بخشی از مقاله
چکیده
خوشه صنعتی پدیده جدیدی نیست. این مفهوم بعد از گذار از طریق تعدادی از تئوری های اقتصادی توسعه یعنی تئوری مکانی در سال 1826 توسط فون تونن، تئوری فاصله صنعتی مارشال - 1920 - ، تئوری مجموعه صنعتی ماکس وبر - 1950 - و تئوری خوشه صنعتی میشل پورتر - 1990 - شروع و گسترش یافت. مفهوم خوشه توجه بسیاری از تصمیم گیران، دانشگاهیان و محققین را به عنوان یک استراتژی حیاتی برای توسعه روستایی - اقتصادی و صنعتی - به خود معطوف نموده است. امروزه در اقتصادهای توسعه یافته و در حال توسعه، بکارگیری مفهوم خوشه به عنوان ابزاری برای توسعه روستاها ی کوچک و صنایع خانگی و همچنین برای توسعه جوامع مرتبط با این صنایع مورد توجه می باشد. این مقاله، با بکارگیری روش کتابخانهای-اسنادی به شیوه مروری، منابع موجود در زمینه خوشه های صنعتی، بویژه خوشه های صنعتی روستایی را مورد بررسی قرار می دهد. یافته های بدست آمده نشان می دهد که استقرار خوشههای صنعتی و نتایجی که می تواند به دنبال داشته باشد می تواند نقش مؤثری در توسعه اقتصادی و کاهش فقر نواحی روستایی داشته باشد.
واژگان کلیدی: خوشه، خوشهی صنعتی روستایی، توسعه روستایی، روستا.
.1 مقدمه
توسعه روستایی غیرکشاورزی، اولویت راهبردی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه در طول دوره گذار اقتصادیشان از یک جامعه کشاورزی به صنعتی می باشد. این نوع توسعه، نقش مهمی را در ایجاد اشتغال محلی و پیوند با دیگر بخشها درکشورهای در حال توسعه بازی میکند - Reardon, et al. . - 2007 بخش غیرکشاورزی روستایی به دلیل نقش مهمی که در کاهش فقر روستایی میتواند داشته باشد، مورد توجه می باشد . - kimura, 2011: 1 - راهاندازی و گسترش صنایع روستایی با توجه به نقش مؤثری که میتوانند در راستای توسعه اقتصادی و اجتماعی ایفا کنند، یکی از مهمترین و اساسیترین راهحلها برای غلبه بر معظلات مناطق روستایی محسوب می شود.
توسعه فرصتهای شغلی در مناطق روستایی، توزیع عادلانه تر درآمد، کاهش شکاف درآمدی بین شهر و روستا، کاهش فقر و مهاجرت، افزایش صادرات و کاهش واردات، امکاناستفاده بهینه از منابع، امکانات موجود و مواد اولیه و همچنین کمک در تسریع روند توسعه کشاورزی از جمله مهمترین پیامدهای مثبت و قابل ذکر صنایع روستایی محسوب می شود - دربان آستانه، . - 43 : 1384 از سوی دیگر، مهمترین دلیل برای استقرار صنعت در روستا، عدم امکان جذب تمام نیروی انسانی آماده به کار روستایی در بخش کشاورزی است. به عبارت دیگر اقتصاد روستایی امکان لازم برای جذب این نیروی کار مازاد خود از طریق توسعه زیربخشهای غیرزراعی را دارد.علارغم این اهمیت، شکاف اطلاعاتی عمیقی در این زمینه وجود دارد که چگونه فعالیتهای غیرکشاورزی روستایی بویژه در دوردست ترین مناطق سازماندهی شود .
