بخشی از مقاله
چکیده
استان کهگیلویه و بویراحمد درجنوب غربی مرکز ایران واقع شده است. این استان، از شمال بااستان چهارمحال وبختیاری ،از جنوب با استانهای فارس وبوشهر، از شرق بااستانهای اصفهان وفارس واز غرب با استان خوزستان همسایه است.ازخصوصیات بارزآن باتوجه به شرایط جغرافیایی استان، هر چه در امتداد اصلی کوههای زاگرس از شمال شرقی به جنوب غربی نزدیکتر شویم، از ارتفاع کوهها و مقدار بارندگی و رطوبت هوا به طور محسوسی کاسته میشود.
این وضعیت طبیعی، مشخصات اقلیمی دوگانهای را پدید آورده و استان را به دو ناحیه سردسیری و گرمسیری تقسیم کرده است در هر کدام از این دو ناحیه در اجزای تشکیل دهنده معماری تفاوت هایی دیده می شود. آب وهوای گرم وخشک مناطق گرمسیری درتابستان وبرف بارندگی زیاد مناطق سردسیری درزمستان عامل اصلی شکل گیری معماری و شهرسازی این ناحیه می باشد.
بافت شهری و روستایی به صورت متراکم است و جهت استفاده از حداکثرآسایش و جلوگیری ازشدت و فشارگرمای تابستان، اجزای تشکیل دهنده محیط اسکان به صورت بافت متراکم واستفاده ازحیاط مرکزی وسایه اندازی درمحوطه ها استقرار می یابند . به خصوص در معماری این منطقه از عناصری جهت دفع گرما و حداکثر سایه اندازی و هدایت بادمطلوب به داخل فضاهاواستفاده ازحوض آب درحیاط مرکزی جهت جبران رطوبت ازدست رفته توسط گرمای هوا استفاده شده، تا از این طریق بتوانند به نوعی معماری همساز با اقلیم دست یابند؛ از جمله این عناصر معماری عبارتند از: ایوان،زیرزمین، حیاط مرکزی ،حوض ، هشتی،رواق و...که درادامه به معرفی هرکدام پرداخته شده است.
مجموعه این عوامل در کنار عامل درون گرایی، سبب ایجاد معماری منحصر به فردی شده که می توان اقلیم را علت اصلی شکل گیری آن دانست. به طور کلی درون گرایی به همراه بام تخت ومسطح وگاهآ طاق وگنبد ویژگی خاص معماری این منطقه می باشد .
در این معماری مرز مشخصی بین درون و بیرون وجوددارد و فضاهای باز، نیمه باز بناها، فضای درون و بیرون را با هم ترکیب می نماید.. در تحقیق حاضر، با توضیحاتی که درباره ویژگی های معماری بافت قدیم منطقه داده می شود سعی بر آن است که تصویری کلی از معماری کهگیلویه ارائه گردد. معماری ای که در اثر شرایط اقلیمی خاص منطقه شکل گرفته و بیانگر نوعی متفاوت از طراحی اقلیمی است. در این مجال به شرح اصول و الگوی معماری بافت سنتی کهگیلویه پرداخته می شود. برای رسیدن به این منظور از مطالعات کتابخانه ای و میدانی استفاده شده است.
مقدمه
معماری کهگیلویه با وجود ساختار متفاوت و شگفت انگیزش کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به نظر می رسد معماری این منطقه از مصالح مورد استفاده تا فرم کلی بنا تحت تأثیر محیط پیرامون می باشد. برای شناخت این معماری باید تأثیرعوامل اقلیمی بر ساخت و ساز ابنیه این منطقه مورد بررسی قرار گیرد. لذا در این تحقیق پس از معرفی خصوصیات اقلیمی این منطقه، به تأثیر اقلیم بر شکل گیری معماری متفاوت این نقطه از کشور پرداخته شده است. در حقیقت هدف از این تحقیق، یافتن چگونگی تأثیر اقلیم بر شکل گیری فضاها و عناصر معماری در شهرستان کهگیلویه می باشد.
برای رسیدن به پاسخ این سوال، سوالات دیگری نیاز به بررسی خواهند داشت. از جمله:
- آیا قرارگیری بناها در کنار یکدیگر در بافت شهری و روستایی و نیز چیدمان فضاهای داخلی هر بنا متأثر از نوع اقلیم می باشد؟
- چگونه اقلیم و آب و هوا بر شکل گیری اجزا و عناصر ساختمانی بام، در و پنجره، دیوارها، رنگ بنا و ... تأثیرگذار بوده است؟
- و در نهایت این سوال مطرح است که آیا اقلیم نقش اصلی بر شکل گیری این معماری ایفا نموده است یا خیر؟
برای رسیدن به پاسخ این سوالات، پس ازمعرفی اجمالی شهرستان کهگیلویه و بویراحمد، به ذکر خصوصیات عناصر معماری و سایر فضاهای مرتبط با زندگی انسان پرداخته و در نهایت به تعدادی اصول و احکام دست یافته ایم که می تواند جهت ادامه یافتن معیارهای معماری سنتی منطقه الهام دهنده باشد. تا بدین وسیله ارزش های معماری سنتی به فراموشی سپرده نشود و از این طریق و انجام تحقیقات بیشتر بتوان رابطه ای بین معماری گذشته و حال این منطقه یافت که ضمن تداعی فرهنگ و آداب و رسوم گذشته، با شرایط اقلیمی منطقه نیز تطابق داشته باشد.
