بخشی از مقاله
نقش احیا ومرمت کاروانسرای سنگی آهوان سمنان در توسعه گردشگری پایدار
چکیده
کاروانســـرا بـــه لحـــاظ تـــاریخی محمـــل اســـتراحت و تـــامین کننـــده امنیـــت وآســـایش کاروانیــان بــوده اســـت. نقــش کاروانســـرا در توســعه راه هــا و تجـــارت در دوران کهــن بـــر کســی پوشــ یده نیســت و کارکردهــای مخــتلفش تــا حــوالی دوران مــا زنــده و پویــا بــوده اســـت . میـــراث تـــاریخی از دوره هـــای مختلـــف و نشـــانه امنیـــت و بلـــوغ حاکمیـــت وتســلطش بــر راه هــا و مــدیریت تجــارت و ســفرهای مردمــان ســرزمین اســت و همچنــین حاوی نوعی از عماری نگرش های گوناگون به ساخت چنین بناهایی نیز می باشد .
هدف این مقاله با روش تحقیق کتابخانه ای وبررسی نمونه موردی بررسی ضرورت توجه و بازبینی نقش کاروانسراها در حال حاضر و باززنده سازی کارکردهای مختلف آن در جهت توسعه پایدار وپرزنت کردن آنها در طرح های جامع گردشگری آمایشی و ارائه راهکارهایی برای بازنده سازی این میراث تاریخی کشور به ویژه کاروانسرای سنگی اهوان سمنان بعنوان یکی از راههای بازرگانی مهم دنیا در جهت توسعه گردشگری پایدار است که باز زنده سازی و تغییر کاربری کاروانسراها یکی از روشها جهت برقراری رابطه معنادار بین گردشگری ،کاروانسرا و توسعه پایدار است .
1
واژه های کلیدی: کاروانسرا،احیاو مرمت، گردشگری، توسعه پایدار، میراث تاریخی، کاروانسرای سنگی آهوان.
مقدمه:
ایران به تصدیق سازمان یونسکو، از نظر وجود آثار تاریخی و فرهنگی در میان هشت کشور نخست جهان جای دارد و از منظر جاذبه های اکوتوریسمی و تنوع اقلیمی جزو پنج کشور برتر دنیاست. طبیعت چهار فصل ایران، وجود دریا، کویر، چشمه های آب گرم، حیات وحش متنوع و انحصاری، جاذبه های گردشگری مذهبی و تمدن هفت هزار ساله این قابلیت را به ایران بخشیده است که در ردیف های نخست گردشگری جهان حرف نخست را بزند. اما متاسفانه با توجه به چنین ظرفیتهای بالایی هنوز نتوانسته است از کمترین امکانات موجود هم بهره کافی را در جهت رشد اقتصادی و اجتماعی و توسعه پایدار کشور ببرد.
بی شک پایانپذیر بودن ذخایر و منابع اقتصادی مانند نفت و گاز، کشورهای مختلف را بر آن داشت تا برای کسب درآمد بیشتر، به صنایع اشتغال زا وپُرمنفعت روی آورند. در این میان، صنعت گردشگری، سومین فعالیت اقتصادی پیشرو و در حال توسعه میباشد که پس از صنعت نفت و خودروسازی، باعث افزایش درآمد بسیاری از کشورهای دنیا، حتی مناطقی که منابع اقتصادی چندانی ندارند، گشته است.
دیگر عواملی که میتواند در توسعه صنعت فراموش شده توریزم کشور مؤثر واقع شود عبارتند از:
(1 مرمت و احیای اماکن تاریخی و حفظ و ارتقای محیط زیست و جاذبههای طبیعی . (2 بهبود کیفیت خدمات و محصولات ارایه شده به مسافران با در نظر گرفتن روحیه آنها.
(3 رعایت حقوق و برقراری امنیت جانی و مالی گردشگران خارجی به وسیله پلیس گردشگری.
(4 ارایه خدمات بانکی پیشرفته و تسهیل در استفاده از کارتهای بانکی بینالمللی.
(5 تقویت شبکههای ماهوارهای، رادیویی و تلویزیونی جهانی.
