بخشی از مقاله
چکيده :
امروزه ،گردشگري و به ويژه گردشگري روستايي گستره اي جهاني يافته است وپديده اي برآمده ازتوسعۀ همه جانبۀ نوآوريهاي فناوري دردوران نوين به شمارميرود. آنچه گردشگري را به عاملي در روند توسعه مبدل کرده است ،جريانهاي سرمايه ،فرهنگ واطلاعات دريک همپوشي باعواملي چون افزايش درآمد، سطح رفاه ، اوقات فراغت بيشتر وبهبود ارتباطات است . گردشگري و اقتصاد گردشگري در حال حاضر، در حال تبديل شدن به يکي از ارکان اصلي اقتصاد تجاري جهان است ، در اين راستا گردشگري روستايي نيز جزئي از صنعت گردشگري به حساب مي آيد که مي تواند با برنامه ريزي اصولي و مناسب و شناسايي مزيت ها و محدوديت ها ي گردشگري روستايي، نقش مؤثري در توسعه ي ملي و تنوع بخش به اقتصاد ملي و روستا بر عهده داشته باشد. گردشگري روستايي از طريق نفوذ و تأثير به کليه جوانب زندگي روستايي، آن هارا از نظر اقتصادي به رشد مي رساند. گردشگري روستايي در واقع شکلي از مشارکت همه ي اقشار جامعه روستايي در فرايند توسعه است که پژوهش حاضر نيز به بررسي تأثير گردشگري روستايي بر اقتصاد روستايي مي پردازد. سؤال اين است که گردشگري روستايي چه نقش در توسعه اقتصادي نقاط روستايي دارد. مقاله حاضر از نوع کاربردي و توصيفي – تحليلي است و گردآوري اطلاعات به صورت اسنادي- کتابخانه اي است . نتايج بدست آمده بيانگر اين واقعيت است که بخش اعظم مشکلات عقب ماندگي و توسعه نيافتگي روستاها به فقدان صنعت گردشگري برمي گردد. همچنين در روستاهاي که هدف گرشگري بوده اند، گردشگري تاثيرات اقتصادي مثبت ومنفي زيادي به وجود آورده است .
کلمات کليدي : گردشگري، گردشگري روستايي، توسعه پايدار، اشتغال ، اقتصاد روستايي
مقدمه
گردشگري درجهان کنوني،صنعتي پاک وسومين پديدة اقتصادي پويا، پررونق و رو به توسعه است که پس ازصنايع نفت وخودرو سازي گوي سبقت را از ديگرصنايع جهاني ربوده اند(غفاري،١٣٨٦) .به گونه اي که براساس برآورد سازمان جهاني جهانگردي، ارزش وجوه حاصل ازجهانگردي ومسافرت در دهه آتي با سرعتي افزون ترازتجارت جهاني به سطحي بالاتراز اقلام صادراتي درديگربخش هاي اقتصادي خواهد رسيد١٩٩٥٢١,World Tourism Organization همچنين پيش بيني ميشود که در٢٠١٠، شمارمسافران وجهانگردان ازمرز٩٣٧ميليون نفر خواهد گذشت )١٩٩٤٣٦,World Tourism Organization).
تاکنون صنعت جهانگردي بيش ازصدميليون فرصت شغلي مستقيم ايجاد کرده و مبناي تحولات شگرف اقتصادي – اجتماعي درسراسرجها نقرارگرفته است )١٩٩٣١٨,World Tourism Organization(. از اين رو با توجه به ويژگي بارز گردشگري روستايي به مثابه يکي از مردمي ترين اشکال گردشگري، ميتوان انتظار داشت که اين صنعت ، ازيکسو، به رشد اقتصادي وتنوع فعاليتهاي روستايي وازسوي ديگر، با جذب مازاد نيروي انساني، به ايجاد اشتغال و درآمدزايي براي ساکنان روستاها کمک کند؛ وبدين ترتيب ، فرصتي براي توسعۀ همه جانبه قلمداد مي شود(سقايي،٢:١٣٨٢).
