بخشی از مقاله
نیارش کاروانسراھای قاجاریه(نمونه موردی کاروانسرای میرزاصیدرضاخرم آباد)
چکیده:
سرزمین پهناورایران با دارا بودن موقعیت جغرافیایی خاص وشاھراه ارتباطی منطقه وقرار داشتن در مسیر جاده ابریشم در طول تاریخ وتمدن چندین ھزار ساله خود ھمواره مورد توجه کاروانیان بوده که این امر موجبات داشتن راه ھای پاکیزه و امن واقامتگاھهای بین شهری وداخل شهری را پدید آورده است .اقامتگاھهای بین راھی بر اساس عملکرد ، ویژگیهای معماری وامکانات موجودشان به نامهای متفاوت خوانده می شدند ھمچون رباطَ ، کاربات ، ساباط وکاروانسرا ،که مهمترین این بناھا کاروانسرا می باشد .
در این مقاله سعی بر آن است که به بررسی نیارش کاروانسراھای عهدقاجار وبه طور موردی کاروانسرای میرزا سید رضا خرم آباد (بازار طلا فروشان) پرداخته شود.
در ابتدا به تحلیل فضایی کاروانسراھا پرداخته وسپس شیوه ھای نیارشی گوناگون این سازه ھای سنتی را مورد مطالعه قرار داده وسپس نیارش کاروانسرای میرزای رضا را به طور خاص مورد بررسی قرار می دھیم .
پژوھش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و داده ھا بصورت کتابخانه ای ومیدانی گرد آوری شده است. نتایج این تحقیق به منظورلحاظ نمودن ویژگی ھای نیارشی سازه موجوددرمرمت ھای آتی وتقویت سازه ای بنابه منظورحفظ آن کاربرد دارد.
کلمات کلیدی : نیارش،معماری کارونسرا، قاجار،بازار طلا فروشان خرم آباد،کاروانسرای میرزا صید رضا
مقدمه :
وسعت سرزمین ایران وقرار داشتن در مسیر جاده ابریشم (جاده ای که آسیا را به اروپا می رساند و از بیشترشهر ھا گذر می کرده)، فاصله زیاد میان شهر ھا و آبادی ھا ، وجود بیابانها وعوارض طبیعی بیشمار ،خطرات جنگل ھای متعدد داخلی ، دسته ھای سامان یافته اشرار و غارتگران تهدید دائمی چادر نشینان وجود جایگاه ھای امن را برای تأمین آرامش واستراحت کاروانها وسایر مسافران ایجاب می کردتا به سلامت به مقصدشان رھسپار گردند . به ساختمان ھای کنار راه و به ویژه بیرون از شهر وآبادی رباط می گویند رباط کلمه ای فارسی به معنای منزل گرفتن وآسودن در میان راه به کار می رفته است که تصور توقفگاه کوتاھی که در وجود این کلمه نهفته است دلیل مناسبی برای این انتخاب می باشد به رباطهای بزرگ وجامع کاروانسرا می گویند چه در شهر وچه بیرون آن باشد (پیر نیا، ۴١٣٧ ص ٢٣٢)
شکل وامکانات کاروانسراھاتاحدودزیادی تابع موقعیت مکانی واقلیمی آنهامی باشد. کاروانسراھایادرون شهروآبادی ساخته می شدند ویادرخارج آن. مورداول بیشتربرای سکونت تجارکاربردداشته ونقش میهمانخانه ھای فعلی راداشتند،اغلب درورودی خودبازارکوچکی به نام غلافخانه داشته اندکه اقلام موردنیازکاروانهاومحصولات شهرودیارخودرابه مسافران عرضه می نموده اند.
کاروانسراھای برون شهری درکنارراه وبیرون شهروآبادی ساخته می شودومسافران می توانستندیک یاچندشب درآن بیاسایند.
ھمچنین شرایط اقلیمی مکان ساخت کاروانسرابرشکل کاروانسراتاثیرگزاراست به نحوی که درمناطق کوھستانی وسردسیر کاروانسراھابه شکل کاملاپوشیده وبدون میانسرامی باشند.در کرانه ھای پست خلیج فارس کاروانسراھای بدون حیاط رامشاھده می کنیم ودرمناطق مرکزی ایران شاھدکاروانسراھای باحیاط مرکزی می باشیم.
ازلحاظ مالکیت نیز کاروانسراھا به سه دسته تقسیم می شوند:
-کاروانسراھای شاھی:این کاروانسراھا،کاملادراختیارشاه وامورحکومتی قرارداشتند.
-کاروانسراھای خصوصی:این کاروانسراھابه بخش خصوصی تعلق داشت وعوایدسرشاری برای صاحبش می آورد.