(6 تقویت جایگاه ایران در امور بینالملل با راهکارهای مناسب.
از آنجا که توسعه صنعت توریزم در ایران و ورود جهانگردان خارجی به کشورمان، علاوه بر حل مشکل بیکاری و افزایش رشد اقتصادی، باعث گشایش مسایل سیاسی ناشی از ضعف تعامل با دنیای خارج نیز میگردد، باید مردم و مسؤولان به فکر ارتقای جایگاه کشورمان در سطح بینالملل باشند که این امر، نیازمند تعامل مشترک میان مسؤولان و مردم است که با افزایش فرهنگ توریستپذیری، علاوه بر درآمدهای ارزی که عاید کشور میگردد، تبلیغات بسیار مثبتی برای کشورمان در جامعه جهانی به وجود خواهد آمد.
گردشگری پایدار و منافع جوامع میزبان و حمایت از ذخایر میراث به نفع نسلهای آینده مورد تاکید قرار گرفت و شش اصل به عنوان اصول منشور گردشگری فرهنگی مطرح گردید که عبارتند از:
B1 گردشگری از بهترین ابزار تبادل فرهنگی است.
B2 رابطه اماکن میراث و گردشگری رابطه پویاست.
B3 برنامه ریزی گردشگری و حفاظت از میراث باید به گونهای باشد که گردشگر از سفر خود احساس ارزش، لذت و رضایت کند.
B4 جوامع میزبان و اهالی بومی باید در برنامهریزی گردشگری و حفاظت از میراث مشارکت داشته باشند.
B5 جامعه میزبان باید از گردشگری بهرهمند شود.
B6 برنامه ترویج گردشگری باید موجب حمایت و ارتقا ویژگیهای میراث طبیعی و فرهنگی گردد.
با توجه به مطالب فوق میراث تاریخی ما به عنوان ابزاری برای تبادل فرهنگی میتواند نقش عمده ای در توسعه پایدار گردشگری دارا باشد و با مراجعه به تاریخ غنی ایران می توان به امر واقف گردید که کاروانسراها در دوره های مختلف جز بناهای مهم و با اهمیتی بودند کاروانسرا، واژه ای است مرکب از دو بخش»کاروان« و»سرا.« کاروان یا کاربان(کار + بان) در زبان پهلوی به معنای گروهی زائر و مسافر و سوداگر است که به دلایل امنیتی با هم سفر می کنند و دارای زاد و توشه و ستوران هستند. سرا یا سرای نیز در زبان پهلوی به معنای خانه و منزلگاه است و به این ترتیب، کاروانسرا یعنی سرا یا خانه کاروان که افرادی در آن به طور موقت سکونت می کنند. این واژه مترادف هایی نیز دارد. یکی»رباط« که به کاروانسراهای محکم و قلعه مانند سر راه اطلاق می شود و دیگری خان که در معنی خانه یا کاروان خانه به کار رفته است. پژوهشگران، پیدایی کاروانسرا را تا دوران هخامنشیان عقب برده اند و آن را برآمده از چاپارخانه هایی دانسته اند که از دوره داریوش اول در مسیر جاده شاهی برپا شده بودند و وظیفه انتقال پیک های حکومتی را به عهده داشتند. با این حال، ساخت کاروانسراهای متعدد در پهنه ایران بزرگ، مرتبط با عبور جاده ابریشم از این قلمرو وسیع است؛
راه ابریشم مهم ترین شاه راه بازرگانی در دنیای قدیم بوده است که از مرز چنین شروع شده و از روی فلات ایران عبور کرده، داخل بینالنهرین میشود و سپس به سوریه رفته به بندر انطاکیه در کنار دریای مغرب (مدیترانه) میپیوست.
محل تلاقی کاروانسراهای تجارتی که از چین میآمدند با آنهایی که از طرف مغرب آمده بودند در محلی بوده که آنرا برج سنگی نامیدهاند و محققین جای آن را شهر تاش- کورگان نونی در ساحل علیای رود یار قندی میدانند. قبل از رسیدن به برج سنگی جاده ابریشم از وادی نهر تاریم عبور میکرد.