فعاليتهاي گردشگري درمناطق روستايي به طورچشمگيري از دهه ١١درتمام کشورهاي توسعه يافته افزايش يافته ونقش کليدي را درتوسعه ي بعضي مناطق روستايي که از نظراقتصادي دچاررکود شده اند داشته است (٢٠٠٢١٠٠١,Rosa ( هرچند طي سالهاي اخيرگردشگري به مثابه ابزاري براي ارتقاي توسعه ي اجتماعي واقتصادي نواحي روستايي که دچار بحران ورکود شده اند، موردتوجه قرارگرفته است امابه عنوان يک ابزار رشد روستايي، بايدخودرا با سازوکارهاي بازاريابي معاصر وفق دهد )٢٠٠٥٩٥١,Isabel). درکشورهاي عضوسازمان همکاري وتوسعه ي اقتصادي و به ويژه درکشوراسپانيا تمايل شديد درمردم شهر براي انتخاب نواحي روستايي براي گذراندن تعطيلات به وجودآمده است )٢٠٠٢١٠٠٣,Rosa). اغلب برآوردها نشان مي دهد که گردشگري درنواحي روستايي١٠ تا ١٥درصد تمام انواع فعاليت گردشگري رابه خود اختصاص داده است رضواني،٨٦:١٣٨٧). نبود ظرفيت و درک کافي ازفرهنگ گردشگري به وسيله مردم يک مشکل عادي است که درهر جايي درتوسعه گردشگري روستايي پيدا ميشود (٢٠٠٦٨٧٨,Liu (
بسياري از نظريه پردازان و برنامه ريزان به گردشگري روستايي به چشم صنعتي که ثبات اقتصادي و جمعيتي را براي جوامع روستايي به دنبال دارد،مي نگرند و بسياري نيز مي پندارند که توسعه ي گردشگري روستايي راه حل بسياري از مشکلاتي است که مناطق روستايي با آنها دست و پنجه نرم مي کنند(منشي زاده ،نصيري،١٣٨٠).آنچه مسلم است گردشگري روستايي به طور فزاينده اي توان اقتصادي و درآمد زايي را در مناطق روستايي و زندگي بخش سکونتگاه هاي روستايي بالا برده است (٢٠٠٤,Briedenhann). اين موضوع در بسياري از مناطق جهان وسيله اي در جهت حمايت از محيط زيست و فرهنگ روستايي نيز به شمار مي رود که اگر گردشگري روستايي به نحوي مناسب برنامه ريزي و حمايت شود،منجر به يک فرآيند توسعه يافته براي حصول به پايداري توسعه در نواحي روستايي و نيز پايداري جوامع روستايي در کليه ابعاد اقتصادي،اجتماعي و فرهنگي مي شود (٢٠٠٠,Reinholde) براي دست يابي به مزاياي گفته شده بايد دقت داشت که گردشگري روستايي فعاليتي بسيار پيچيده است که با بخش اقتصاد وجوه مشترکي دارد،در نتيجه داراي آثار و پيامدهاي مختلفي مي باشد که مي بايستي در فرآيند برنامه ريزي تمامي جوانب آن مورد توجه قرار گيرد تا از اثرات منفي جلوگيري شود و تاثيرات مثبت عوامل اقتصادي،محيطي مرتبط با آن افزايش پيدا کند (١٩٩٧,Sharpley)باتوجه به آنچه گفته شد در تحقيق حاظر نقش گردشگري روستايي به مثابه استراتژي در ايجاد تنوع معيشتي و بهبود وضع اقتصادي روستاييان و نيز تأثيرات آن در ابعاد مختلف توسعه ي روستايي مورد مطالعه قرار گرفته است .
پيشينه ي تحقيق
طي چند دهه ي گذشته مطالعات متعددي درارتباط با ارزيابي اثرات گردشگري درزمينه هاي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي وزيست محيطي بر جوامع ميزبان انجام شده که ميتوان به موارد زير اشاره کرد:
شريف زاده و مرادنژادي(١٣٨١)،آورده اند که با گسترش گردشگري روستايي، امکان انجام فعاليت هاي اقتصادي و ايجاد مشاغل گوناگون در مناطق روستايي فراهم مي شود.