-کاروانسراھای خیریه واوقاف:خدمات ارائه شده دراین کاروانسراھاازسوی متمولین بدون دریافت ھیچ گونه مبالغی دراختیارعموم مردم قرارمی گرفت.
-تاریخچه کاروانسرادرایران:
سابقه کاروانسراھادرایران به دوره ھخامنشیان یعنی بیش ازدوھزاروپانصدسال قبل برمی گردد،ھردوت درکتاب پنجم خود ازیکصدویازده بنای شبیه کاروانسرا(چاپارخانه)نام می بردکه
درفاصله حدود٠٠۵٢کیلومتربین پایتخت ھخامنشی شوش وساردبناگردیده بود.البته آثاری ازاین بناھا به جانمانده است.دردوران اشکانی به علت لشکرکشیهای بسیارپارتهاتوسعه راھهاوایجادایستگاھهای بین راھی ازاھمیت فراوانی برخوردارگشت ودراغلب جاده ھا،به ویژه درمسیرجاده معروف ابریشم ساختمانهایی شبیه کاروانسراایجادگردیدکه اکنون اثری ازآنهانیزبه جای نمانده است.ولی ازدوران ساسانیان تعدادمعدودی کاروانسراباقی مانده که الگوی کاروانسراھای بعدی دردوره اسلامی قرارگرفت.(قبادیان،١٣٩٠ص ٣٣٨)
فعالیت معماری وایجادکاروانسراھادردوره تیموری ادامه یافت ودرمسیرجاده ھاوداخل شهرھابه علت توسعه تجارت،کاروانسراھایی ایجادگردیدکه عمومابانقشه چهارایوانی وتعدادی ھمراه باانواع تزئینات ازجمله کاشیکاری بناگردید.(کیانی،۶١٣٨ص٨۶٢)دردوره سامانیان،آل بویه،آل زیاروغزنویان به بناھای عام المنفعه ازجمله کاروانسراھاتوجه بیشتری شد.(صداقت کیش،۶١٣٨ص١۵)درزمان صفویه اقتدارحکومت صفوی،رونق وامنیت اقتصادی منجربه عصرطلایی وشکوفایی احداث کاروانسراھادرایران می باشد.کاروانسراھای ساخته شده دراین دوران به نام"کاروانسراھای شاه عباسی"نامیده می شوند.وزیرشاه عباس برای آنکه شماره آنهامشخص باشدودربیان رقم اندکی درنگ شوددستورمی دھدیکی کمترازھزاریعنی نهصدونودونه رباط بسازندتاآیندگان ارج این کاربزرگ رابدانند(پیرنیا،۴١٣٨ص٢٣١)دردوره ھای زندیه،افشاریه وقاجاریه احداث کاروانسراھابه شیوه گذشته ادامه یافت تااینکه کم کم ساخت آنهامتوقف شد.
درحال حاضرتمامی کاروانسراھای به جامانده،فاقدعملکرداصلی ھستندوبه نوعی تغییرکاربری داده ویامتروکه باقی مانده اند.
- تاریخچه وموقعیت اثر:
کاروانسرای میرزاصیدرضا خرم آبادازساختمانهای ساخته شده درزمان قاجاریه می باشد. این کاروانسرا توسط میرزاصیدرضانایب الحکومه ساخته شدبه ھمین دلیل به نام ایشان نامیده شد.
کاروانسرای میرزاصیدرضابه مساحت تقریبی٣٠٠٠مترمربع وزیربنای ٢١٣٠مترمربع ،بین دومنطقه پشت بازارودرب دلاکان قراردارد.امروزه به دلیل تغییرکاربری آن به بازارطلافروشان تبدیل شده وبه ھمین نام نیزخوانده میشود.این کاروانسرابافت سنتی خودراحفظ کرده ودرسال٣۵١٣تعمیروتغییراتی درآن صورت گرفت.باتوجه به نبودکتیبه ای که سال ساخت آن رامشخص نمایدبراساس اسنادموجودبه احتمال قریب کاروانسرابعدازسال١٢٩٠ ھجری قمری ساخته شده است.یکی ازاین اسنادسخن حاج سیاح درسال۵١٢٩می باشدکه گفته است:"به تازگی میرزاصیدرضانایب الحکومه کاروانسرایی ساخته که خالی ازاھمیت نیست."
