مقاله هنر خاتم سازی شیراز

بخشی از مقاله

هنر خاتم سازی شیراز

چکیده

در این مقاله شیوه تهیه خاتم شیراز تشریح می شود و با تاریخچه ، مواد اولیه ، ابزار و روش ساخت، انواع نقشها، خـصوصیات خـاتم مرغوب وکاربردی ترین واﮊههای مورد استفاده در هنر خاتم سازی آشنا میشوید. و همچنین روند تغییر نقوش و جنس مـواد اولیـه خاتم و روش ساخت و انواع ابزار در هنر خاتم سازی پیگیری شده و وضعیت خاتم در گذشته و حال بررسی شده است که این مـوارد میتواند در جهت آموزش افراد علاقه مند به کار گرفته شود .

کلمات کلیدی

هنر، خاتم، تاریخچه ، مواد اولیه، ابزارها، تفاوت خاتمها، خاتم پروارو، گل توگلو، پره

۱‐ مقدمه

هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران همیشه از ویژگـی هـای خـاص برخوردار بوده اند که آنرا از هنر سایر کشورها متمـایز نمـوده اسـت.

تاثیر هنر ایرانی به اندازه ای است که در تمام دنیا بعضی افراد، ایران را به واسطه آثار هنری منحصر به فـروش مـی شناسـند بـر همـین اساس صنایع دستی و از آن جمله خاتم شیراز جایگاه ویژه ای را بـه خود اختصاص داده اند و خـاتم شـیراز یکـی از هنرهـای اسـت کـه مختص ایران و ایرانی است و خاص بودن آن باعث قرار گرفتن ایران بر اوج قله های هنر و صنایع دستی شـده اسـت. بـرای تهیـه خـاتم مراحل مختلفی انجام می شود تا به یک شی خاتم دست پیدا کنـیم و یک اثر خلق شود از جمله این موارد تهیه مواد اولیه می باشد کـه در این مرحله منشورهایی با مقطع های هندسـی تهیـه مـی شـوند.
دومین مرحله پیچیدن خاتم است که از کنار هم قرار دادن منشورها منشورهای قطورتری تهیه مـی شـود. در مراحـل بعـدی تمـام ایـن منشورها برش زده می شوند و پرس می شوند تا بصورت یـک بـرش خاتم در بیاید و سـپس آن را روی سـطوح مختلـف مـیچـسبانند و پرداخت می کنند.

خاتم از جمله هنرهایی است که می توان آن را صددرصد متعلق به ایران و ایرانیان دانست. چرا که وجود هر هنری در جامعه به مرور زمان پلکان ترقی راطی خواهد کرد و روز به روز شـکوفاتر و بـارورتر خواهد شد. در خصوص خاتم و مقایسه هنر خاتم ایران با کشورهایی چون سوریه، مصر و چین که دستی در خاتم دارند باید گفـت خـاتم ایران بسیار پیشرفته است به نحـوی کـه اسـلوب طراحـی و سـاخت خاتم این کشورها، همچون دورههای اولیه خاتم و حتـی رده هـای سوم و چهارم خاتم در ایران است. و حتی مـی تـوان گفـت درشـت

ترین مقطع در خاتم ایران و ریزترین مقطع در خاتم دیگـر کـشورها است.