مراد نژاد و نظري(١٣٨٢)،درتحقيق خود به بررسي تأثير توسعه ي گردشگري بر توسعه ي روستايي پرداخته و گردشگري را يک عامل اقتصادي عمده و بسيار مؤثر دانسته است .که در سال هاي اخير مورد توجه قرار گرفته ،گردشگري مي تواند اثرات گوناگون از جمله ،ايجاد مشاغل گوناگون و نيز گستردگي زمينه ي اشتغال در گردشگري،به گونه اي که همه ي کارگران ساده و بدون مهارت و همچنين همه ي صاحبان مهارت مي توانند در اين رشته شاغل شوند.
رحمت ميرازي:در تحقيقي با عنوان «تأثير توسعه ي گردشگري روستايي بر اشتغال در منطقه ي اورامانات کرمانشاه »در سال ٨٨.گردشگري روستايي را از بخش هاي مهم در فعاليت هاي اقتصادي به شمار مي آورد.که باعث ايجاد اشتغال و درآمدزايي و جذب شاغلان ديگر بخش هاي اقتصادي و بويژه کشاورزي را به خود داشته است . همچنين در تحقيقات خارجي به عمل آمده :
لوييس ( ١٩٩٦ )باهدف مطالعه تبيين گردشگري روستايي درايالتاينديانا به تاثيرات توريسم براقتصاد وجامعه روستايي بدون حمايتهاي دولتي توجه دارد وبه برنامه ريزي وارائه مدلهايي براي توسعه توريسم درمنطقه مي پردازد.
ليپر(١٩٩٩,Liper) بر اين عقيده بوده است که در کشورها ي مختلف مردم ،گردشگري را صنعتي بسيار بزرگ اقتصادي با فرصت هاي شغلي فراوان مي دانند.
کوکيير و همکارانش (٢٠٠٢,.Cukier.snow et al)دريک مطالعه ي موردي با عنوان «اشتغال غير رسمي گردشگري:
فروشندگان دربالي اندونزي»به بررسي اهميت اشتغال غير رسمي گردشگري در دو منطقه ي بالي اندونزي پرداخته که يافته هاي آنها حاکي از آن است که بيشتر فروشندگان را نوجوانان ١٣ تا ١٩ ساله و جوانان مجرد تشکيل مي دهند.البته لازم به ذکر است که بحث اصلي در تحقيقات مذکور اعم از خارجي و داخلي، به رابطه ي گردشگري و اقتصاد باز نمي گردد، اما در جريان تحقيق اشاره هايي به گردشگري و تأثيرات آن بر اقتصاد شده است .
کيم ( ٢٠٠٥ ) دربررسي نقش توريسم به عنواني محرکي براي از بين بردن مشکلات اقتصادي درجامعه روستايي کره ، به نقش مهم دولت و بازار درمشارکت دربرنامه هاي توسعه توريسم درمنطقه مي پردازد.
روش تحقيق
روش تحقيق مقاله حاظر،توصيفي-تحليلي با استفاده از شيوه کتابخانه اي است . بر اين اساس ابتدا به مفهوم گردشگري روستايي پرداخته مي شود و ديدگاه ها و نظرات موجود در متون مختلف در ارتباط با گردشگري روستايي در جاه هايي که اين طرح ها اجرا شده ،مطالعه و مقايسه مي شود و در نهايت ابعاد مختلف تأثيرات گردشگري روستايي بر اقتصاد روستايي بررسي خواهد شد.