در این مقاله از دو روش تحقیق تحلیلی توصیفی و تطبیقی استفاده شده است و اطلاعات مورد نیاز از شیوه کتابخانه ای و میدانی به دست آمده است. در این روش با مقایسه و تطبیق چند پدیده نظری یا عینی، به بررسی وضعیت آنها پرداخته و ضمن تحلیل تفاوت ها و شباهت ها، اقدام به جمع بندی ونتیجه گیری شده است.
.1 مطالعات عمومی کهگیلویه
در امتداد رشته کوههای اصلی زاگرس از شمال شرقی به جنوب غربی در استان کهگیلویه و بویراحمد، از ارتفاع کوهها و مقدار بارندگی و رطوبت هوا به طور محسوسی کاسته شده و مشخصات اقلیمی دوگانهای را پدید میآورد. بدین ترتیب این استان به دو منطقه سردسیری و گرمسیری تقسیم شده است. منطقه گرمسیری در قسمت جنوب و غرب استان واقع شده و آب و هوایی گرم و خشک دارد و بادهای موسمی - فصلی - و محلی متعددی در این ناحیه میوزند. باران این منطقه از آبان ماه آغاز شده و تا اردیبهشت به تناوب ادامه مییابد. در این مناطق یخبندان بندرت اتفاق میافتد.
در این استان بادهایی با جهات مختلف میوزند که مهمترین آنها عبارتند از:
بادهای موسمی که به نام باد شمال و باد جنوب معروف هستند.باد شمال از طرف شمال غربی از دریای مدیترانه و آبهای اطراف آن و گاهی از اقیانوس اطلس به داخل منطقه نفوذ میکند و موجب بارندگی میشود. باد جنوب از سمت جنوب و جنوب غربی به ویژه در اواخر بهار وتابستان به داخل منطقه نفوذمیکند ومعمولاً با گرما همراه است. بادهای محلی در نواحی مختلفنسبتاً محدود و کم وسعت میوزند که مهمترین آنها عبارتند از: باد آشوب، باد زیر روز، کوه باد، باد حیران، باد چوغان، باد او و باد درخت رو.
چهار پنجم مساحت منطقه ازاستان از ارتفاعات و تپه ماهورها تشکیل شده است . در مناطق گرمسیرشهرستان کهگیلویه ارتفاعات کوتاه تر و تپه ماهورها نیز کمتر است. دشت ها نیز حدود یک پنجم از مساحت استان را تشکیل می دهند.
موقعیت جغرافیایی شهرستان کهگیلویه:
شهرستان کهگیلویه در جنوب غربی استان ودر مجاورت شهرستانهای گچساران ، بهمئی وبویر احمد واستانهای خوزستان وچهار محال بختیاری واقع شده است . دارای 6 شهر - چرام ، سوق ،قلعه ریسی،دیشموک وبه مرکزیت دهدشت - وهمچنین 6 بخش می باشد ، مساحت شهرستان درحدود 6079 کیلومتر مربع که جمعیت آن در حدود 191500 نفر می باشد
ساختمان ها در این مناطق فشرده و با حیاط ها ی مرکزی و فضاهای درون گرا ساخته می شوند، و حصار دور این فضاها اغلب بلندتراز قد انسان است. دلیل این امر همان استفاده ازسایه اندازی است، تا بدین وسیله گرما ی حاصل ازتابش شدید روزانه را مخصوصا درفصل تابستان مهارکرده وبرای جبران رطوبت ازدست رفته معمولا حوضی دروسط حیاط طراحی میگرددید
این بافت در ضلع جنوبی شهر کنونی دهدشت به وسعت 35 الی 40هکتار قرارگرفته است .درسندی که ازعصرشاه عباس دوم صفوی بجا مانده 1086 - ه ق - نام این شهر قریه الدشت بوده است که در زمان سلجوقیان به اوج رونق خود رسیده است .باتوجه به موقعیت جغرافیایی واستراتژیکی آن واینکه کوتاه ترین راه میان بنادرجنوبی واصفهان مرکزصفویان می باشد،ازاهمیت خاصی برخورداربوده است .
وجود راههای سنگفرش شده وپلهای متعدد ومرکزیت تجاری آن حکایت ازاین داردکه شاخه های فرعی جاده ابریشم ازین شهرعبور می کرد.شهری مذهبی وتجاری که درآمیختگی هنرومذهب باعث خلق شاهکارهای شگفت انگیزی درآن شده است وجودهفت امامزاده ،دومدرسه ،یک کاروانسرا،چهارمسجد،بازاربزرگ ومنازل مسکونی گواه براین مطلب است.
در ابتدای دوران سلطنت صفویه - 904ه - ق - بر اثر اسکان عشایر و طوایف اطراف آن روبه توسعه نهاد . شهر قدیم دهدشت در سال های 909 تا 1200 ه ق آباد بود و از آن به بعد در اثر کشمکش های قومی از میان رفته و میان طوایف این سامان تقسیم گردیده است .
بنابر منابع مکتوب عهد صفوی به بعد ، به ویژه عالم آرای عباسی، ریاض الفردوس حسینی و به شهادت بقایای ابنیه و آثار به جا مانده مخصوصاً مساجد ، زیارتگاه ها، کاروانسراها ، پل های این شهر ، حدود سال های آغازی حکومت صفویه تا سال 995 مرکز ایالت بزرگ کهگیلویه ، یعنی دو بخش زیر کوه شامل نواحی قدیم ارجان یا بهبهان و نواحی بعد آن و پشتکوه کهگیلویه بوده است
در زمان فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار تلاش بسیاری در آبادی و احیاء مجدد شهر دهدشت شد ولی مثمر ثمر واقع نگردید . در سال 1281 در حکومت احتشام الدوله سعی بر آبادی دهدشت و ساکن گردانیدن تجار و کسبه قدیم شد