- نیارش:
نیارش به دانش ایستایی ،فن ساختمان وساختمایه(مصالح)شناسی گفته می شده است.معماران گذشته به نیارش ساختمان بسیارتوجه می کردندوآن رااززیبایی جدانمی دانستند.آنهابه تجربه به اندازه ھایی برای پوشش ودھانه ھاوجرزھا دست یافته بودندکه ھمه برپایه نیارش به دست آمده بودند."پیمون"اندازه ھای خردویکسانی بودکه درھرجادرخورنیازبه کاربرده می شد.پیروی ازپیمون ھرگونه نگرانی معماررادرباره نااستواری ونازیبایی ساختمان برطرف می کرد.
-دسته بندی کاروانسراھادرایران ازنظرشکل:
کاروانسراھاباطرحهای گوناگون ساخته شده اند.اصولاساختمانهادرمعماری ایران چه پیش وچه پس ازاسلام بسیارمتنوع بوده وھیچ یک ھماننددیگری نیست حتی کاروانسراھایی که درزمان شاه عباس ساخته شده اندھریک به گونه ای خاص طراحی شده اند.
١-کاروانسراھای باپلان مدور(مانندکاروانسراھای زیزه وزین الدین)
٢- کاروانسراھای باپلان ھشت ضلعی(کاروانسراھای انجیره وچهارآباد)
٣- کاروانسراھای باپلان مربع(کاروانسرای شیخ علیخان)
۴- کاروانسراھای باپلان مستطیل(کاروانسراھای مهیار)
۵- کاروانسراھای دوایوانی(کاروانسراھای دوکوھک،اقبال وتینوش)
۶- کاروانسراھای چهارایوانی(کاروانسراھای مادرشاه اصفهان،نطنز،یزدخواست)
٧- کاروانسراھاباتالارستوندار(کاروانسراھای عسکرآبادوخاتون آباد)
٨- کاروانسراھای باطرح پلان متفرقه
-ویژگی ھای معماری دوران قاجار:
دردوران قاجارسبک جدیدی درمعماری به وجودنیامدوھرچه بودھمان ھنرگذشته (بالاخص صفویان)بودبه اضافه تاثیراتی که تمدن غرب برھنرایران گذاشته بود.معماری دوره قاجارازسبک اصفهانی پیروی می نماید.تنگی زمان وکم شدن معماران چیره دست دراین شیوه کیفیت ساختمان سازی رابسیارپایین آوردبه طوری که دیگرساختمانهاراچون گذشته پایداروماندگارنمی ساختند.ھمچنین دراین شیوه ھمه گونه ھای تاقهاوگنبدھابه کاربرده شد.ازلحاظ ساختمایه دراین سبک ازمصالح کم دوامی استفاده می شدھمچنین برخی ساختمایه ھارانخست دگرگون کرده سپس به کارمی بردندکه این روش کیفیت ساختمان راپایین آورده وبه فن ساختمان نیزآسیب میزد.
-تحلیل فضایی کاروانسرا:
درآیگاه،برج،چهرسوق،باره بند،غلافخانه،بالاخانه،میانسرا،ایوان،اتاق،حصار
درآیگاه:بیشترکاروانسراھادرآیگاه وسردری بلندونیزچندصفه درگرددرآیگاه دارند.صفه ھاسکوھایی سرپوشیده بودندکه مسافرانی ھنگامیکه قصداقامت طولانی ورفتن به درون کاروانسرانداشته ویاکاروانسراپربوده ازآنها استفاده می کردند. نسبت عرض به تورفتگی سردرمعمولایک به دوبوده است.سکوھای کناری پاخوره نام داشتند.(سلطان زاده،١٣٧٢ص۶١٨) به جزسردردیگرنماھای کاروانسراساده بوده که این امرمنجربه شاخص شدن ورودی شده است.
برج:درسرزمینهایی که فاقدامنیت بوددرکاروانسراھای برون شهری برای دیده بانی ودفاع ازحملات ناگهانی راھزنان دراطراف محوطه کاروانسرابرجهایی جهت دیده بانی ساخته می شد.دراین برجهاپلکانی بوده که به بام دسترسی داشته است.برج وباروھای کاروانسرابابرج وباروی دژ تفاوت داشته است.این برجهاھمچنین ازلحاظ ساختاری به سازه یاری رسانده ومانع رانش قوسهامی گردیدند.
-باره بند(اصطبل،آغل،طویله):در کاروانسراھای قدیمی که فاقدباره بندبودندکاروانیان احشام خودرادرمیانسراوکنارایوانچه ھامی بستندولی ازیک زمانی به بعدکاروانسراھادارای باره بندگردیدودرباره بندسکویی برای خوابیدن چهارپاداران تعبیه گشته بودکه چهارپایان رادرآن می بستند.تاقبل ازدوران صفویان باربندھادرچهارگوشه کاروانسراساخته می شدند.اززمان صفویان به بعدباربندھادرگرداگردکاروانسراودرپشت اتاقهاساخته می شد.که این سیستم طراحی باعث می شده تک تک اتاقها ازگرمای موجود در طویله ھا واصطبل ھااستفاده نمایندچراکه این فضاھابه کمک گرمای بدن حیوانات گرم می شد
غلافخانه راسته بازارھای کوچک که درورودی کاروانسراساخته می شد.