در اطراف این وادی، شهرها و واحههایی به وجود آمده بود که مردم آن از قدیم، واسطه مراوده و تجارت میان چین و فلات ایران و کشورهای غربی بودهاند.
جاده ای که نامش می تواند تا حدودی گمراه کننده باشد. زیرا اگرچه ابریشم از مهم ترین کالاهایی بود که در
مسیر شرق به غرب این جاده حمل می شد، اما افزون بر کارکردهای گوناگون بازرگانی، از جنبه های نظامی، فرهنگی و
اجتماعی نیز برکنار نبود. در واقع، در متون کهن ایرانی، عربی، ترکی و چینی این نام دیده نشده است. بلکه اصطلاح جاده
ابریشم نخستین بار در دهه 1890 میلادی توسط یک نویسنده آلمانی به نام فردیناند فون ریشتوفن به کار رفت و خیلی
زود فراگیر شد. پس از دوره هخامنشی، دوران اشکانی که یکی از فرازهای مهم نضج گیری جاده ابریشم است،
کاروانسراهایی در ایران ساخته شد که باستان شناسان بقایای برخی از آن ها را کشف کرده اند. این کاروانسراها با پلان
مستطیل و حیاط داخلی خود شباهت زیادی به کاروانسراهایی داشتند که از دوران ساسانی به بعد ساخته شدند.( بنی
3
اسدی، علی، :1374جلد اول ) دوران ساسانی دوره ای است که طی آن معماری ایران به یکی از مهم ترین فرازهای خود می رسد و بنیان معماری پس از اسلام را شکل می دهد. بنابراین، کاروانسراهای ساسانی بمراتب از کاروانسراهای اشکانی شکوهمندتر بودند. خوشبختانه نمونه های اندکی از آنها که همچنان باقی هستند ـ مانند کاروانسرای نوشیروانی در راه ری به دامغان ـ اطلاعات درخور توجهی را از حال و هوای کاروانسراهای ساسانی در اختیار می گذارند. با وجود این، نقطه اوج نقش آفرینی ارتباطی راه ها و کاروانسراها را باید در دوران پس از اسلام جستجو کرد. امروزه تنها تعداد محدودی از کاروانسراهای قدیمی که از معماری قابل توجه برخوردارند به عنوان مواریث فرهنگی تحت محافظت قرار گرفته اند و مابقی ـ اگر تاکنون ویران نشدهاند ـ رو به خرابی می روند. با این حال، در سال های اخیر کوشش هایی صورت گرفته تا بعضی کاروانسراهای شهری و نزدیک به جاده های امروزی به عنوان مراکز اقامتی بین راهی یا هتل باز سازی شوند. مجموعه
کاروانسرای عباسی در شهر میبد و کاروانسرای مادرشاه در مورچه خورت اصفهان از آن
جمله است و کاروانسرای سنگی آهوان کاروانسرای سنگی آهوان از جمله مهمترین کاروانسراهای استانسمنان است که با سنگ و ملات ساروج، در منطقه سردسیر و کوهستانی آهوان ساخته شدهاست. پلان این کاروانسرا چهار ایوانی
است. زمان ساخت این کاروانسرا ظاهرا مربوط به دوره صفویه می باشد و در منطقه گردنه آهوان سمنان واقع شده است از جمله کاروانسراهایی که در زمان بهروری خود در زمان گذشته به علت قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم از اهمیت بسیاری برخوردار بوده که بعدها به علت تخریب و عدم توجه مورد بی مهری واقع شده و رو به ویرانی ابدی نهاده است لذا احیا و مرمت بناکاروانسراها از جمله کاروانسرا ی سنگی آهوان بعنوان جزئی از میراث تاریخی ایران میتواند در توسعه گردشگری پایدار تاثیر بسزایی داشته باشد چرا که حفظ پایداری و احیای بناهای گذشته خود یکی از اصول توسعه پایدار است که میتواند گردشگری رو به رشد تمدن ایرانی را توسعه بخشیده وجایگاه والاتری را در عرصه جهانی برای ما محقق سازد. (
بنی اسدی، علی، :1384جلد اول ) .
