بخشی از مقاله
چکیده
موضوع مطالبات قومی، شیوههای بیان و دگردیسی آن در جامعه از جمله مسائل مورد توجه در حوزهی تحقیقات علوم اجتماعی و سیاستگذاری ملی است. بخشی از تحقیق پیرامون مسألهی مذکور، منوط به مطالعهی خصیصههای شبکهایی کنشگران فضای مجازی و سهم آنها در بیان نگرشهای متضاد قومی است. در تحقیق حاضر، نظرات کاربران شبکهی اجتماعی اینستاگرام ذیل پستهای مرتبط با یک مشاجره قومی، بر اساس همسویی احساس با تعصبات قومی یا ضدتعصبات قومی دستهبندی میشوند. سپس، معناداری تأثیر تعداد دنبالکنندهها، تعداد دنبالشوندهها و تعداد پستهای فرد نظردهنده و نیز زمان نظردهی، بر نوع احساس ناشی از نظر، توسط آزمونهای آماری ارزیابی میشود. نتایج نشان میدهد کاربرانی که تاثیرگذاری گستردهتری دارند یعنی تعداد دنبالکنندهها یا تعداد پستهای بالاتری دارند عمدتا نظرات رادیکال و کاربرانی که دامنهی تاثیر محدودتری در شبکه دارند بیشتر تمایل به ابراز نظرات میانهرو دارند. علاوه بر این، مشاهده میشود کاربرانی که نگرش ضدتعصبات قومی دارند عمدتا، کاربران بیشتری را دنبال میکنند.
-1 مقدمه
یکی از دغدغه های دولت های امروزی حفظ انسجام و همبستگی میان اقوام گوناگون درون یک کشور و تقویت هویت ملی آن ها در برابر هویتهای قومی است. احساس تعلق به فرهنگ قومی به جای احساس تعلق عمیق تر به کشور این خطر را در بردارد که افراد ساکن، دولت ملی را نماینده خود ندانند و هویت ملی در آنها ضعیف باشد. اگر اقوامی نتوانند خود را در درون مرزهای جغرافیایی یک کشور با فرایند ملتسازی، زبان و مذهب رسمی هماهنگ سازند به حاشیه رانده شده و احساس محرومیت میکنند که خود باعث تقویت هویت های مادون ملی - مانند قومیت، نژاد و محلهگرایی - شده و محرکی برای دست زدن به اعمال سیاسی خشونتآمیز میگردد. بر اساس تحلیل حاجیانی [1]، اگر شدت مطالبات حقوق قومی را در یک طیف بین قوم گرایی ضعیف تا حاد رتبهبندی کنیم که در یک سر آن جامعه ای با ساختار متنوع و متکثر قومی و خودآگاهی قومی و در سر دیگر جامعه ای با گرایش به خشونت، استقلال طلبی و جداییخواهی قرار گیرد آنگاه جامعه ی ایران را میبایست در میانهی این طیف در نظر گرفت؛ یعنی تمایلات قومی و مطالبات وجود دارند اما به بحران قومی نرسیده است. تحلیل فوق و دیگر مطالعات مشابه، تا حدودی وضعیت جامعهی ایران از حیث مطالبات قومی را در فضای واقعی ترسیم می کنند. اما، به موازات دنیای واقعی، کنشگران اجتماعی با هویتهای مجازی در فضای دیگری نیز به تعامل با یکدیگر می پردازند. شبکههای اجتماعی در فضای مجازی، امکانات و چالشهای جدیدی را به وجود میآورد که می تواند باعث تغییر مطالبات قومی شود.