بالاخانه :به صورت دوطبقه ساخته می شدکه طبقه بالاراکه شامل چنداتاق پاکیزه بوده رابالاخانه می نامیدندکه به افرادومهمانهای خاص وکاروانسالار جهت کنترل رفت وآمداختصاص داشته است.
میانسرا :به حیاط مرکزی کاروانسرا که گرداگرد آن ایوانچه ھا ،اتاق ھا آغمها جای دارند میانسرا گفته می شود .
میانسرا گاه بسیار ساده است وتنها حوض یا پایی در میان آن ھست. در نقاط سرد سیرکاروانسراھا فاقد حیاط مرکزی بوده اند وبه جای آن گنبد خانه ای در میان دارد .
ایوان :درخارج ھراتاق ایوانی بوده که پیش ورودی به اتاق ازمیانسرامی باشد.
اتاق:اتاقهای مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته می شدوپشت آنهااصطبل قرارداشت .
اتاقهای موجوددرکاروانسراحداکثردارای ابعاد٣*٢یا۴*٣متربوده اندعلت کوچکی ابعاداتاقهااین بوده که تنهاکاربری آنهاخواب شبانه بوده است.اتاقهامعمولادارای درب چوبی یک لته وفاقدپنجره می باشند.
حصار:کاروانسراھابایک دیواربلندمحصورمی شدندعلاوه براینکه سدی درمقابل بادھای شدید وسرماوگرمای محیط ودرمناطقی طوفانهای شن بود،درھنگام جنگ یاحمله مهاجمان نیزازآن بهره گرفته می شد.
انواع روشهای پوشش سقف درساختمانهای سنتی:
١-طاق آھنگ
٢-طاق کلمبو
٣-طاق چهاربخش
۴-طاق وتویزه
۵-تیرگم
درزیربه اختصاربه معرفی ھریک از سقف ھای زیرمی پردازیم:
طاق آھنگ:که به نامهای گهواره ای,لوله ای وکوره ای نیزخوانده می شود.این طاق برروی دودیوارموازی اجرامی گردد.
طاق کلنبو:ازدوکلمه "کل"به معنای پوسته سخت و"انبه"به معنای انبوه تشکیل شده است.
طاق کلنبودرواقع گنبدکوچکی است که عمدتا زیرسازی یاگوشه سازی وشکنج نداردوروی چهاردیواریاستون درزمینه مربع اجرامی شود.
-طاق چهاربخش:به نامهای تاژ،چادری وخیمه پوش ھم نامیده می شود.این طاق ازبرخورددوطاق آھنگ باافرازبرابردرراستای عمودبرھم به دست می آید.ازمزایای این طاق می توان به قابلیت اجرای طبقه بالاترروی آن اشاره نمودکه به واسطه سطح صاف روی آن ایجادمی گردد.
-طاق وتویزه:نامهای دیگراین طاق "طاق ولنگه "و"طاق وباریکه"نیزمی باشد.
منظورازتویزه طاقی باربراست که باچفدی باربرساخته می شود(پوترخمیده درمعماری غرب)ودرفواصل معینی روی جرزھاقرارگرفته سپس بین آنهابه یکی ازروشها زیراجرامی شود:
تیرپوش،کژاوه،خوانچه پوش،کاربندی ،کلنبو
-پوشش ھای تخت: که با استفاده ازتیروتیرچه ھای چوبی ویاخرپاھای چوبی(خرک پوش)ساخته می شوند
روش ھای اجرای طاق:
١-تاق زنی به روش ضربی:دراین روش ،آجریاخشت ازروبرودرصفحه کامل خودقرارگرفته واززیر(مقطع افقی )به صورت نره دیده می شود
٢-طاق زنی به روش چپیله(لاپوش،تیغه ای):دراین شیوه طاق زنی لبه آجربه صورت لایه ھای باریک درمقطع عمودی ودیدروبروقراردارد.
٣-طاق زنی به روش رومی (ھره):دراین نوع اجراطرزقرارگیری آجرھا به گونه ای است که درمقطع عمودی وازمنظرروبه روبه صورت نره دیده شده ودرمقطع افقی به صورت صفحه کامل نمایان است.
