بخشی از مقاله
چکیده
در پژوهش حاضر به بررسی رسالت تربیت دینی ـ اجتماعی دانشگاه از منظر بنیانگذار جمهوري اسلامی ایران حضرت امام خمینی پرداخته شده است. روش انجام پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتوي بوده؛ بهعلاوه براي گردآوري دادههاي لازم، براي پاسخدهی به سؤالهاي پژوهش، تمامی مکتوبات، سخنرانیها، بیانیهها، فرامین، توصیهها و آثار حضرت امام خمینی(ره) با استفاده از فرم فهرست وارسی محققساخته دومرحلهاي باز و بدون پیشسازمانیافتگی، تحلیل و یافتهها به شیوه کیفی تحلیل شده است.
عمدهترین یافتههاي پژوهش عبارتاند از:
در مجموع عبارات ذکر شده توسط حضرت امام خمینی(ره) در خصوص دانشگاه، هفتادونه مرتبه آنها در خصوص اقسام و اشکال متعدد رسالت تربیت دینی ـ اجتماعی دانشگاه بوده که پس از طبقهبندي بر اساس فصول مشترك، نهایتاً بیست و شش مؤلفه رسالت تربیت دینی ـ اجتماعی، شامل زمینههایی چون: تلاش دانشگاه براي تربیت انسانهایی مؤثر در استقلال، وحدت، انسجام و توسعه کشور، تقدمبخشی به رشد تزکیه و تهذیب بر تعلیم و آموزش، تلاش عملی براي رشد احساس تعهد دانشجویان نسبت به ارزشهاي دینی و انقلابی، تلاش دانشگاه براي تربیت انسانهایی خلاق، خودرهبر، خودمدیر و خودفراگیر، تلاش دانشگاه در اشاعه و تحکیم فرهنگ احترام به دانایان و... استخراج شده است.
واژگان کلیدي: حضرت امام خمینی، رسالت دانشگاه، تربیت دینی ـ اجتماعی، تحلیل محتوي.
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
2
مقدمه
تربیت را داراي دو ریشه دانستهاند. برخی واژه تربیت را از ریشه »ربو« گرفته که از باب تفعیل و به معناي
زیادت است. برخی نیز آن را از ریشه »ر ب ب« گرفتهاند. رب ب که در صورت مضاعف، رب میشود، دو
عنصر معنایی، مالکیت و تدبیر را در خود دارد. در المفردات رب در معناي مصدري، معادل تربیت گرفته شده
که به معنی گرداندن و پروراندن پیدرپی چیزي تا به حد نهایت است. واژه تربیت با توجه به ریشه آن به معنی پروراندن و تأدیب و در اصطلاح به معنی شکوفا نمودن استعدادهاي آدمی با ایجاد زمینه مناسب و در
جهتی مطلوب است(احمدي،1374، ص(12 بنابراین، تربیت را فراهم آوردن موجبات رشد و پرورش و
تدارك زمینهها و عوامل براي به فعلیت رساندن و شکوفا ساختن استعدادهاي انسانی در جهت مطلوب،
تعریف نمودهاند (حجتی ،1368، ص.(8
توصیفات دیگري چون: رسیدن به رشد، هدایت به حق و کمال، رسیدن به حد بلوغ و تشخیص، تزکیه
نفس، اخلاق و ادب و یا استخراج استعدادهاي انسانی و از قوه به فعل درآوردن آنها (احمدي، 1374، ص(9
و یا تزکیه نفس که همان آراستن نفس به نیکیها و پیراستن آن از بديها و آلودگیها است نیز در تعریف
تربیت آورده شده است.
هدف غایی در تربیت اسلامی، عبودیت بوده و غرض آن است که آدمی عبد خدا شود. عبد شدن ناظر به فرایندي پیچیده در جهت خروج از سلطه عواملی است که تهدید تصاحب انسان را دارند. تربیت اسلامی مجموعهاي از اصول و روشهاي مورد نظر اسلام است که در جهت فطرت انسان و براي تعالی و کمال او در مسیر الهی میباشد و به شناخت او از خویش و جهان میانجامد.