جهانگردان و سیاحان بیگانهای که در عهد صفوی با نظرات و ایدههای سیاسی به ایران مسافرت کردند، شرح و تصاویر جالبی از کاروانسراهای آن دوره در سفرنامههای خود ثبت کردند و آن کاروانسراها را همانند هتلهای امروزی مورد
استفاده قرار میدادند.
4
1079 ـ تاورنیه، سیاح فرانسوی، که چندین بار طی سالهای
کاروانسراها 1668/1042 ـ 1632 به ایران سفر کرده، اطلاعات جالبی درباره
خود از تبریز بهویژه کاروانسراهایی که در آنها اقامت کرده میدهد. او در سفرنامه
به اصفهان مینویسد:
از کوههای »اغلب از تبریز تا اصفهان 24 روز طول میکشد. روز اول
ساخته شده و صعبالعبور گذشتیم تا به کاروانسرای باشکوهی که توسط شاه صفی
از بهترین کاروانسراهای ایران است رسیدیم.« همچنین او به هنگام مقایسه کاروانسراهای ایران و ترکیه مینویسد:
»کاروانسراهای ایران زیباتر و از نظر زندگی به مراتب راحتتر از کاروانسراهای عثمانی است.«
شکل :(1)کاروانسرای آهوان سال 1393 ،مآخذ:نویسنده مقاله ،رسولی ،علی.(سمت راست )
شکل :(2)کاروانسرای آهوان سال1370 ،مآخذ: دفتر اسناد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان سمنان.(سمت چپ )
آسیب نگاری و آسیب شناسی رباط سنگی آهوان
حفاظت از بناهای تاریخی، نیازمند مدیریت هوشمندانه منابع و نیازمند اشتیاق و ایثاری است که ضامن نجات میراث . فرهنگی باشد
سیاست دراز مدت، باید بر مبارزه علیه عوامل فرساینده متمرکز گردد و در رویارویی با استثمار منابع طبیعی و کاهش هر . نوع آلودگی، میتوان آسیب به بناهای تاریخی را به حداقل کاهش داد
5
اینگونه حفاظت در درج اول فرآیندی است در جهت به درازا کشاندن عمر اموال فرهنگی با هدف بهرهمند شدن از آن در . حال و آینده
در این مرحله ضعف و قدرت نهفته درساختار و مصالح بهکار رفته در آن بررسی شده و عوامل طبیعی ویرانکننده بنا . وعوامل انسانی آسیبرساننده به آن مورد مطالعه قرار میگیرد
عواملی که توانستهاند رباط سنگی آهوان را مورد تهاجم، فرسایش یا تخریب قرار دهند عبارتند از: عوامل انسانی، زیستی یا . بیولوژیک، عوامل جوی و اقلیمی زمان
: تخریب و آسیبهای موجود در رباط سنگی آهوان با توجه به عناوین ذیل گروهبندی و بررسی میشوند
عوامل مخربو فرسایشبخش ...) الف: عوامل طبیعی وجوی (بارش، باد، خورشید، زلزله و
ب: عوامل زیستی و بیولوژیک، عواملانسانی و عاملزمان
تأثیرات عوامل مخرب در استخوانبندی بنا -
الف: مصالح بهکار رفته ب: عناصر ساختمانی
ج: شالوده کلی بنا(بنی اسدی، علی، (15 :1374
شکل :(3)نقشه کاروانسرای سنگی آهوان ،مآخذ:پهنه بندی اقلیمی ایران-مسکن و محیط های اقلیمی ،کسمایی،مرتضی،.1371
6
جدول شماره((1آسیب شناسی فضا
جدول شماره((2آسیب شناسی فضا
جدول شماره((3آسیب شناسی فضا
روش حفاظت و مرمت
در اینجا میتوان روش و الگوی طراحی مرمت معماری را مشخص کرد. البته قرار نیست از تاریخ حفاظت و مرمت و نظریه پردازان مرمت و معماری و حفاظت، کلامی آورده شود. چرا این موضوعات را میتوان بهراحتی در کتب و مراجع مختلف سراغ گرفت .