پاسخ به این سئوال که مطالبات عمومی پاسخ نگرفته مانند مطالبات قومی، چگونه در فضای مجازی تولید، تشدید، هدایت یا مهار می شوند پیش از این، موضوع چند تحقیق بوده است: حیدری و شاوردی[2] ضمن مصاحبه با صاحبنظران نتیجه میگیرند که حاکم بودن فضای دموکراتیک بر شبکههای اجتماعی و ارزشمند بودن رفتارهای دموکراتیک در این شبکهها باعث تلطیف عقاید گروههای تندرو یا در حاشیه ماندن آنها شده است. در تحقیق دیگری که در قالب پیمایش از 200 دانشجوی قومیت های گوناگون دانشگاه تهران، به منظور بررسی تاثیر شبکههای اجتماعی مجازی بر آگاهی، تعلق و تعهد قومی و پیامدهای احتمالی آن صورت گرفته است نشان داده می شود شبکههای اجتماعی مانند فیسبوک، هیچ نقشی در تقویت و یا تضعیف هویت قومی دانشجویان و نیز ترغیب دانشجویان به جنبشهای قومی احتمالی ندارند. با وجود این تحقیقات، همچنان نگرانیهایی در مورد استفاده متعصبان قومی از شبکههای اجتماعی مجازی برای برانگیختن کاربران در راستای اهداف سیاسی وجود دارد.[3]
در این مقاله، ما چگونگی بیان مطالبات قومی از سوی کاربران فضای مجازی و ارتباط بین نوع عقیدهی اظهار شده و خصیصههای شبکهای کاربران را مورد بررسی قرار می دهیم. بدیهی است تعداد کاربران متعامل در مشاجرات و نیز نوع عقاید ابراز شده به سادگی می تواند در تشدید یا تضعیف انگیزش هر یک از کاربران در ابراز تعلقات قومی شان موثر باشد. ما در این مقاله، وجود ارتباط معنادار آماری بین خصیصه های شبکه ای افراد همچون تعداد دنبال کنندگان و نوع عقاید قومی اظهار شده را ارزیابی میکنیم. دادههای مورد استفاده برای انجام این ارزیابی، نظرات1 کاربران شبکه ی اجتماعی اینستاگرام2 در اعتراض یا دفاع از یک آیتم نمایشی برانگیزاننده در یک برنامهی تلویزیونی - برنامه فیتیله، آبان - 1394 است. در ادامه ی این بخش، ابتدا چارچوب نظری مورد استفاده در این پژوهش تشریح و پس از آن، به اختصار شبکهی مجازی اینستاگرام معرفی و به شکل گزارش وار، اشاره ای به موضوع موردی این تحقیق می شود. در بخش 2، جزئیات روش، شامل تعریف کمّیت های مشاهده و متغیرهای هدف، طراحی آزمون فرض ها و نحوه ی جمع آوری و برچسب گذاری نظرات کاربران ارائه میشود. در بخش 3، نتایج حاصل از اجرای آزمون فرضها ارائه و مورد تحلیل قرار میگیرند و در پایان به جمعبندی یافتهها میپردازیم.
-1-1 چارچوب نظری
بر اساس تئوری جامعهی شبکهای ولمن [5]، »فضای مجازی امکان برقراری پیوندها و روابط ضعیف را به میزان نامحدود گسترش می دهد.« او نتیجه می گیرد »افراد هرچه بیشتر تعاملات شان را از فضای فیزیکی و عینی به فضای مجازی منتقل خواهند کرد؛ چرا که بقای یک گروه و منزوی نشدن یک فرد وابسته به وجود و تعدد پیوندهای ضعیف است.« بر اساس این تئوری، ویژگی های شبکه های اجتماعی مجازی در سه بعد قابل مطالعه است: دامنه شبکه3، مرکزیت4 و نقشهای5 کاربران. مرکزیت از یک جنبه می تواند بر حسب داشتن تعداد ارتباطات هر چه بیشتر با دیگر کاربران و از جنبهای دیگر بر حسب اینکه خروج فرد از شبکه باعث فروپاشی ارتباط چه تعدادی از دیگر افراد می شود مورد توجه قرار گیرد. همچنین، نقش های کاربران در شبکه های اجتماعی را میتوان بر اساس شباهتها در رفتار اعضای آن شبکه تعریف کرد. بر این اساس، ظهور واکنش های جمعی نسبت به یک رویداد برانگیزشی در شبکه را میبایست پدیداری حاصل از تعامل و برخورد نقشهای بعضا متضاد در چارچوب روابط برساخته در شبکهی کنشگران دانست. فهم سازوکار حاکم بر این پدیدار، مستلزم مطالعه ی نوع احساس6 دریافت شده از نقش های اجرا شده - در این مبحث، معادل با قرار دادن یک نظر ذیل یک پست - و موقعیت مکانی-زمانی وقوع آن است. به نظر می رسد بیان یک دیدگاه، از حیث نوع عقیده و زمان بیان، در بین کنشگرانی که به واسطهی ساختار شبکهای از دامنهی تاثیرگذاری وسیعتری برخوردارند متفاوت از دیگران باشد.