پس موضوع از دو شکل خارج نیست نخست اینکه خاتم متعلق به ایران و ایرانیان بوده و بواسطه گستره هنـر تمـدن ایـران بـه سـایر کشورها منتقل شده است و در واقع بـا توجـه بـه روشـهای سـاخت هنرمندان کشورهای مذکور مجبور به کپی برداری از هنرخاتم ایران بودهاند ولی به سبب عدم اطلاع دقیقی ازشیوه تولید، آن را به طریق ناقص یعنی همان جورچین در کنار هم قـرار مـی دهنـد و مـا ایـن حدس را بیشتر به حقیقت نزدیک می دانیم شکل دوم کـه وقـوع آن را بسیار دور از ذهن می دانیم ، می گـوییم هنـر خـاتم در اصـل متعلق به یکی دیگر از کشورهای ذکر شده بـوده اسـت و هنرمنـدان ایرانی آن را اقتبـاس کـرده و براسـاس شـیوه هـای خـاص خـودآنرا توسعه دادهاند که امروز به این شـکل و فـرم در آمـده اسـت و ایـن موضوع خود یک حقیقت دیگر را آشکار می سازد که باید به هوش و ذکاوت هنرمند ایرانی تبریک گفت، چرا که از صاحب نخستین هنـر به تدریج جلو افتاده و سبک خاص را به گونه ای تغییرداده که عمـلاﹰ در هیچ جای دیگری وجود ندارد. پس در واقع ایـن شـیوه و سـبک متعلق به ایرانیان است. استادان هنر خاتم، تاریخ پیدایش هنر خـاتم سازی در ایران را اوایل قرن هشتم هجری می دانند اما پرفسور پوﭖ می گوید هنر خاتم از زمانهای بـسیار دور در خـاور نزدیـک معمـول بوده است]۱.[

درهای کاخ رویایی تیمور گورکانی در سمرقند و درهای آرامگاه او به خاتم های نفیس آراسته است از نمونه های خوب دیگر، سـقف ایوان مسجد جامع عقیق شیراز اسـت کـه مربـوط بـه قـرن هـشتم هجری میباشد.

قدیمیترین آثار خاتم کاری که درحال حاضر دردست است سه قطعه خاتم کاری است که آندرف در ناحیه ترکـستان غربـی کـشف

1

نموده است و احتمال قوی میرود که راجـع بـه قـرن سـوم هجـری

(نهم میلادی) باشد]۲.[ هنر خاتم بعـد از گذرانـدن سـالها عمـر بـه شکل ظاهری امروزی درآمده و توسط هنرمندان ایران زمین در حال انجام است و با اشکال هندسی ظاهر می شوند و در تـزیین اشـیایی مانند جعبه قرآن ، قاب آیینه ، رحل، صـندوقچه و... مـورد اسـتفاده قـرار مـی گیرنـد. بـا بررسـی جوانـب مختلـف هنرخـاتم ، شـناخت استعدادها و پرورش کارشناسان و آشناکردن مردم با هنرهای اصـیل می توان تا حدود زیادی از رکود هنرهای دستی به ویژه هنـر خـاتم جلوگیری کرد.

۲‐مواد اولیه در هنر خاتم سازی

هنرمند خاتم ساز برای شروع به کار و آفرینش هنری خود باید مواد و وسایل مرغوب در اختیار داشته باشـد متاسـفانه در برخـی مواقـع اســتفاده از مــواد غیرطبیعــی و نــامرغوب ارزش ایــن گونــه دســت ساختهها را به شدت کاهش داده است. اما بسته به نوع خـاتم، مـواد لازم جهت استفاده متغیر است و ممکن است از همـه و یـا قـسمتی خاص (در جنس مثلثها و اشکال هندسی ) استفاده گردد.

۲‐۱ انواع چوب

چوب در هنر خاتم سازی بیشترین جایگاه را به خود اختـصاص داده است. با توجه به نحوه کاربرد و درجـه اهمیـت آنهـا را بـه دو گـروه اصلی تقسیم می نماییم.
۲‐۱‐۱ چوبهـای مـورد اسـتفاده در تهیـه منـشورهای

هندسی منظم(خاتم پیچی) در خصوص چـوب هـای ایـن گـروه باید گفت، موارد استفاده در قدیم و جدید براساس گسترش فعالیـت هنرمندان این رشته و در دسترس نبودن تمامی امکانات بـه نـسبت مساوی برای آنان، باعث گردیده است که امـروزه برخـی از چوبهـای اولیه مورد استفاده قرار نگیرند. از طـرف دیگـر برخـی از ایـن گونـه چوبها به علت گرانی و کاهش تولید درختـان آنهـا در منـاطق مـورد بهره برداری عملاﹰ در دسترس هنرمندان نبوده است، پس هنرمندان خاتم کار در برخی مـوارد مجبـور بـه اسـتفاده از چوبهـای رایـج در منطقه جغرافیایی خاص خود بودند که این نقیصه را با رنـگ کـردن چوبها برطرف مینمودند. بطور کلی چوبهای مورد استفاده در خـاتم از قدیم الایام تاکنون را جهت آشـنایی بیـشتر بـه دو گـروه تقـسیم مینماییم:

چوبهای رایج در قدیم که امروزه یا استفاده نمی شـوند و یـا به ندرت و جهت کارهای خاص مورد استفاده اند. اینگونه چوبهـا بـه جهت مقاومت خاص و با رنگ طبیعی و خـاص مـورد اسـتفاده قـرار میگرفتند. که از این گروه به موارد ذیل اشاره می نماییم.

آبنوس این چوب به رنگ سیاه، سفت و سخت و دارای استحکام بسیار زیاد و از خانواده درختان پهن برگ اسـت و محـل رویـش آن بیشتر در هندوستان است.
فوفل از چوبهای گران قیمت و تزیینی کم یاب دارای رنگ قهوه ای تیره می باشد که محل رویـش آن در هنـد، پاکـستان و منـاطق گرمسیر آسیا است.

بقم این چوب از خانواده پهن برگان است که در هندوستان مـی روید. رنگ آن نیز قرمز است و استحکام و دوام بالایی دارد و به علت کم یاب بودن، در موارد ضروری خاتم سازان از چوب دربها، میزهـا و دیگر وسایل قدیمی استفاده می کردند.

عناب چوبی است که درخت آن مانند درخت کنار اسـت. دارای رنگی سرخ، سفت و سخت است. درجه رنـگ ایـن چـوب بـسته بـه خاستگاه آن متنوع است و بهترین نـوع آن چـوب عنـاب سروسـتان فارس است که به قول خاتم سازان، قرمز خونی است که بـسیار کـم یاب است. این چوب بعد از کم یاب شدن بقم بیشتر مـورد اسـتفاده قرار گرفت.

گردو چوبی است نیمه سبک، نیمه نرم و همگن. به خوبی قابـل تورق شدن است و دوام خوبی دارد، رنگ آن قهوه ای رنگ و روشـن از گروه درختان پهن برگ است. اصل این درخت از ایران اسـت و از ایران به سایر کشورها برده شده است. می توان بـا جوشـاندن چـوب گردو و سایر چوبهای تیره رنگ در زاج سیاه و هلاهل (هلیلـه ) و یـا زاج سیاه و پوست سبز گردو چوبی با رنگ سیاه به دست آورد. چوب گردو از جمله چوبهایی است که در قدیم استفاده می شده و امـروزه نیز مورد استفاده است.

چوبهایی که امروزه بیشتر مورد استفاده قرار میگیرند

افرا این چوب به رنگ سفید اسـت و بیـشتر در مـواردی کـه قـصد استفاده از رنگ آمیزی را نداریم از ایـن چـوب اسـتفاده مـی گـردد تاکنون ۷ گونه از این درخت در جنگلهای ایران شناخته شده است. چنار این چوب که تقریبا تیره رنگ می باشد در مواقعی که نیاز بـه رنگ آمیزی در مقاطع مختلف خاتم باشد می توان آن را رنگ کرد و مورد استفاده قرار داد.
نارنج چوبی است با رنگ کرم یا زرد که نسبتاﹰ نرم است و رنـگ پذیری خوبی دارد. در مناطقی مانند شـیراز، کـازرون، و جهـرم نـوع مرغوب آن که دارای رنگ زرد است، فراوان است. این چـوب بیـشتر جهت قاطلی و یا اوه در خاتم استفاده می گردد.

۲‐۱‐۲ چوبهای مورد اسـتفاده در آسـتر، سـفیدچوبها،

تهیه تنگها و سایر وسایل جانبی

چوب سپیدار یا کبود و یا تبریزی چوبی است که از راسته درختان پهن برگ که چوبی بسیار نرم و سفید رنگ است کـه بـه خـوبی بـه راحتی برش می خورد و در تهیه آستر خاتم و همچنین سفید چوبها

(زیر ساختهای خاتم) مورد استفاده قرار می گیرد.