تربیت دینی آن جنبه از تربیت است که انسان را با وظایف و شرایع دینی آشنا نموده و مبانی اعتقادي وي
را مستحکم مینماید. او را عامل به فروع بار آورده و فطرت الهی و انسانی را بارور میسازد. تربیت دینی
مرحلهاي از رشد را شامل میشود و برنامههایی را در جهت تسهیل رشد دینی تعبیه میکند. از این رو تربیت دینی ناظر به عمل کردن تربیت است (احمدي، 1372، ص.(27
علامه طباطبایی((1364 دین را مجموعهاي از معارف مربوط به حقیقت انسان، جهان و مقدرات متناسب با آن که در زندگی مورد عمل قرار میگیرد، تعریف نمودهاند. مایکل پترسون1 دین را متشکل از مجموعهاي از اعتقادات، اعمال و احساسات(فردي و جمعی) میداند که حول مفهوم حقیقت غایی سامان یافته است (مایکل
پترسون و دیگران، به نقل از ترجمه نراقی،.(1377
تربیت دینی، فعالسازي، سالمسازي، خلوص و رشد کارکردهاي قلب در جهت قرب به پروردگار عالم است. اگر تربیت دینی با چنین تعریفی تحقق پذیرد، هدایت سایر سطوح شخصیت به سادگی امکانپذیر خواهد بود. در غیر این صورت تربیت دینی کاري بس دشوار و تلخ جلوه خواهد کرد (احمدي، 1374،
ص.(32
غپکطکصژ ئکفyهع س ذ
تربیت اجتماعی، تأمین تمهیدات لازم براي متجلی ساختن ارزشها و ضوابط مطلوب اجتماعی در فرد به
منظور مؤثر بودن او در برخوردهاي اجتماعی، اعم از هدایت دیگران، مخالفت با نظرات غیرمنطقی، توافق، سازگاري و اموري نظیر آنها است (ایمانی، 1368، ص.(34
اسلام دینی است که اساس آیین خود را به طور صریح بر پایه اجتماع قرار داده و در هیچ شأنی از شئون
خود نسبت به اجتماع بیاعتنا نبوده است. اسلام دینی است کهبعد اجتماعی آن نسبت بهبعد فردي بسیار
گستردهتر و هدایتهاي این جنبه از زندگی جامعه انسانی در آن از وسعت بیشتري برخوردار است(قطب،
ترجمه جعفري، 1362، ص.(89
دورکیم تربیت را امري اجتماعی و وسیلهاي براي اجتماعی کردن فرد دانسته و معتقد است که تعلیم و
تربیت عملی است که نسلهاي بالغ بر نسلهایی که هنوز براي زندگانی اجتماعی به حد بلوغ و کمال
نرسیدهاند، اعمال میکنند(دفتر همکاري حوزه و دانشگاه، 1372، ج1، ص.(269
تربیت اجتماعی در اسلام از چنان جایگاه ویژهاي برخوردار است که حتی بر بسیاري از فعالیتهاي عبادي نیز تأثیر گذاشته و اعمال عبادي که به صورت جمعی انجام میگیرند بر اعمال انفرادي ارجحیت آشکار یافته است. قرآن مجید که کتاب زندگی و هدایت انسان است به صور گوناگون به موضوع فوق اشاره داشته و مجموع آیات و روایاتی که در این زمینه وارد شده، نشانگر اهمیتی است که اسلام به حیات جمعی داده است.