-2-1 شبکهی مجازی اینستاگرام
اینستاگرام بزرگترین شبکه اجتماعی اشتراک گذاری عکس و ویدئو در فضای مجازی است. تعداد کاربران فعال اینستاگرام در یک ماه، در مارس 2014 حدود 200 میلیون و در سپتامبر 2015 به بالای 400 میلیون نفر رسیده است. روند تغییر تعداد کاربران در ایران نیز محسوس بوده است.[6] بنابر آمار سایت کافه بازار، تا اسفند 93 حدود 4 میلیون و تا ابتدای بهمن 94، بیش از 10 میلیون بار دانلود و نصب نرم افزار کاربری اینستاگرام - در ایران - صورت گرفته است. در مطالعه ی کارکرد هر شبکه ی اجتماعی مجازی، توجه به ساختار آن اهمیتدارد که شامل سه بُعد می شود: هدف، امکانات و محدودیت ها. بنا بر تحلیل عبداللهیان [4]، عدم گمنامی، عامل کنترل درونی برای رعایت هنجارهای فضای مجازی - مثل گفتگوی مودبانه - است. عامل کنترل ساختاری - حضور مدیر و حذف نظرات کاربران - در نبود کنترل درونی در جهت دادن محتوای اظهارنظرها و کنش کاربران در دنیای مجازی تاثیر دارد.
با همین دیدگاه به بررسی شبکه اجتماعی مجازی اینستاگرام میپردازیم. هدف اینستاگرام را می توان به صراحت، بیشینه سازی سرعت رشد و تکامل شبکه ای از پیوندهای بسیار ساده دانست. این موضوع، در نگرش مینیمال توسعه دهندگان اینستاگرام در تعریف ابزارهای کاربری بسیار محدود و تشویق - توام با اجبار - کاربران به استفاده ی منحصر از دستگاه موبایل برای تولید و به اشتراک گذاری عکس دیده می شود. اینستاگرام امکان به اشتراک گذاری هر تعداد دلخواه عکس و ویدئوی کوتاه را به کاربرانش می دهد. امکانات دیگر اینستاگرام، تقریبا محدود می شود به امکان دنبال کردن دیگر کاربران و پسند کردن7 و نظردهی ذیل پست های ارسالی دیگران. از سوی دیگر، برای کنترل محتوا و روابط، کاربران می توانند صفحات خود را به صورت خصوصی تعریف کنند یا دسترسی کاربر خاصی را به دلخواه مسدود کنند. همچنین میتوانند نظرات نامناسب ذیل پست های خود را حذف و یا ارسال های دیگر کاربران را به عنوان محتوای ممنوع گزارش کنند. فیلتر نبودن دسترسی به اینستاگرام بر دلایل استقبال کاربران ایرانی نسبت به این شبکه اجتماعی میافزاید.