اولین چالش مهم در توسعه بخش غیرکشاورزی روستایی، محدودیتهای اعتبار مالی و سرمایه میباشد. مردم فقیر معمولاً دسترسی کافی به منابعمالی و اعتبارات رسمی برای شروع مشاغل در بخش غیرکشاورزی ندارند. بنابراین، مروری معمولی در زمینه ادبیات بازار مالی موجود، پیش شرطی برای توسعه صنعتی میباشد . - Ayyagari et al. 2006 - در بسیاری از کشورهای در حالتوسعه، گسترش بازار مالی دایر اغلب برایشان کاری چالش برانگیز میباشد.خوشه های صنعتی راهی برای غلبه بر این محدودیتها می باشد. یک خوشه تمرکزِ بخشی و جغرافیایی بنگاه های اقتصادی میباشد . - Schmitz, 1995 - مارشال و کروگمن فواید خوشهسازی صنعتی را مخصوصا در زمینه دسترسی به بازارها، فقر بازار کار و سرریزهای تکنولوژیکی شناسایی کردهاند. مخصوصاً از طریق بازدهی های دسته جمعی، خوشه ها میتوانند
کارآفرینان را قادر سازند تا در تولیدات صنعتی مشارکت نمایند که در غیر اینصورت ممکن است برای آنها غیرقابل دسترس باشد تا در این تولیدات مشارکت نمایند. این بویژه در کشورهای در حال توسعه که کار و سرمایهی در دسترس، محدود است، مهم می باشد. اثر مهم بازدهی دسته جمعی این می باشد که خوشه سازی از طریق تقسیم کار، به محدودیت های سرمایه را جبران میکند - . - Ruan and Zhang, 2009 ایدههای کاربرد خوشه های صنعتی برای توسعه اقتصادی از یک کشور به کشور دیگر و از منطقهای به منطقه دیگر متفاوت می باشد. در کشورهای توسعه یافته مثل ایتالیا و ژاپن و... که بالاترین سطح تکنولوژی را دارا می باشند، ایدهها در زمینه خوشه های صنعتی، به سمت نفوذ در بازارهای جهانی و افزایش قدرت رقابتپذیری می باشد اما در کشورهای در حال توسعه مثل هند، راهبرد خوشه برای توسعه اقتصادی روستاها، توسعه جوامع - از طریق ارتقاء مهارتها و دانش سنتی - ، کاهش فقر، توسعه بازارها و... میباشد - . - Das et al . 2011, 162
.2 خوشه صنعتی
خوشه، پدیدهی اقتصادی پیش پاافتادهای میباشد. UNIDO خوشه را به عنوان تجمع محلی بنگاههای اقتصادی تولیدکننده و فروشنده که با یکدیگر مرتبط یا تکمیلکننده بوده و در درون یک بخش یا زیربخش صنعتی خاص می باشند، تعریف می نماید - . - Tambunan, 2006: 1همچنین تعریفی که آقای پورتر از خوشه ارائه کرده به شرح زیر است:
»خوشه عبارتست از تمرکز جغرافیایی نهادهای شرکتهای مرتبط با یکدیگر در یک حوزه خاص.« در تعریف دیگر آلتنبرگ و اشتامر1 با توجه به متغیرهای اندازهپذیر - نه کیفی مانند اعتماد، اتکا به اجتماع یا محیط اخلاقی و.. - خوشه را اینچنین تعریف کرده است:»خوشه مجموعهای نسبتاً بزرگ از شرکت هاست که در محدوده مکانی خاصی قرار دارند، پیشینه تخصصی مشخص دارند و در آن تجارت بین شرکتی و تخصص شرکت هایچشمگیر است - «اشمیتز، . - 1381مهمترین ویژگی خوشه ها که همانا کارایی جمعی است مشروط به ایجاد شرایط زیر است:
-1 شکلگیری پیوندهای پیشین و پسین در بین شرکت های درون خوشه؛
-2 تبادل قوی اطلاعات بین شرکتها، نهادها و افراد درون خوشه ها، که محیطی خلاق پدید میآورد؛
-3 وجود شبکههای تجاری و پیوندهای تجاری کارآمد با بازارهای بزرگ و دور دست؛
-4 وجود زیرساختهای متنوع نهادی که پشتیبان فعالیتهای خاص در خوشهها هستند؛
