آن کاهش فقر و تخریب محیط زیست و افزایش طول عمر و بهداشت بود.
همانطور که بیان شد کیفیت زندگی مفهومی ذهنی و عینی است که ریشه در فلسفه یونان دارد و ارسطو از آن برای تعریف مفهوم شادکامی استفاده کرده است. پس از آن نیز افرادی نظیر، کییرکگارد1، ژان پل سارتر2 و پیگو3 به شرح آن پرداختهاند. با در نظر داشتن تعاریف مطرح شده، مفهوم کیفیت زندگی بر اساس ادراک حسی، بر ساخته اجتماعی4 و موضوع وحدت بخش5 شرح داده میشود.
شالوک - Schalock, 2005: - 298-311 شاخصهای کیفیت زندگی را به صورت زیر بیان میدارد:
• بهزیستی فیزیکی • بهزیستی مادی • حقوق مدنی • مشارکت اجتماعی
• روابط بین فردی • خودمختاری • رشد فردی • بهزیستی عاطفی
پِترا بونک - 2007 - 6 بیان میدارد که کیفیت زندگی با رضایت از زندگی رابطهای تنگاتنگ داشته و برای بررسی کیفیت زندگی در یک جامعه باید انعکاس ذهنی افراد جامعه و رضایتمندی آنها مورد بررسی واقع گردد. سازمان جهانی بهداشت نیز، کیفیت زندگی را "درک افراد از جایگاهشان در زندگی با توجه به بافت فرهنگی و نظام ارزشی که در آن زندگی میکنند"؛ تعریف میکند .