-3-1 مورد تحقیق
نمایش یک آیتم طنز در یک برنامهی تلویزیونی در جمعه 15 آبان 1394، زمینه ی رنجش و اعتراض بخش چشمگیری از بزرگترین جمعیت غیرفارس زبان ایران شد. پس زمینهای فکری رایج در جامعه، مستقیماً این استعداد را داشت که مضمون این آیتم طنز را به سادگی، برگرفته از جوک های توهین آمیز نسبت به ترکزبانان برداشت کند. اعتراضها، دو روز بعد از آن منجر به توقف پخش این برنامه و توبیخ مدیران شبکه ی تلویزیونی شد. علیرغم آن، تظاهرات اعتراضآمیزی در 18 آبان در شهرهای بزرگ ترک زبان برگزار شد که به درگیری با پلیس و دستگیری چند نفر منجر شد. بازتاب این جریانات در شبکه ی اینستاگرام بیش از دیگر شبکه های اجتماعی فضای مجازی بود؛ آنطور که برخی چهره های معروف بازیگری سینما، کمپینی در دفاع از اساس مقوله ی طنز به راه انداختند که با هجوم نظرات توهین آمیز گروهی از کاربران مواجه شد و سبب شد یک هنرپیشه زن مجبور به ترک اینستاگرام شود.
-2 روش تحقیق
رویکرد ما در این تحقیق، اکتشافی است و از این رو، به مقولات نظری درباره ی فعالی و مرکزیت کاربر نظردهنده و نوع احساس قابل برداشت از محتوای نظر اکتفاء میکنیم. واحد تحلیل، نظرات کاربران ایرانی اینستاگرام و واحد مشاهده، نظراتی هستند که ذیل پستهای حاوی هشتگ فیتیله - به تمام اشکال املائی به زبان فارسی و انگلیسی - قرار داده شده اند. نظرات توسط دو داور متخصصمورد تحلیل محتوای کمّی و کیفی قرار می گیرند و هر نظر بر حسب احساس برداشت شده از آن برچسب گذاری می شود. سپس با انجام آزمون های کراسکال-والیس8 و منویتنی-ویلکاکسون9، وجود یا عدم وجود هم تغییری معنادار بین نوع احساس برداشت شده از محتوای نظرو کمّیتهای مربوط به خصیصههای شبکهای نظردهندگان ارزیابی و تفسیر میشوند.
-1-2 خصیصههای شبکهای نظردهندگان
وضعیت هر کاربر درون شبکه ی اجتماعی، نشان دهنده ی موقعیت متمایز آن کاربر در ساختار شبکه است و جایگاه او در بهره مندی از امکانات شبکه را بازنمایی می کندمعمولاً،. هر وضعیت توسط برداری از توصیفگرهای کمّی بازنمایی می شود که در اینجا، ما به سه خصیصهی مرکزیت، تاثیرپذیری و فعّالی، برای بازنمایی وضعیت هر کاربر اینستاگرام اکتفاء می کنیم. برای سادگی، از اطلاعات قابل استخراج از سرویس دهندهی اینستاگرام، سه کمّیت تعداد »دنبال کنندگان10«، تعداد »دنبال شوندگان11« و تعداد »پست12« ارسال شده ی هر کاربر را به ترتیب در تناظر با هر یک از خصیصه های فوق مورد توجه قرار میدهیم. در قسمتی از ارزیابیهای بعدی، تعداد نظرات ترک شده توسط کاربر ذیل پستهای مرتبط با موضوع را نیز به این مجموعه میافزاییم.