2

کهکم یا کیکم از این چـوب در تهیـه تنگهـای خـاتم اسـتفاده میگردد. کیکم از درختان پهن برگ اسـت و چـوبی نیمـه سـخت و سنگین می باشد.

۲‐۲ استخوان

استخوان از جمله مواد اولیه ای بوده که در قدیم برای تهیه قاطلی و بغل شش از آن استفاده می شده است. و در حـال حاضـر اسـتخوان بیشتر در تهیه بغل شش به کار می رود.

۲‐۳ انواع چسب

۲‐۳‐۱ سریشم این چسب از پی و رگ اعـصاب حیوانـات تهیـه می شود که دارای استحکام و چـسبندگی بـسیار بـالایی بـوده و در قدیم در صنایع چوب (نجـاری) و خـاتم سـازی بیـشترین کـاربرد را داشته است. ظاهر این چسب در ابتدا به صورت تختهای یـا دانـه ای می باشد و نحوه کار کردن با آن به این صورت است که آن را قبل از هر چیز خیس نموده تا کـاملاﹰ نـرم شـود وسـپس آن را بـا حـرارت حداکثر ۰۶ تا ۰۷ درجه آماده کار می نماییم. به خاطر حساسیت در برابر گرم شدن بیش از حد که باعث کم شدن قدرت چسبندگی می گردد. بهتر است سریشم را در داخل ظرف دو جداره مخصوصی کـه بین آنها آب است حرارت دهیم.

۲‐۳‐۲ چسب چوب این چسب که به نـام چـسب نجـاری و یـا چسب سفید نیز نامیده می شود درصورت اسـتفاده صـحیح و تحـت فشار قـرار دادن قـسمتهای چـسبانده شـده دارای اسـتحکام بـسیار بالایی است.
۲‐۴ انواع سیم و لایه های فلزی

۲‐۴‐۱انواع منشورهای برنجی و مسی کـه در حـال حاضـر فقط به شکل مثلث متساوی الاضلاع مورد استفاده قرار مـی گیرنـد اما در قدیم به شکل کاردی و از جنس نقره نیز اسـتفاده مـی شـده است. منشورهای سیم در گذشته بدین صورت تهیه می گردیده کـه مفتول سیم را روی شیاری که در فلزی سخت تر به صورت نـاودانی تعبیه شده بود قرار می دادند و با کوبیدن روی سـیم و فـشار دادن آن در ناودانی، شکل ناودانی را به خود می گرفت و به این صورت در واقع یک مفتول با سطح مقطع مثلث به دست می آمد.

امروزه مفتولهای سیمی را با گذرانـدن از دسـتگاههای نـورد بـه فرم مورد نظر تبدیل می کنند.

۲‐۴‐۲ لایه در مورد لایه این نکته شایان ذکر اسـت کـه از نـورد کردن مفتول برنجی یا مسی یا تبدیل آنها به پهناهای مختلف انواع لایه را تولید می نمایند. این لایه ها بسته به پهنای خود بر چند نوع است: لایه پره ،لایه توگلو ، لایه قد که با توجـه بـه عنـوان خـود در جاهای خاص و موارد ذکر شده استفاده می گردند.

۲‐۵ انواع پوششهای روغنی شفاف

پوششهای روغنی شفاف موادی هستند که بـر سـطوح خـاتم کـاری شده اضافه می گردند تا جلا و شفافیت و در نتیجه بـر زیبـایی کـار تمام شده بیفزایند، از طرف دیگر این پوششها مانع از نفـوذ رطوبـت در خاتم میگردند. زیرا خاتم در برابر رطوبت آسیب پذیر است.

۲‐۵‐۱سیلر این ماده با تینر رقیق می گـردد و در نتیجـه حـلال آن تینر است این ماده باعث پر کردن فضاهای خالی ریز احتمالی ما بین اجزاﺀ خاتم می شود.

