بخشی از مقاله

واکاوي نظرات فقهی طهارت مسکرات

چکیده
طهارت مسکرات از موضوعات کاربردي فقهی می باشد. بعضی از فقها با توجه به آیه" انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان "رجس را نجس معنی کرده اند؛ در نتیجه حکم به نجاست خمر و سایر مسکرات داده اند و گروهی از آن ها با اینکه خمر را نجس می دانند ولی دلیلی بر نجاست سایر مسکرات نیافته اند و آن را پاك می دانند؛ بعضی دیگر نیز ، رجس را به معنی نجس ندانسته و دلیلی بر نجاست خمر و سایر مسکرات نیافته اند و حکم به طهارت آن کرده اند . این نوشتار در صدد بازخوانی دلایل طهارت و یا نجاست مسکرات از دیدگاه فقها با شیوه اي نوین می باشد . سعی شده است در این مورد نظرات هر دو گروه شاذ و مشهور مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و از طرفی با بهره گیري مباحث علمی مطرح شده درباره ي مسکرات و تحلیل یافته هاي آن ، براي رد یا قبول هریک ، مستندات علمی نیز بیان بنماید.

مقدمه
حرمت نوشیدن خمر از احکام ضروري اسلام می باشد اما نجاست آن بر این قاعده نیست. فقهایی از هر دو گروه امامیه و اهل سنت بوده اند که حرمت آن را قطعی دانسته اما حکم به نجاست آن نداده اند. از طرفی قول مشهور فقها بر نجاست مسکرات استوار است. این مقاله در سه فصل گردآوري شده است. در فصل اول شامل کلیات و مفاهیم ، فصل دوم در برگیرنده ي بررسی حکم طهارت مسکرات و دیدگاه هاي موافق و یا مخالف و تبیین ادله و مستندات فقهی هر دو گروه و در فصل سوم به بررسی حکم طهارت مسکرات و تطبیق آن با ادله هاي فقهی پرداخته شده است.
فصل اول : کلیات و مفاهیم
بخش اول: کلیات طرح

1-1-1 بیان مسئله
موضوع طهارت مسکرات از دیرباز در مباحث فقهی مطرح بوده است. گروهی قائل به طهارت و گروهی دیگر بر نجاست آن نظر داشته اند اگرچه هر دو دسته بر حرام بودن خوردن آن اتفاق نظر دارند.

این نوشتار برآنست به بررسی ابعاد طهارت و یا نجاست مسکرات با توجه به منابع فقهی به منظور مشخص کردن احوال و احکام افراد در برخورد با مسکرات بویژه افرادي که در میان غیرمسلمانان زندگی می کنند بپردازد.

1-1-2 اهداف تحقیق
- بررسی دیدگاه هاي مشهور درباره طهارت مسکرات و مستندات فقهی آن
- بررسی دیدگاه هاي شاذ درباره طهارت مسکرات و مستندات فقهی آن
- شناخت انواع مسکر ؛ جامد ، مایع
- نگاهی به مسکرات از دیدگاه علمی

1-1-3 سوالات و فرضیه هاي تحقیق
1-1-3-1 سوالات تحقیق
- مسکر و انواع آیا مسکرات طاهرند؟
- ویژگی مسکرات از دیدگاه علمی چیست؟
-
1-1-3-2 فرضیه تحقیق
- مسکر هر آنچه که سکر آور باشد و عقل را بپوشاند و به دو نوع مسکر جامد و مایع تقسیم بندي می گردد.
- نظر مشهور بر نجاست مسکرات و نظر شاذ بر طهارت می باشد.
- نوشیدنیهاي الکلی نوشیدنیهایی هستند که اتانول دارند و باعث تغییراتی در بدن می شوند.

1-1-4 روش تحقیق
این مقاله به شیوه ي کتابخانه اي و با مطالعه و بررسی کتابها ، نظرات فقها و مقالات موجود تهیه شده است.