در بین اندیشمندان اسلامی، فارابی معتقد است، انسان از انواعی است که تأمین ضروریات زندگی و نیز
رسیدن به بهترین حالات روحی براي او جز از راه پدید آمدن جامعه امکانپذیر نیست (فارابی، سیاستالمدینه، به نقل از دفتر همکاري حوزه و دانشگاه، 1372، ج1، ص.(268 ابنسینا نیز انسان را مدنیالطبع میداند. وي هدف تربیت را اصالت دادن به رشد عقل نظري و تأکید بربعد اجتماعی آن میداند (دفتر همکاري حوزه و دانشگاه، 1372،
ج1، صص.(273-272
غزالی انسان را موجودي مدنیالطبع میداند که براي رسیدن به کمال ناگزیر از معاشرت با دیگران
است(همان، ص.(274 ابنمسکویه منشأ اجتماعی بودن انسان را، ضرورتهاي زیستی و نیازهاي دیگر افراد به یکدیگر در راه تکامل میداند و نیاز به تربیت اجتماعی را نیز در زمره این نیازها به حساب میآورد (ابن مسکویه، تهذیبالاخلاق و تطهیرالاغراق). خواجهنصیرالدین طوسی و برخی از اندیشمندان دیگر، گرایش
اجتماعی را مشتق از گرایشهاي دیگر نظیر صیانت ذات یا کمالجویی میدانند؛ بهطوريکه خواجه در اخلاق
ناصري اظهار میدارد، جامعهگرایی معلول گرایش کمالجویی فطري است(طوسی، 1356، ص.(251
علامه طباطبایی(ره) معتقد است هر فرد انسانی فطرتاً اجتماعی است و خداوند تکامل وي را در زندگی
اجتماعی قرار داده، از این روست که اسلام همه احکام خود را در قالب اجتماع ریخته و روح اجتماعی را تا
آخرین حد ممکن در آن دمیده است(طباطبایی، 1364، ج5، صص.(237-215
موضوع تربیت، در فرهنگ و معارف اسلامی، از منزلت و جایگاهی بس رفیع برخوردار است. بیتردید
یکی از ابعاد فکري بنیانگذار جمهوري اسلامی، حضرت امام خمینی(ره)، که از بنیاديترین رویکرد ایشان میس
باشد، مقوله تعلیم و تربیت است که همواره و در همه مراحل زندگی بدان توجه ویژه مبذول نمود و در گونهس
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
4
هاي مختلف تدریس، تدوین نوشتهها، تألیفات، سخنرانیها، نامهها و...، بر ضرورت و بایستگی طرح آن تأکید
و پافشاري فرمود؛ از اینرو میتوان گفت: حضرت امام(ره) پیش از آنکه سیاستمداري قاطع و انقلابی باشد، یا به عنوان مرجعی تام، مرجعیت و زعامت دینی را معنایی تازه بخشد، مربی بزرگ و معلم نمونه بود که توانست
با دریافتی عمیق و ژرف از مبانی تعلیم و تربیت الهی، در میدان سخت مجاهده نفس، خود را بیازماید و
مراحل سیر و سلوك را با موفقیت پشت سرگذارد، و نیز به تربیت نسلی که بار اصلی انقلاب را بر دوش میس
کشد، همت گمارد.
حضرت امام خمینی(ره) تربیت را هدایت دانسته و آن را وسیله شکوفا شدن فطرت و استعدادهاي نهفته انسان تلقی میکنند. انسان داراي ابعاد متعدد وجودي است که لازم است با فراهمسازي موقعیتهاي تربیتی
مناسب، مجموعه استعدادهاي وي به رشد رسد. بر این اساس، رسالت تربیتی دانشگاه به پرورشبعد عقلانی
محدود نشده و در کنار اهداف عقلانی، شامل ابعاد دینی ـ اجتماعی نیز خواهد بود.
در طول سالهاي پس از انقلاب اسلامی، کارکرد آموزش و فرهنگپذیري دینی در دانشگاهها و نیز تـعهد مراکز آموزشعالی ایران به این کارکردها، در عرصه نظر و عمل، مورد توجه رهبر انقلاب و مقامات جمهوري اسلامی قرار گرفت؛ به طوري که حضرت امام (ره) در پیام نوروزي 1359 خود، نخستین فرمان عملیاتی انقلاب فرهنگی را صادر کرد. فرمانی که ریشه در آرمانها و مطالبات اسلامی عقیدتی نخبگان و مردم مسلمان
ایران داشت و به دنبال آن بحث اسلامی شدن دانشگاهها و نظام آموزشی کشور با جدیت مطرح شد(صحیفه
امام، ج12، ص208-207 و ج13، ص.(5 تعطیلی دانشگاهها، تشکیل ستاد و سپس شوراي عالی انقلاب فرهنگی، جهاد دانشگاهی و نهاد نمایندگی مقام معظم رهبري در دانشگاهها، ایجاد معاونت فرهنگی، اجتماعی در وزارت علوم، تحقیقات و فناوري و نیز تشکیل ادارة امور فرهنگی و فوق برنامه در هر دانشگاه را در راستاي این فرمان باید ذکر کرد.