۲‐۵‐۲ پلی استر موادی است شفاف و شیمیایی، و در زمانی که بر روی کار تمام شـده خـاتم قـرار مـیگیـرد سـطح آن را در برابـر رطوبت عایق نموده وباعث ایجاد لایه ای شفاف و شیشه ای بـر روی کار می گردد و امروزه از این نوع پوشش در خاتم سازی استفاده می شود.

۳‐ابزار و وسایل کار در خاتم

ابزار و وسایل مورد استفاده در خاتم سازی همچـون سـایر وسـایل و ابزار آلات صنعتی هر روز در حال تغییر و تحول هـستند و بـه طـور مرتب بر توانایی این گونه ابزارها افزوده شـده ویـا جـای خـود را بـه ابزارهای جدید می دهند. پس ابزار وآلات خاتم سازی را که آنها نیز از این قاعده مستثنی نیستند به ناچار به دو دسته تقسیم مینماییم.

۳‐۱ ابزار آلاتی که در قـدیم مـورد مـصرف قـرار

میگرفتند و امروزه کاربردی ندارند

اره دست ،اره سر قطع کن ،اره چهارچوبه دار، اره دوزاویه کنی ،رنده پشت گیر ،رنده دو دست،رنده یک دسـتی، رنـده قاشـی یـا قـاچی، تخت رند (تخت رند پشت گیری، مثلث سابی، سـاده و قفـل) ،خـط کش قفل.
این گونه ابزار آلات که به علت آنکه امروزه کاربردی ندارد کمتـر مورد توجه قرار می گیرند. بنابراین فقط بـه ذکـر اسـم آنهـا جهـت آشنایی بسنده می کنیم.

۳‐۲ابزار آلاتی که امروزه در خاتم کاربرد دارند

این گونه ابزار آلات ممکن است از قدیم نیز رواج داشـته انـد، امـا از آنجا که امروزه نیز همچنان مورد توجـه قـرار دارنـد جـزﺀ ابزارهـای امروزه شناخته میشوند.
۳‐۲‐۱ انواع سوهان این ابزار از زمانهـای قـدیم تـاکنون مـورد استفاده بوده و هست مخصوصاﹰ در قدیم که تمامی مثلثهای چوبی و استخوانی و فلزی بوسـیله سـوهان سـابیده مـی شـدند و بزرگـی و کوچکی آنها برحسب اینچ می باشد.

سوهان چوب ساب (چـوب سـای) از مشخـصات ایـن سـوهان دندانه و آج درشت است که در نگاه اولیه کاملاﹰ مشهود است.

سوهان دو قلمه این سوهان بیشتر برای سابیدن کنار خاتم، پخ زدن و پرداخت کردن سطح خاتم و همچنین سابیدن پـره، توگلـو و

3

گل ، و... مورد استفاده قرار می گیرد و به این دلیل بـه آن دو قلمـه گفته می شود که شیارهای مورب بر هر سطح آن قرار گرفتـه اسـت که جهت آنها مخالف همدیگر است.

سوهان تخت ساب این سوهان شیاری شبیه به دو قلمـه دارد.

ولی بسیار نرم و ریز است و پس از سوهان زدن سـطح خـاتم کـاری شده با سوهان دو قلمه جهت صیقل بیشتر از ایـن سـوهان اسـتفاده می گردد.

سوهان سه پهلو این سوهان نیز مانند سوهان دو قلمـه دارای شیارهای مورب می باشد و همانطور که از اسم آن مشخص است بـه صورت مثلثی می باشد و از آن بیشتر جهت سابیدن مقطع سـیم در هنگام جازنی استفاده می گردد.
۳‐۲‐۲پرس یا تنگ

پرس به دو قسم است. الف: پرس قامه پرس آستر

۳‐۲‐۳ تنگ

وسیله ای برای سابیدن مثلث، شش، پره، تو گلو و گل است.

۳‐۲‐۴ مغار یا شفره

وسیله ای که به ضخامت حدود ۳ میلی متر که پهنـای آن برحـسب نوع کارکرد متنوع است که در خاتم سازی از آن جهت پاک نمـودن سریشم قی کرده از زیر برشهای خاتم و یا پاک نمودن چسب اضافی هنگام شش حلقه شده و ستاره استفاده می نمایند.