1-1-5 پیشینه ي تحقیق
عمق زمانی مطالعات انجام شده به پیشینه ي فقه است. فقهایی چون صاحب جواهر، سیدمرتضی ،شیخ مفید و .... مطالبی را در این موضوع مطرح کرده اند. علامه حلی به ارائه نظرات مختلف پرداخته است. محقق اردبیلی در مجمع الفائده و البرهان ، فیض در مفاتیح الشرایع و محقق سبزواري در ذخیره المعاد و ... نیز درباره ي طهارت مسکرات بحث کردند.
فقیهانی متاخر نیز نیز در رسالههاى عملیه و یا در پاسخ به استفتائات، موضوع طهارت یا نجاست مسکرات را مطرح کردهاند.کتابهایی چون " ویژگی اجتهاد و فقه پویا" به قلم دکتر فیض، الکل و فرآورده هاي آن در فقه اسلامی و مقالاتی مانند "الخمر نجس" محمد فروزان از نمونه تلاشها و محققان معاصر در این زمینه می باشند.

بخش دوم مفاهیم
1-2-1 طهارت:
طهارت در لغت در مقام مصدر لازم به معناي پاك شدن، پاك گردیدن و اسم مصدر به معناي پاکی می باشد.[1 ] طهارت در مقابل نجاست قرار دارد.
در فرهنگ لغت دهخدا در مقابل واژه ي طهارت نیز این چنین آمده است : طهارت . ] َط َر [ (از ع ، مص )
پاك گردیدن . یقال : طهر طهراً و طهارة. (منتهی الارب ). پاك شدن . پاکی [2 ]
طاهر (ع ص ) پاك . ج ، اطهار. (منتهی الارب ) (آنندراج ): رجل طاهر الثیاب ؛ مرد پاکیزه لباس . (منتهی الارب ) (آنندراج ). ثیاب طهاري ؛ ج ، طُهران است (گویا غیرقیاسی ). (منتهی الارب ) ضد نجس . مقابل پلید. پاکیزه [3]
با توجه به موضوع مورد بحث مراد از طهارت در این مقاله مطلق پاکی می باشد.

1-2-2 نجاست:
واژه ي نجاست اسم مصدر و مصدر لازم از مصدر انجاس ، به معناي ناپاکی و پلیدي می باشد.[4 ] نجس .
] نَ جِ [ (ع ص )ناپاك . پلید. آلوده . غیرطاهر. پلشت . ریمن . نجس العین ؛ چیزي که نجاست ، ذاتی آن باشد.[5]
طهارت و نجاست از امور قراردادي و از احکام وضعیه نیستند، بلکه داراي واقعیت عینی و تکوینی اند که با حواس ظاهري درك می شوند.

1-2-3 مسکر:
مسکر اسم فاعل و مصدر آن اسکاراست و به معناي آنچه سبب سکر و مستی شود. (از اقرب الموارد). چیزي که نوشیدنش مستی آورد. مست گرداننده هرچه که نشئه و مستی آرد. مستی دهنده . مستی آور. مست کننده ([6]سکر. ] سُ [ (ع اِمص )مستی . (مص ) مست شدن . (شراب و آنچه مست گرداند.[7 ]
باتوجه به تعاریف فوق مسکر اسمی است براي هر چیز که سکر آورد و مست کننده باشد .
در مسکر بین انواع آن مانند شراب (آنچه از انگور گرفته میشود)، نبیذ (آنچه که از خرما گرفته میشود)، نقیع
(آنچه که از کشمش گرفته میشود)، بتع (آنچه که از عسل گرفته میشود)، مِزر (آنچه که از جو گرفته میشود)،
یا آنچه که از گندم یا ارزن یا غیر آنها گرفته میشود، فرقی نیست.
براي تشخیص معناي مست کنندگی باید به عرف مراجعه کرد همانگونه که براي تشخیص سایر الفاظ به عرف مراجعه میشود....آنچه میان مسکر و داروي خواب آور و مواد مخدر تفکیک میکند همان عرف است.
مسکر را می توان به دو نوع جامد و مایع تقسیم نمود. منظور از مسکر مایع هر مایعی است مست کننده می باشد. مراد از مسکر جامد ، ماده ي مسکري است که ابتدا به حالت جامد است. در تقسیمی دیگر مسکر جامد شامل مسکر جامد بالعرض و مسکر جامد بالاصاله می باشد.
مسکر جامد بالعرض، مسکر مایعی است بر اثر انجماد و یا اعمال شیمیایی به حالت جامد تبدیل شده است و خاصیت سکرآور دارد. مسکر جامد بالاصاله ، مسکري است که ابتدا جامد بوده و به خودي خود و یا اعمالی مانند حل شدن حالت سکر آور را داشته باشد.