-2-2 جمعآوری و برچسبگذاری نظرات کاربران
برای جمعآوری متن نظرات و فراداده های13 مرتبط با آن، همچون شناسه ی کاربر نظردهنده و زمان ارسال، از رابط برنامه نویسی نرم افزار اینستاگرام استفاده می شوند. بالغ بر 12800 رکورد مربوط به نظرات ارسال شده در یک بازه ی زمانی 32 روزه از سرویس دهندهی اینستاگرام دریافت شدند. هر رکورد علاوه بر متن نظر، فراداده های مربوط به کاربر نظردهنده، شامل نشانگر عمومی یا خصوصی بودن دسترسی به پروفایل آن کاربر و نیز تعداد دنبالکنندگان، دنبالشوندگان و پستها را در بر دارد. در اولین گام پالایش، رکوردهای مربوط به کاربران خصوصی را کنار میگذاریم چرا که مایلیم ارتباط بین احساس برداشت شده از نظرات و خصیصه های شبکه ای نظردهندگان را در محیطی مورد مطالعه قرار دهیم که مشاجرات درون آن و هویت شبکه ای افراد درگیر در آن، به طور آشکار در معرض مشاهده ی عموم کاربران قرار میگیرد. پس از حذف این گروه، 7306 نظر ارسال شده توسط کاربران عمومی باقی ماند. در گام بعد، متن نظرات توسط دو داور، خوانش و مطابق دستورالعمل زیر در پنج دسته »از حیث قومی توهینآمیز«، »از حیث قومی تحریکآمیز«، »ضدتعصبات قومی«، »ممتنع« و »بی ارتباط با موضوع تحقیق« طبقه بندی میشوند:
· از حیث قومی توهین آمیز. دست کم یک کلمهی زننده، توهینآمیز یا تحقیرآمیز - ناسزا، دشنام - در متن نظر وجود داشته باشد که نظردهنده آنرا به قومیتی خاص نسبت داده است.
· از حیث قومی تحریک آمیز. اظهار نظر، حاوی الفاظ توهین آمیز نیست اما به لحاظ مفهومی سبب دامن زدن یا تحریک تعصبات قومی و یادآوری تعلقات قومی میشود. در این گویه، سطح تحریکپذیری خوانندهی نظر، به طور عرفی متناسب با جو و شرایط حاکم در زمان رویداد موضوع در نظر گرفته می شود. باید توجه داشت در دیگر پژوهش ها، برچسب گذاری یک نظر به عنوان تحریکآمیز می بایست با توجه به زمینه انجام شود.
· ضدتعصبات قومی. محتوای نظر، نگرش متعصبانه در تمام قومیت ها را شدیداً محکوم و ضمن نفی هر نوع قومیتگرایی و یادآوری تعلقات ملی، تمام طرفین را به آرامش دعوت میکند.
· ممتنع. دربرگیرنده ی هیچ نوع موضع گیری له یا علیه نگرش قومی نیست و از برنامهی طنز موضوع تحقیق یا بازیگران آن حمایت میکند.
· بی ارتباط با موضوع تحقیق. اظهارنظر در ارتباط با موضوع این تحقیق قرار نمیگیرد.
برخی نظرات وجود دارند که تنها دربرگیرنده ی اعلام یک موافقت یا مخالفت ساده و کوتاه در پاسخ به برخی نظرات قبلی هستند. این دسته از نظرات به همین شکل نگه داشته می شوند و پس از طبقه بندی کاربران - در پائین - ، با توجه به برچسب کاربر پاسخداده شده برچسبگذاری میشوند.
طبقهبندی کاربران
با توجه به برچسبگذاری نظرها، هر کاربر نیز بر حسب احساسی که از مجموعه ی نظرات او برداشت می شود مطابق با دستورالعمل زیر، در یکی از سه گروه »دارای تعصبات قومی«، »ضدتعصبات قومی« و »میانهرو« طبقهبندی میشود:
· دارای تعصبات قومی. اگر دست کم یک اظهارنظر با برچسب توهینآمیز یا تحریک آمیز داشته باشد و هیچ اظهارنظری با برچسب ضدتعصبات نداشته باشد.
· ضدتعصبات قومی. اگر دست کم یک اظهارنظر با برچسب ضدتعصبات قومی داشته باشد و هیچ اظهارنظری با برچسب های توهین آمیز و تحریکآمیز نداشته باشد.
· میانه رو. اگر در گروه های فوق قرار نگیرد اما دست کم یک اظهارنظر ممتنع داشته باشد.