۳‐۲‐۵ سریشم طاس

» یا ظرف سریشم« ظرفی است دو جداره کـه جهـت گـرم کـردن و آماده نمودن سریشم از ان استفاده می گردد.

۳‐۲‐۶ کنده

یا میخ کار مکعب مستطیلی است از جنس چـوب سـخت بـه ابعـاد تقریبی طول ۰۲ سانتی متر، عرض ۰۱ سانتی متر و قطـر ۵ سـانتی متر که به صورت عمودی بر روی زمین و در مقابل استاد کار نـصب می گردد و نقش تکیه گاه اصلی خاتم ساز را بر عهده دارد.
البته در کارگاههای جدید به علت راحتی بیشتر و عدم اشغال فضای زیاد و مضاف بر آن جهت سلامت جسمی هنرمنـد، بخـصوص عـدم آسیب به سـتون فقـرات و زانـوان ، کنـده بـر روی میـز کـار نـصب میگردد.

۳‐۲‐۷ دریل

روش استفاده از این وسیله معلوم و مـشخص اسـت و بـرای سـوراخ کردن به قطرهای مختلف در مواقع ضروری مورد استفاده قـرار مـی گیرد.
۳‐۲‐۸ گونیای آهنی

این وسیله جهت گونیا کردن دو برش خاتم که می خواهیم آنهـا را با گونیا کردن درست در کنار هم قرار دهیم و موارد دیگـر همچـون ساخت سفید چوب قاب و دیگر زوایای ۰۹ درجه و ۵۴ درجه کاربرد دارد.

۳‐۲‐۹ چکش

معمولا در خاتم کاری از چکش ۰۰۱ گرمی جهـت خـاتم چـسبانی استفاده می شود.

۳‐۲‐۰۱ گاز انبر

از این ابزار جهت جا زنی سیم استفاده می شود بعضی از خاتم کاران با کمی تغییرات که در تیغه این ابزار حاصل کـرده انـد از آن جهـت جدا کردن اوه خاتم و قطعه قطعـه کـردن برشـهای خـاتم در خـاتم چسبانی استفاده می نمایند.

۳‐۲‐۱۱دیگهای رنگ رزی

از این دیگها در مواردی است که نیاز به رنگ کردن اوه ها و دستهها وجود دارد استفاده می شود. که معمولاﹰ به شـکل مکعـب مـستطیل وجود دارد و از جنس آهن میباشند.

۴‐ رنگرزی

رنگرزی در هنر خاتم سـازی بـه گونـه ای بـوده اسـت کـه در واقـع نمیتوان آن را به دو زمان قدیم و جدید تقسیم کـرد. امـا از جهتـی نیز می توانیم چنین تقسیم بندی را داشته باشیم. در قـدیم معمـولاﹰ هنرمندان خاتم ساز از رنـگ طبیعـی چوبهـا در جـای خـاص خـود استفاده می کردند. اما به سـبب رونـق ایـن هنـر و عـدم دسترسـی تمامی هنرمندان به چوبهـای رنگـین انهـا مجبـور بـه رنـگ کـردن دستهها و اوه های خود شدند. امروزه مشاهده می گردد که از رنـگ رزی شیمیایی استفاده می شود.

در قدیم فقط استخوان را در برخی موارد که لازم و ضروری بـود رنگ می کردند که به وسیله ترکیبی از نشادر، بـراده مـس و سـرکه اقدام به این کار مینمودند. که نتیجه این ترکیب ایجاد رنگ سبز در استخوان بود.