1-2-4 خمر:
خمر ] خَ [ (ع مص ) پوشانیدن . منه : خمره خمراً. پنهان کردن [8 ]. مسکر را از این جهت خمر گویند که عقل را میپوشاند و یا اندیشههاى در هم پدید میآورد.
خَمر: شراب تهیّه شده از آب انگور/ هر مایع مست کننده. در اینکه خمر بر هر مایع مست کننده اطلاق میشود یا خصوص شرابی که از آب انگور گرفته میشود، میان لغویان اختلاف است. برخی با استناد به اینکه هنگام نزول آیه تحریم خمر، در مدینه شراب انگور نبوده بلکه شراب خرما بوده، قول نخست را برگزیدهاند. فقها نیز به تبع لغویان در معناي خمر اختلاف کردهاند. برخی، آن را به شراب انگور تعریف کرده و عطف 'مُسکر' را بر 'خمر' در بعضی روایات و نیز کلمات فقها دلیل مغایرت آن دو با یکدیگر دانستهاند. قول یاد شده منسوب به مشهور فقها است. در مقابل، برخی با استناد به کلام اهل لغت و بعضی روایات - که هر مسکري را خمر دانسته - خمر را به معناي عام تعریف کردهاند که همه مسکرات را در بر میگیرد. [9]

1-2-5 فقاع:
فقاع یا آب جو ،شرابی است که از جو یا مویز یا برنج گرفته شود.[10 ] آبجو (نزد همه فقیهانی که قائل به نجاست خمرند) نجس بوده و نوشیدن آن نیز حرام است. آبجویی (غیرمسکري ) که به آن ماء الشعیرگفته میشود پاك و حلال می باشد.

فصل دوم بررسی حکم طهارت و نجاست مسکرات
حرمت نوشیدن خمر هم اکنون از احکام ضروري اسلام شمرده می شود. ولی نجاست خمر بسان حرمت آن از ضروریات نیست، فقیهانی از هر دو گروه (امامیه و اهل سنت) بوده اند که حرمت نوشیدن خمر را قطعی دانسته ولی در نجاست آن تردید کرده اند. مشهور فقها به نجاست خمر نظر داده اند. منشا تردید، اشکال در ادله نجاست و هم چنین وجود دلیل روایی برطهارت آن بوده است.

1-2 بیان دیدگاه هاي موجود
مشهور فقها قائل به نجاست خمر ،و هرگونه شراب الکلی، مایع بالاصاله هستند به دلیل آیه ، چند روایت صحیح و اجماعی که شیخ و سید ادعا کرده اند . برخلاف ]آنها[ صدوق و گروهی دیگر ( مسکرات را پاك می دانند.)[11 ]

1-1-2 دیدگا ه مشهور
بسیاري از قدماي فقیهان شیعه مانند صاحب جواهر، شیخ انصاري و ... بر نجاست مسکرات مایع بالاصاله نظر داشته اند. چنانچه که در جواهر الکلام آمده است :" المشهور نقلاً وتحصیلاً قدیماً وحدیثاً بیننا وبین غیرنا شهرة کادت تکون اجماعاً بل هی کذلک النجاسه"[12 ]

همچنین ، قال السید المرتضی – رض – لا خلاف بین المسلمین فی نجاسه الخمر الا ما یحکی من شذاذ لا اعتبار بقولهم . .قال الشیخ طاب ثراه الخمر نجس بلا خلاف . قال السید المرتضی فی " الناصریات " : " الخمر نجس" علامه ي حلی در " منتهی المطلب" می گوید: " الخمر نجس وهو قول اکثر اهل العلم" و نیز قال المفید فی " المقنعه " : " والخمر ونبیذ التمر وکل شراب مسکر نجس ".
نظر مشهور فقهاي متاخر مانند آیات عظام امام خمینی، خویی، منتظري ، مکارم شیرازي، وحید خراسانی ، و ... بر نجاست مسکرات استوار است.
آیت االله وحید خراسانی دراین باره می گوید: " شراب و نبیذ مسکر نجس است، و در غیر این دو از مسکرات مایع بجز فقّاع احتیاط مستحبّ اجتناب است، و اگر مثل بنگ و حشیش روان نباشد پاك است اگر چه چیزى در آن بریزند که روان شود. فقّاع که به آن آبجو می گویند نجس است، ولی آبی که به دستور طبیب از جو می گیرند و به آن ( ماء الشعیر ) می گویند پاك می باشد."