-5 شکلگیری هویت اجتماعی- فرهنگی که در بردارنده ارزشهای مشترک است و قرار گرفتن نقش آفرینان محلی در محیط محلی که اعتماد متقابل را تسهیل میکند و
-6 وجود تحریمهای مؤثر علیه واحدهایی که برای توافقات جمعی ارزشی قایل نیستند - اشمیتز، . - 1381
خوشهها ممکن است که نمونهای از مجموعهای کارخانجات صنعتی باشند که در یک ناحیه واقع شدهاند تا از منابع طبیعی کسب منفعت نمایند یا اینکه نزدیک بازارهای بزرگ یا تسهیلات اشتراکی کار باشند. در این موارد، هزینههای حمل و نقل یا هزینههای نیروی انسانی در این شرکتها نسبت به استقرار آنها در جاهای دیگر پایینتر خواهد آمد. اما خوشههای صنعتیکلاسیک، به رابطه پیچیده تری در میان بنگاهها دلالت دارند - . - Gibbs and Bernat, 2002: 18خوشه ها بر مجموعه ای از صنایع که از نظر جغرافیایی و عملکردی با هم در رابطه هستند اشاره دارند. یک زیرمجموعه مهمی از خوشه ها، به عنوان خوشه ای از بنگاههای مشابه تعریف می شود. برخی مواقع خوشههای بخشی نامیده می شود زیرا آنها بیشتر بخش صنعتی را در بر میگیرند. این گروهها، بیشتر در نواحی روستایی رواج دارند. چندین خوشه از این نوع، در ادبیات توسعه روستایی مشهور شدهاند؛ شامل صنعت فرش درشمالغرب جورجیا، صنعت مبلمان منزل در منطقه Piedmont در کالیفرنیای شمالی و Tupelo در مینی سیپی و صنعت ساختمان در ایندیانا - Gibbs and Bernat, 2002: . - 19
.3 خوشه های صنعتی و عناصر تشکیل دهنده آن
یک خوشه متشکل از سه دسته عناصر اصلی است. شکل - 1 - نحوه تعامل و استقرار این سه دسته از عناصر را نشان می دهد.این عناصر اصلی در کنار یکدیگر می توانند با استفاده از عناصر زیر ضمن حرکت به سمت تخصصگرایی و پذیرش هویت تخصصی مشخص، هزینه های خود را کاهش دهند و بتوانند از صرفه جوئیهای ناشی از مقیاس بیرونی و درونی و نیز صرفههای ثابت و متحرک ناشی از تجمع بهرهبرداری نمایند. وابستگیهای درونی بنگاهها و نهادهای داخلی یک خوشه صنعتی کلید موفقیت و هویت یک خوشه هستند. این وابستگی بین بنگاهها از طریق واسطهها و فضای همکاری شکل میگیرد که نهادهای عمومی، دولتی و یا محلی آنها را آسان تر می نماید. نهادهای دولتی و برنامهریزان زیرساخت ها،نقش راهبردی را در تأمین زیرساختهای فیزیکی، ارائه خدمات و تسهیلات متعدد چون تأمین سرمایه از طریق وام های ارزان، ارائه خدمات مالی و اعتباری، تأمین سیستم اطلاعاتی و هماهنگ کردن بخشهای مختلف و نهادهای سیاسی و اقتصادی منطقه ای با تشکلهایصنعتی و صنفی، بانکها و سایر نهادها را دارند.
بدین ترتیب ملاحظه میگردد که توسعه صنعتی خوشه محور، با درگیرکردن نهادهای منطقه ای، شکلگیری و افزایش سرمایههای مادی و معنوی را تسهیل میکند - مجیدی،. - 1381بخشهای ارتباطی و ارتباط دهنده بنگاهها از طریق ایجاد یک ذخیره مناسب از نیروی کار در سطوح مهارتی متفاوت، ذخیرهای از تخصصهای فنی – خدماتی در بخش تعمیر و نگهداری ماشین آلات و نیز ذخیره ای از سرمایههای اجتماعی مربوط به اقدامات مشترک گروهی و فردی بنگاهها در داخل خوشه، نقش خود را در خوشه ایفا مینمایند . نمودار زیر این بخشهای ارتباطی را به نحوه سادهتری به نمایش میگذارد.با این وجود پیوند درون خوشهها، دو گونه ارتباط عمودی و افقی را در بر می گیرد. در پیوند عمودی مراحل مختلف تولید و یا فازهای تولیدی و خدمات مشترک در یک مجتمع محلی انجام