روش رنگ رزی به این قرار است که اوه ها و دستههایی که قـرار است رنگ شوند را در دیگ رنگ رزی قرار داده و آب و رنگ خـاص خود را بـه آن اضـافه نمـوده، بـه انـدازه ای کـه روی سـطح کـار را بپوشاند. البته به علت پایین بودن وزن مخصوص چوب و میل به بالا آمدن آنها از سطح آب ، صفحه فلزی سنگینی را بـر روی آنهـا قـرار داده تا کاملاﹰ به صورت غرقابی در دیگ رنگ قرار بگیرند برای رنـگ گرفتن به صورت مرغوب، ایـن دیگهـا را در فواصـل زمـانی مختلـف میجوشانیم این کار باید به صورتی ماهرانـه انجـام بگیـرد کـه مغـز چوبها نیز رنگ مربوطه را به خود بگیـرد. بعـد از اتمـام ایـن مرحلـه دســته هــا و یــا اوه هــا را از دیــگ بیــرون آورده و در هــوای آزاد و مجاورت آفتاب قرار می دهیم تا کاملا خشک شوند.

۵‐ وجه تمایز خاتم شیراز و اصفهان

امروزه در ایران خاتم پیچی و خـاتم چـسبانی را بـه عنـوان دو هنـر مجزا، ولی در ارتباط با هـم مـی داننـد. امـا گفتنـی اسـت اسـتادان

4

قدیمی تمامی مراحل کار را از تهیـه مـواد اولیـه تـا پلـی اسـتر کـه آخرین مرحله در تولید خاتم است به تنهایی در کارگاه خـود انجـام میدادند و هیچ نوع جدایی بین این دو هنر وجود نداشت.

در ایران مهمترین شهرهای تولید خاتم شیراز و اصفهان هستند.

البته قبلاﹰ در تهران نیز خاتم سازان و هنرمندان بنامی بـه ایـن هنـر اهتمام می ورزیدنـد، امـا امـروزه فقـط شـهرهای اصـفهان و شـیراز هستند که هر کدام نیز دارای سبک خاص خود چه در مرحله خـاتم پیچی و چه در مرحله خاتم چسبانی هستند که در ذیل به برخـی از این ویژگیها اشاره می نماییم

۵‐۱ لایه

اولین تفاوت عمده خاتم پیچی اصفهان و شیراز در این است که در خاتم درجه یک شیراز از لایه به دور پره، گلها و توگلوها استفاده می شود که این عمل به صورت یک خط نـازک فلـزی و بـراق، زیبـایی خاصی به کارهای مکتب شیراز می دهـد. امـا در مکتـب اصـفهان از چنین لایه ای استفاده نمی شود.

۵‐۲ آسترچوبی

استفاده از آستر چوبی در خاتم شیراز و عدم استفاده از آن در خاتم اصفهان. این کار باعث میگردد که در واقع هنگام پرس کردن آسـتر به خاتم، قطعات هندسی و کنار هم قرار گرفته خاتم بـه یـک بـستر چوبی به نام آستر چسبانده و کاملاﹰ پرس گردند، بعد از آن در حالت خاتم چسبانی در واقع این بـستر چـوبی بـر روی سـفید چوبهـا کـه جنس آنها نیز از چوب است کاملاﹰ چـسبانده شـود. چـون دو طـرف دارای مقاومت یکسان و برابرند، بهتر چسبانده می شوند و در نتیجه مقاومت این خاتم از خاتمی که درآن آستر وجود نـدارد بیـشتر مـی باشد. زیرا هیچ سفید چوبی را که خاتم بر روی آن می چسبانند زیر فشار پرس قرار نمی دهند اما در خاتم آستر دار بـا زیـر پـرس قـرار گرفتن خاتم، تمام قطعات به نوعی در بافت چوب آستر فـرو رفتـه و کاملا همگن و یکنواخت می گردند. این اختلاف در هنـر اصـفهان و شیراز از درجه اهمیت بالاتری برخوردار اسـت. چـرا کـه مقاومـت و دوام آثار این دو سبک را در پی دارد.

در مکتب اصفهان بعد از خشک شدن قامه آن را به صورت یک زایـه برش می زنند و مستقیماﹰ بر روی کار چسبانده می شود، اما در خاتم شیراز قامه را به صـورت دو زاویـه بـرش مـی زننـد و پـس از آسـتر نمودن آن را یک زایه می نمایند و مورد استفاده قرار میدهند.