همه الکل ها نجس نیستند، آنچه نجس است مسکر مایع بالاصاله میباشد، یعنی چیز مایعی که در همان حال معمولی میعان، واجد صفت اسکار است . الکل اتیلیک ماده مست کننده اي است که در همه مشروبات الکلی اعم از شراب، عرق، ویسکی، ودکا و مانند اینها به نسبت وجود دارد; پس طبعا مصداق مسکر مایع بالاصاله است و اگر فرضا بر آن چیزي اضافه کنند که مانع از شرب آن شود، باز حکم نجاست آن باقی است . البته اگر چیزي را شک داریم که مصداق مسکر مایع باشد محکوم به طهارت است. [13]
امام خمینی (ره) می فرمایند : ˈشراب و هر چیزي که انسان را مست میکند، چنانچه به خودي خود روان باشد، نجس است و اگر مثل بنگ و حشیش روان نباشد، اگر چه چیزي در آن بریزند که روان شود، پاك است.
همچنین می فرمایند: ˈاگر انگور و آب انگور به خودي خود جوش بیاید حرام، ولی نجس نیست، مگر آنکه معلوم شود که مست کننده است. و اگر به واسطه پختن جوش بیاید،خوردنش حرام است، ولی نجس نیست.ˈ
مرحوم آیت االله فاضل لنکرانی نیز اظهار داشته اند که شراب و هر چیزي که انسان را مست کند، چنانچه به خودي خود روان باشد، نجس است و اگر مثل بنگ و حشیش، روان نباشد اگرچه چیزي در آن بریزند که روان شود، پاك است.
در میان اهل سنت نیز دیدگاه مشهور نجاست مسکرات می باشد. قال فی المجموع النووي : " واما الخمر فهی نجسه لقوله تعالی " انما الخمر والمیسر رجس من عمل الشیطان "- 90مائده - ... الخمر نجس عندنا وعند مالک وابی حنیفه وسائر العلماء [14 ]"

2-1-2 دیدگا ه شاذ
از میان قدماي شیعی ؛ ابن بابویه در فقه الرضا ، شیخ صدوق در من لا یحضر ، ابن ابی عقیل عمانی – علی ما حکاه فی مختلف الشیعه - ؛ محقق اردبیلی در مجمع الفائده و البرهان ؛ سید خوئی در » التنقیح « و فاضل خراسانی در کفایه و ذخیرة المعاد ، سید محمد در مدارك الاحکام و محقق خوانساري در مشارق الشموس و ...
به طهارت خمر باور داشته ، لیکن نوشیدن آنرا حرام میدانند . حتی نماز در لباسی را که با شراب آلوده شده باشد ؛ جایز میدانند .
از اهل سنت هم عده اي همچون داود ظاهري ، شیخ ربیعه ( شیخ مالک ) والمزنی از یاران شافعی، طهارت شراب را قبول دارند . » ان الخمر طاهرة [15] «
ابن عقیل از فقهاي قدیم به طهارت مسکرات فتوا داده اند ". وقال ابن عقیل : من اصاب ثوبه او جسده خمر او مسکر لم یکن علیه غسلهما لا ن االله تعالی انما حرمهما تعبد ا لا لانهما نجسان .... کسی که جامعه یا بدن او به شراب یا هر مسکري آلوده شود ، شستن آن دو (جامه و لباس ) لازم نیست زیرا خداوند خمر و مسکرات را تعبدا حرام فرموده نه به خاطر نجاست آن.[16 ]
وقال ابو جعفر بن بابویه : لا باس بالصلاة فی ثوب اصابه خمر لا ن االله تعالی حرم شربها ولم یحرم الصلاة فی ثوب اصابته ..." ابن می گوید: نماز خواندن در جامه ي شراب آلود اشکالی ندارد،زیرا خداي تعالی نوشیدن آن را حرام فرموده و نماز خواندن در ان را حرام نکرده است.[17 ]
از متقدمین به آیت ا... صادقی تهرانی ، مظاهري و ... اشاره نمود. آیت ا... صادقی می گویند: مسکرات و شراب، چه از آب انگور یا خرما باشند به طور کلی پاکند ولی خوردن آنها حرام است.