از مکتوبات و اظهارات حضرت امام خمینی(ره) در خصوص تربیت اجتماعی روشن است که معتقدند براي برقراري ارتباطات ضروري با دیگران باید زمینههاي لازم براي رشد افراد را فراهم آورد تا امکان ایفاي نقشهاي اجتماعی براي آنان میسر گردد؛ زیرا بسیاري از فضائل اخلاقی در مناسبات اجتماعی به فعلیت میرسند و بدون ایفاي نقش اجتماعی نمیتوان در خصوص تربیت اجتماعی افراد داوري کرد. اجراي نقش
اجتماعی و زیستن در جامعه وسیلهاي براي امتحان کردن ادعاي تربیت افراد میباشد.
تربیت اجتماعی از دیدگاه حضرت امام خمینی(ره) شامل: فراهم کردن زمینههاي لازم براي رشد فرد در
توانایی برقراري ارتباطهاي ضروري با دیگران، فراگیري نقشهاي اجتماعی و ایفاي آنها، پذیرش
مسئولیتهاي اجتماعی، ارج نهادن بر ارزشها و تلاش براي رشد و شکوفایی آحاد جامعه از طریق مهار
درونی میباشد.
اسلام مکتبی است که هم اصالت را از آن فرد میداند و هم از آن اجتماع، پس میتوان گفت که از نظر
اسلام، هم تربیت فردي و هم تربیت اجتماعی اهمیت دارد. استاد شهید مطهري در کتاب »جامعه و تاریخ« نظر اسلام را مبنی بر اصالت دادن به اجتماع و فرد بیان مینماید. به نظر شهید مطهري از آن جهت که فرد اصیل
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
5
است، پس تربیت او نیز باید از اصالت برخوردار باشد و چون اجتماع اصیل است، تربیت اجتماعی نیز اصالت
مییابد.
حضرت امام خمینی(ره) معتقد است که انسان داراي فطرت پاك است و عواملی ممکن است مانع
شکوفایی آن گردد که از طریق تربیت میتوان به رشد و شکوفایی فطرت کمک کرد. امام خمینی(ره) در
سخنی خطاب به متولیان تعلیم و تربیت، مسامحه و سهلانگاري در این امر را خیانت به اسلام و جمهوري
اسلامی و استقلال فرهنگی یک ملت و کشور میدانند و از آنان میخواهند که از آن احتراز کنند (صحیفه امام،
ج17، ص.(3 ایشان در ترسیم هدف تربیت به دعوت الهی، آدمسازي، توجه به خدا و تزکیه اشاره نمودهاند.
مؤسسات آموزشی و از جمله دانشگاه، داراي رسالتی خاص در حوزه انسانسازي میباشند. آنان باید براي
شکوفایی و رهایی فرد از قید و بندها به منظور رسیدن به کمال، زمینههاي لازم را فراهم آورند. رسالت تربیتی
مؤسسات آموزش عالی، تربیت جـوانانی آگاه از اهـداف اسلام، مطلع از فرهنگ غنی و مستقل اسلامـی ـ
ایرانی، متعهد به مصالح کشـور بوده و بر این اساس دانشگاه باید در راستاي نجات فرد از نادانی، ایجاد زمینه تعالی فرد در جهت تکامل و رسیدن به مقام عبودیت، گامهاي اساسی بردارد(همان، ج15، ص243 ـ .(244
آموزش و پرورش مهمترین کار یک کشور است