از جان راسکین طبیعت گرا گرفته تا ویوله لودوک اصالتگرا و کسانی چون لوکابلترامی که مرمت تاریخی را پیشه راه خود ساختند و اشخاصی مانند کامیلوسیت که ارزش هر بنا را وابسته به محیط اطراف آن دانستند و کامیلوبوییتو عملکردگرا که شرط اصلی زنده نگهداشتن بناهای تاریخی را بخشیدن عملکرد به آن دانسته است، همه و همه دارای نظریههای مشخصی در زمینه مرمتمعماری و شهری هستند .
-1 اما در این میان، نمیتوان ازنظریه بسیار ظریف و دقیق مازلو روانشناس گذشت که "انسان دارای دو نیاز مادی و روانی است و اگر نیاز مادی برآورده شود، بهنیازهای روانی روی میآورد. " کسانی که در بافتهای قدیمی زندگی می کنند، نیازهای مادی آنها بر آورده نشده و در آسایش کامل به سر نمیبرند. به همین دلیل برای شناخت ارزشهای ماهوی و روانی بناهای واجد ارزش دچار مشکل میشوند (فلامکی، محمدمنصور، : 1365 جاپ اول)
تمام سطور فوق، مطالب بسیار چکیدهای از چند تن از نظریهپردازان اروپایی است اما در ایران در طی چندین سال مطالعه، حفاظت و مرمت میتوان به دستهبندی ذیل رسید :
8
نظریه موزهای (میراثگرایی)
نظریه توسعهگرایی (عملکردگرایی)
نظریه معاصرسازی
که هیچکدام از این نظریات، دارای بیانیه یا منبع تدوین شدهای نیستند. در دیدگاه میراثگرایی و یا فرهنگگرایی، عوامل زیر بر آینده بنا و بافت شهر قدیم تأثیر میگذارند :
-کوشش بر حفظ وضع موجود شهر (شهر به عنوان مقولهای سیاحانه)
-اجرای طرحهای مرمتی و حفاظتی برای حفظ بناهای تاریخی موجود .
-حفظ عناصر تاریخی باقیمانده از بناهای مسکونی و مراکزمحله .
به نظر میرسد در طیف این دسته، یک نظریه عرفانی نیز وجود دارد که به شهر رمزی معتقد است و بنابراین هرگونه دخالت و استفاده سودجویانه اقتصادی در شهر را مردود میشمارد راهبردهای درمان برای اماکن میراث فرهنگی باید براساس اصول زیر باشد :
-1 برگشت پذیری -به کاربردن مصالحی که در صورت امکان قابل برگشت باشد.
-مانع نشدن از درمان بعدی در آینده و در صورت نیاز.
-مانع نشدن از امکان دسترسی بعدی به تمام نشانههای موجود در اثر.
-2 حفظ اصالت
-باقی گذاشتن حداکثر مقدار مصالح تاریخی موجود (اصالت مصالح) -ضمین هماهنگی با طرح اصلی و ساختار (رنگ، بافت، فرم، مقیاس)
-جلوگیری از مسلط شدن بخشهای الحاقی بر کالبد اصلی و رعایت قابلیتهای باستانشناختی آن. درمان بناها و آثار تاریخی کاری پیچیده است و نیاز به تخصص در اصول و رهنمودهای بینالمللی کنوانسیون دارد. انتخاب راهحل درمان باید محافظه کارانه و محتاط باشند و توسعه یک راهبردی درمان مناسب باید براساس تجارب قبلی صورت گیرد (قدم به قدم).
اصول حفاظت ومرمت در رباطسنگی آهوان
ایجاد، حفظ و نگهداری ارزشهای فرهنگی و تاریخی موجود در رباط
تمام درمانهای حفاظتی(حفاظت، استحکام بخشی، مرمت) با حفظ اصالت مکان، پیوستگی و خوانایی بیشتر انجام میشود رجوع به عملکرد گذشته رباط امکانپذیر نیست. اما اعطای کاربری جدید(موزه - اقامتگاه) براساس برنامهای حساب شده است .
سعی شده است هیچ عاملی چون(عملکردگرایی و موضوعات اقتصادی)، منجر به زیادهروی در مرمت و توسعه کالبدی اثر و نابودی بنا نگردد .