مباني نظري تحقيق
در سال هاي اخير،گردشگري به عنوان يکي از راه هاي از بين بردن فقر روستايي،در تحقيقات و پژوهش هاي مکتوبدر مورد اقتصاد روستايي وارد شده و توجه روز افزوني را کسب کرده است (٢٠٠٣,.Holland et al:١٩٩٨,.Butler et al). و قصد اين را دارد تا آسيب هاي محيطي را به حداقل برساند،رضايت بازديد کننده را فراهم سازد و در درازمدت مقدمات رشد اقتصادي روستا را ايجاد کند (٢٠٠٧,Anderson).يکي از اثرات مثبت اقتصادي گردشگري در نواحي روستايي اشتغال زايي است بر اين اساس مطالعات بليس و هوي درنواحي روستايي بريتيش کلمبيا حاکي از آن است که بيش از ٨٤ درصد ساکنان ، گردشگري را عامل ايجاد اشتغال در ناحيه مي دانستند(١٩٨٠٨٩,Belis,Hoy).به طوري که دبير کل پيشين سازمان جهانگردي در٨٩٩١،اعلام کرد:«گردشگري در پايان قرن ٠٢ به صنعت شماره يک جهان تبديل خواهد شد»(١٩٩٤١٦,Gee).که بسياري از کشورها اين صنعت پويا را منع اصلي درآمد،اشتغال زايي،رشد بخش خصوصي و... مي دانند(لي،٥٤:١٣٧٨ـ٥٦).
شارپلي:در مورد رابطه ي گردشگري روستايي و اقتصاد بر اين باور است که چون گردشگري روستايي منبع مهم و جديد براي ايجاد درآمد در جوامع روستايي است ،بنابراين :
ـ در کارهاي مرتبط با گردشگري مشاغل جديد به وجود مي آيد.
ـ از فعاليت هاي خدماتي موجود (حمل و نقل ،مراقبت هاي پزشکي،صنايع دستي و درآمد ها) حمايت مي شود.
ـ ايجاد مشاغل جديد و با کاهش هزينه هاي کشاورزي اقتصاد محلي تقويت مي شود(شارپلي،١٣٨٠:٤١).
بول :بر اين باور است که گسترش گردشگري داخلي در مناطق متعدد موجب باز توزيع درآمد و اشتغال خواهد شد. گردشگري اشتغال ايجاد خواهد کرد و بسته به ساختار بازار کار بر ميزان درآمدها مي افزايد(بول ،١٣٧٩: ٢٠٣ـ ٢٠٤).
با توجه به نوشته هاي لاندبرگ در زمينه ي نقش گردشگري در اقتصاد،اگر منطقه ي مورد بررسي جهت توسعه ي گردشکري داراي ميزان بيکاري بالايي باشد،مزاياي گردشگري آشکار تر خواهد شد. درآمد حاصل از گردشگري هرچند ممکن است از ساير منابع درآمدي کمتر باشد اما بهترين گزينه ي ممکن در شرايط موجود خواهد بود؛ چون ضمن افزايش درآمدهاي مالياتي،بيکاري را کاهش مي دهد و بر کيفيت زندگي شهروندان خواهد افزود (لاندبرگ ،١٣٨٣:٨٦)
لي:در مورد تأثيرات اقتصادي گردشگري مي گويد که گردشگري باعث افزايش درآمد ملي،توليد خالص ملي و همانطور که در شکل ١ مي بينيد ايجاد انواع اشتغال و نيز منبع درآمدي براي دولت شده است .(لي،٥٤:١٣٧٨ـ٥٥).
نمودار ١ـ گردشگري و اشتغال
منبع : لي(١٣٧٨)
ـ اشتغال مستقيم : ناشي از هزينه کردن براي تسهيلات گردشگري مانند (هتل ها جاذبه ها و... )
ـ اشتغال غير مستقيم : در بخش بازرگاني متأثر از گردشگري در مرحله ي ثانويه ، مانند (حمل و نقل ،صنايع دستي و... ).
در جدول ١ مي توان تعداد جاذبه هاي گردشگري را در کشور و روستاها بر اساس آمارهاي سرشماري سال ١٣٨٥ ملاحظه کرد.
جدول ١- جاذبه هاي گردشگري موجود در روستاها