2-2 مستندات (ادله) فقهی بر نجاست مسکرات
براي اثبات نجاست خمر به دلایل گوناگون استدلال شده که می توان آن ها را در سه دسته قرآن، سنت ،اجماع ، عقل تقسیم نمود

1 -2- 2 قرآن
خداوند، حرام بودن خمر را به صورت تدریجی در ضمن آیات قرآن بیان نمود. ابتدا آیه 67 سوره نحل، بعد آیه 219 سوره بقره، سپس آیه 43 سوره نساء و بالاخره آیه 90 سوره مائده در زمینه نوشیدن خمرنازل شده است. براي درك بهتر این مساله این آیات را به ترتیب شان نزول پشت سر هم می آوریم:
" - 1 اي پیغمبر از تو از حکم شراب و قمار می پرسند بگو در این دو گناه بزرگی است و سودهایی براي مردم دارد ولی زیان گناه آن بیش از منفعت آن است.(بقره،(219
-2 یا از میوه نخلها و انگورها به شما داده ایم که از آن خمرو روزي نیکو می گیرید، همانا در این امر براي گروهی که تفکر نمایند، نشانه اي هست. (نحل،(67
-3 اي کسانی که ایمان آورده اید ، در حالی که مستید به نماز نزدیک نشوید تا آن گاه که ( مستی زایل شود و ) بدانید چه می گویید... (نساء،(43
» - 4اي مؤمنان شراب وقمار و انصاب (بتان) و ازلام (تیرهاي مخصوص فال ) پلید و عملی شیطانی است. از آن پرهیز کنید تا رستگار شوید. « (مائده،(90
فقهایی که قائل بر نجاست خمر هستند به آیه ي اخیر استدلال کرده اند ؛ این استدلال بر دو نکته استوار می باشد : اول این که واژه »رجس« مترادف با نجاست است و یا حداقل به معناي پلیدي است که شامل نجاست ظاهري و شرعی می باشد. دوم آن که اجتناب به معناي دوري گزیدن از خمر می باشد.
برخی از فقیهان عامه براي نجاست خمر به آیه 21 سوره »انسان« استدلال کرده اند. در این آیه از ویژگی هاي نوشیدنی آخرت، پاك بودن آن دانسته شده است: »و سقاهم ربهم شرابا طهورا« گفته اند: »لو کانت طاهرة لفاتالامتنان بکون شراب الآخرة طهورا.« اگرشراب دنیا پاك بود، دلیلی نداشت که برمؤمنان منت گذاشته و شراب آخرت را پاك اعلام کند. [18]پ

2-2-2 سنت (دلیل روایی)
روایات فراوانی از طریق اهل بیت - علیهم السلام - به دست مارسیده است که هر یک به گونه اي نجاست خمر را در بردارد. این روایات معمولا در دو باب ذکر می شود: یکی ابواب مربوط به نجاسات ودوم، ابواب مربوط به نوشیدنی هاي حرام (اشربه محرمه) .
- 1 در یک روایت صحیحه، عبداالله بن سنان از پدرش نقل می کندکه وي از امام صادق - علیه السلام - چنین پرسید که شخصی لباس خویش را به کسی که گوشت جري (مار ماهی) می خورد و یا خمرمی نوشد، عاریه می دهد و آن را باز پس می گیرد، آیا می تواند قبل ازشست و شو در آن نماز بخواند؟ امام می فرماید: »لا یصلی فیه حتی یغسله[19 ] «
- 2 در موثقه عمار ساباطی، امام صادق - علیه السلام - می فرماید: »در خانه اي که خمر و یا مسکر دیگري وجود دارد، نماز نخوان ، زیراملائکه در چنین خانه اي وارد نمی شوند. و در لباسی که آلوده به خمرو یا مسکر دیگري است، قبل از شست و شوي آن، نماز نخوان.[20 ]«
- 3 در موثقه دیگر از عمار ساباطی از امام صادق - علیه السلام - درباره ظرفی که قبلا در آن شراب بوده می پرسد که آیا می توان اکنون در آن سرکه یا آبکامه یا زیتون ریخت؟ امام می فرماید: »هرگاه شسته شود ایرادي ندارد.« در خصوص ابریق نیز همین را می گوید. اما درباره قدح یا ظرفی که در آن خمر می نوشیده اند می فرماید: »سه مرتبه آن رامی شویی« بلکه در پاسخ به این سؤال که آیا آب ریختن به تنهایی کفایت می کند؟، تاکید می کند: »ریختن آب به تنهایی کافی نیست مگرآن که دست بکشد و سه بار آن را بشوید.[21] «
در این روایت، نجاست خمر به چند عبارت بیان شده است. به ویژه که در قسمتی ازآن، چندبار آب ریختن را لازم دانسته است.
- 4 در صحیحه محمدبن مسلم، از استفاده از ظروف اهل ذمه ومجوس که در آن ها خمر می نوشند، نهی شده است. در این جاتوصیف ظرف هاي اهل ذمه به این که در آن ها خمر می نوشند، می رساندکه نوشیدن خمر علت حکم است. و بعید است که نوشیدن خمر، موضوعیت داشته باشد. بلکه علت اصلی نجس بودن خمر می باشد.[22 ]