۵‐۳ سریشم

استفاده از چسب سریشم در مرحله خاتم چسبانی در مکتب شـیراز که این مسئله مضاف بر حفظ اصالت هنری و دوام بقای آثار تولیـده را در پی دارد. اما در مکتب اصفهان از چسبهای فوری در این مرحله استفاده می شود. این عمل اگر چه باعـث کوتـاهی مرحلـه تولیـد از نظر زمانی است و سرعت عمل را بالا می برد اما بعد از مدتی که این گونه چسبها خاصیت خود را بر اثر رطوبت و سـایر عوامـل از دسـت دادند شاهد ریزش و ورقه کردن خاتم خواهیم بود.

سریشم از جمله چسبهایی است که به علت دوام و ثبـات آن در مقابل عوامل طبیعی مثل رطوبـت، نجـاران و هنـر منـدان کارهـای چوبی از آن در تولید کارهـای هنـری خـود بهـره گرفتنـد و آثـاری همچون درب ، منبر، صندلی، انواع جعبه ، قاب و غیـره را بـه وجـود آوردند که سالیان سال در مقابل عوامل جوی مقاومت نمودهاند.

۵‐۴ مینیاتور

در خاتم اصفهان معمـولا از مینیـاتور بـا طـرح هـای گـل و مـرغ و شکارگاه در بین برشهای خاتم استفاده می گردد. که این عمل یکـی از تفاوتهای ظاهری این دو مکتب است که به راحتی قابل تـشخیص می باشد. ناگفته نماند که در شیراز نیز جهش هایی در این خصوص صورت گرفته است، با این تفـاوت کـه بیـشتر از نقوشـی برگرفتـه از تخت جمشید در بین برشهای خاتم استفاده میشود.

۶‐تولید مواد اولیه و مصرفی چوبی

در ابتدا وقتی که چوب از جنگل آورده می شود برای مدت ۶ ماه آن را در جای خشک نگه می دارند تا کاملاﹰ خشک شود و سـپس آن را به وسیله اره برقی فلکه ای به صـورت شـمش درآورده و سـپس بـه تنک (لا) تبدیل می نمایند. بعد از این مرحله تنک که به وسـیله اره برقی به منشورهایی با سطح مقطع هندسی مورد اسـتفاده در خـاتم تبدیل می کنیم، بدیهی است که برای این گونه تبدیلات تیغـه اره و مداری که بر سر راه آن قرار می گیرد با توجه به تولیـد منـشورهای مختلف از نظر ظرافت و فرم، تغییر می کند.

خلاصه ای از شیوه تولید مثلثها، جوی ، سه پخ و بغل شش:

مثلثها، جوی و سه پخ و بغل شش از تنک بوجود می آیند.

۶‐۱مثلث

برای تولید مثلثها تنک را بر مدار برش اره کـه قـبلاﹰ آن را در زاویـه خاص برای این کار تنظیم کردهایم در جهـت طـولی حرکـت داده و یک برش ایجاد می نماییم. که با اینکار ما بر مقطع طولی زاویـه ۵۴ درجه ایجاد نموده ایم. حرکت بعدی باید تنک را پشت و رو کـرده و دوباره بر دهانه مدار حرکت دهیم که این عمل باعث مـی گـردد تـا برشهای ما همدیگر را در نقطه ای قطع نماینـد و از تکـرار آن تمـام منشورها به صورت مثلث های متساوی الاضلاع تولید میشوند.

۶‐۲سه پخ

برای تهیه منشورهای سه پخ دقیقا به روش فوق عمل کرده بـا ایـن تفاوت که با تعویض تیغه اره و تنک اقدام می نماییم.

جوی: برای تهیه جوی در ابتداﺀ مثـل مثلـث، اولـین بـرش را ایجـاد مینماییم و برش های بعدی به صورت موازی با بـرش قبلـی ایجـاد میشوند (تنـک را ماننـد روش تولیـد مثلـث و سـه پـخ پـشت و رو نمیکنیم) و جهت برشهای ما در یک راستا و مـوازی اسـت. نتیجـه چنین عملی منشورهایی با سطح مقطع لوزی است.