3-2-2 اجماع
یکی از دلایلی که معمولا براى اثبات نجاستخمر مطرح میشود،اجماع است. صاحب جواهر از کسانی است که بر روى این دلیلتاکید میورزد. »و المشهور نقلا و تحصیلا قدیما و حدیثا بیننا و بینغیرنا شهرة کادت تکو اجماعا بل هی کذلک النجاسه[23 ] .« بدیهی استبه دست آوردن اجماع در زمان صاحبجواهر بسیار مشکل بلکه غیر ممکن است. بنابراین باید دید در میانپیشینیان، چه کسانی ادعاى اجماع کردهاند؟
- 1 امامیه: اولین فقیهانی که سخن از اتفاق فقها در مسئله نجاستخمر به میان آوردهاند یکی سید مرتضی است که میگوید: میانمسلمانان خلافی در این مسئله نیست مگر افراد نادرى که اعتبارى بهقول آنان نمیباشد.
هم چنین سید ابوالمکارم بن زهره در کتاب»غنیه« در مورد مسئله نجاستخمر، ادعاى نبود خلاف در میانفقیهان امامیه مینماید. »الخمر نجسه بلاخلاف ممن یعتدبه« پس از آنان شیخ طوسی و آن گاه ابن ادریسو بعد از او فقیهان دورههاى بعد، هر یک همین ادعا را تکرارکردهاند [24 ].
- 2 اهل سنت: فقیهان اهل سنت هم چون ابن قدامه حنبلی، قاضیابن عربی مالکی، ابن حجر عسقلانی و غیر این ها ادعاى اجماع وعدم خلاف در میان »اهل علم«در خصوص نجاستخمر نمودهاند.و بسیارى دیگر از آنان بدون آن که نقل اجماع کنند، فتوا به نجاستخمر دادهاند; از آن جملهاند: ابو حامد غزالی، قاضی ابوبکر مسعودکاسانی، شیرازى صاحب المهذب و... . [25]

4-2-2 عقل
دلیل عقلی استقراء بوده و در مسائل تشریعی بستر دلالت الفاظ استقراء تام ممکن است. مسکر استقراء از نوع تام بوده مبنی بر اینکه هر جایی که حرمت مسکر اعلام شده نجاست آن هم اعلام شده است.

1-4-2-2 بیان شواهد عقلی بر مساوي بودن خمر و مسکر(دلیل عقلی ضرر و تضرر )
تنصیص لغویین اهل لغت تصریح دارند که منظور از خمر آن است که اسکار داشته باشد از باب نمونه المصباح المنیر در همین کلمه خمر می فرماید کلما خامر العقل فهو الخمر هر چیزي که عقل را بپوشاند و از کار بیاندازد و کارایی اش را مختفی بسازد آن خمر است پس بنابراین هر مسکري خمر است پس نص لغت شاهدي بر اینند که خمر و مسکر عین همدیگرند.

از این میان محدث بحرانی صاحب حدائق کتاب حدائق جلد 5 صفحه 112 و 113 تا 115 می فرماید که ثابت شده است که خمر مسکر است و مسکر بودن خمر یک حقیقت شرعیه است به عنوان حقیقت شرعیه به ثبت رسیده که خمر مسکر است نشانه اثبات

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید