بخشی از مقاله
پیشنهاد الگوی لجستیک معکوس جامع برای صنعت سبز، زیست سازگار و اقتصادی
چکیده: جهانی سازی، افزایش مقررات و درخواست مشتریان در خصوص رعایت مسائل زیست محیطی، رشد سریع فن آوری ها و کاهش دوره عمر محصولات، سازمان ها را وادار به بررسی اقدامات لازم جهت به کارگیری و مدیریت زنجیره تأمین سبز1 در راستای بهبود عملکرد زیست محیطی و اقتصادی کرده است. محصولات صنعتی پس از مرجوع و یا اسقاط بایستی به نحو مطلوبی توسط سطوح مختلف سازندگان بازیابی گردند و از انباشت آنها در محیط زیست جلوگیری به عمل آید. با توجه به مسائل زیست محیطی، زنجیره تأمینی با حلقه ی بسته مدنظر است که با هدف کمینه کردن ضایعات از محیط زیست حفاظت کند، در این مقاله به تبیین جایگاه و نقش لجستیک معکوس به عنوان ابزاری سودمند برای صنعت سبز و بازیافت، اسقاط و بازیابی محصولات صنعتی پرداخته می شود و جریان معکوس جامع به عنوان رویکردی مدیریتی و فنی برای لجستیک به نحوی پیشنهاد می شودکه از طریق آن بهینه کردن و کاهش اتلاف ها باید به زنجیره معرفی شده و الگوی استفاده از محصولات بازگشتی و اسقاطی از طریق تعمیر، استفاده دوباره، تولید دوباره و بازیافت، معرفی می گردد.
واژگان کلیدی: مسائل زیست محیطی، مدیریت زنجیره تأمین سبز، لجستیک معکوس جامع، بازیابی محصولات طبقه بندی Q53 :JEL
.1مقدمه
در دنیای مدرن و صنعتی استفاده از منابع زمین به سرعت در حال افزایش است و جوامع مختلف بشری به دنبال بهره برداری بیشتر از منابع به نفع کشورهای خود هستند. در این فضای صنعتی محصولات متنوع از کامپیوتر های شخصی گرفته تا پالایشگاهها و ماشین الات تولیدی و لوازم خانگی وسایر مصنوعات بشری تولید می شوند که خود آلایندگی های مختلفی را برای هوا، آب و خاک ایجاد می کنند. جهانی سازی، افزایش مقررات سازمان های دولتی و غیردولتی و درخواست مشتریان در خصوص رعایت مسائل زیست محیطی، سازمان ها را به خصوص در کشورهای در حال توسعه، وادار به بررسی اقدامات لازم جهت رعایت اصول زیست محیطی و به کارگیری مدیریت زنجیره تأمین سبز در راستای بهبود عملکرد زیست محیطی و اقتصادی کرده است(الفت و همکاران .(1390 (چوپرا (20052 بیان می کند زنجیره تأمین شامل تمامی قدم های درگیرمستقیم یاغیرمستقیم دربه انجام رساندن سفارش مشتری می باشد عموماً با تقاضای مشتری آغاز و با پرداخت وجه توسط او خاتمه می پذیرد. زنجیره تأمین نه تنها شامل سازندگان و تأمین کنندگان می شود، بلکه بخش های حمل ونقل، انبارها، خرده فروشان وحتی خود مشتریان را دربرمی گیرد.مدیریت زنجیره تأمین سبز، یکپارچه کننده ی مدیریت زنجیره تأمین با الزامات زیست محیطی در تمام مراحل طراحی محصول، انتخاب و تأمین مواد اولیه، تولید و ساخت، توزیع و تحویل و پس از مصرف، مدیریت بازیافت و استفاده مجدد با هدف بیشینه کردن میزان بهره وری و کمینه کردن مصرف انرژی و منابع است( اسریواستا20073، ایمانی و احمدی .(1388 با توجه به مسائل زیست محیطی و استفاده از فعالیت های زیست سازگار، زنجیره تأمینی با حلقه ی بسته مدنظر است که با هدف کمینه کردن ضایعات از محیط زیست حفاظت کند. چرا که محصولات صنعتی پس از استفاده و پایان عمر مفید اسقاط می شوند و رها سازی بدون برنامه آنها در طبیعت و حتی دفن بهداشتی باعث آسیب های جبران ناپذیری به طبیعت در بلند مدت می شود. زنجیره تأمین با حلقه ی بسته شامل دو زنجیره است: زنجیره ی رو به جلو و زنجیره معکوس که از طریق آن محصول بازیابی شده دوباره به زنجیره ی رو به جلو سنتی وارد می شود(ولز و سیتز2005 4، انیدیک و یورت.(20125لجستیک معکوس وسیله ای برای مدیریت زنجیره تأمین سبز است و بهترین راه برای دستیابی به این هدف می باشد. (کومار و میلجنت.(2006 6 لجستیک معکوس جامع مفهومی مدیریتی و فنی از کل فرآیندهای لجستیکی مورد نیاز برای جریان معکوس محصول پیشنهاد می کند بطوریکه ضمن بهینه کردن اتلاف ها در لجستیک معکوس محصول، بهترین استفاده را از اقلام برگشتی یا اسقاطی از طریق تعمیر، استفاده ی دوباره، تولید دوباره و بازیافت برای همه ارکان زنجیره تامین بصورت اقتصادی فراهم نماید، بایستی تاکید شود که اگر فرآیندهای لجستیک معکوس در راستای استراتژی های کسب و کار سازمان و به روشی اقتصادی انجام نشوند، در بلند مدت مورد استفاده سازمانها قرار نخواهند گرفت. در ادامه مقاله مطالعات و مرور ادبیات لجستیک معکوس، جایگاه لجستیک معکوس در زنجیره تامین سبز و الگوی لجستیک معکوس جامع پیشنهادی معرفی خواهند شد.
.2 مرور ادبیات
افزایش نگرانی های مربوط به محیط زیست ناشی از فعالیت های صنعتی، لجستیک معکوس را به یکی از حوزه های مورد توجه و علاقه تبدیل ساخته است. علاوه بر نگرانی های زیست محیطی، دلایل زیاد دیگری هـم وجـود دارنـد که سازمان ها و شرکت ها را برای به کارگیری لجسـتیک معکـوس ترغیـب مـی کننـد از جملـه قـوانین و مقـررات دولتی، دلایل اقتصادی و دلایل تجاری. لجستیک معکوس، فرآیند برنامه ریزی، به کارگیری و کنترل جریان موثر و کارا به لحاظ هزینه از مواد خام، موجودی در دست، کالاهای تمام شده و اطلاعات مربوطـه از نقطـه ی مصـرف تـا نقطه ی آغازین با هدف بازپس گیـری ارزش یـا ضـایعات مناسـب اسـت(راجـرز و تیـبن20017، لمبـرت و ریوپـل8 .(2011بازیافت، بازتولید و استقرار از فاکتورهای اساسی در این زمینه هستند.
مدیریت زنجیره تأمین، هماهنگ سازی تولید، موجودی، محل و موقعیت و حمل و نقل در بین اجزای یـک زنجیـره به منظور رسیدن به بهترین ترکیب پاسخ دهی و کارایی برای بازار مورد نظر است( هوکوس .(20069 شـکل 1 یـک زنجیره تأمین بسته را نشان می دهد که لجستیک معکوس را با لجستیک سنتی مقایسه نموده اسـت، لجسـتیک سـنتی شامل سه لجستیک خرید، درونی و توزیع می باشد و از تأمین کننـده شـروع شـده و بـه خریـداران مـی رسـد و در قسمت لجستیک معکوس، بازیافت و برگشتی ها را نیـز در بـر مـی گیـرد. (لـوگزار و همکـاران2006 10، انـدیک و یورت (2012
شکل :1 لجستیک معکوس در مقایسه با سیستم های فرعی لجستیک سنتی. (لوگزار و همکاران2006 11، اندیک و یورت (2012
در مطالعات گذشته لجستیک معکوس به سه ناحیه ی اصلی تقسیم می شود: برنامه ریزی توزیع، کنترل موجودی و برنامه ریزی تولید (فلیچمن12، بلومهوف -رووارد13، دکر14، نونن 15، واسنهوف(1997 16ضمناً. بایستی بیان نمود کهاخیراً لجستیک معکوس در چهار حوزه تحقیقی مطالعه می شود: تجربی، تئوری، مفهومی و ریاضی.( سرکیس17، پرسلی.(2007 18در ادبیات مربوط به لجستیک معکوس، بیشتر نویسندگان یک سیستم دارای چهار گام اصلی را ارائه کرده اند(جیونتینی و اندل1995 19، استاک2004 20، شوارتز :(200021
· ورود: ورود به سیستم لجستیک معکوس یا بازسازی محصولات برگشتی، یا تصمیم در این مورد که چه محصولاتی اجازه ی ورود به این سیستم را دارند.
· جمع آوری: فعالیت هایی همچون بازیافت و بازتولید
· طبقه بندی: تصمیم گیری در مورد سرنوشت هر محصول برگشتی و این که چه کاری قرار است به وسیله ی محصول انجام شود.
· استقرار: شامل انتخاب مقصد محصول و گزینه های استقرار در سیستم می باشد. می تواند شامل حذف از
فرآیند مانند برگشت به خرده فروش، فروش دوباره یا دور ریختن باشد.
در حوزه ی لجستیک معکوس سه سطح تصمیم می توانند مطرح باشند(گاید و جایارامان2000 22، تافل23 2003، فلیچمن و همکاران :(1997 تصمیمات استراتژیک( دوره زمانی 2 تا 5 ساله)، تصمیمات تاکتیکی( دوره زمانی 1 تا 2 ساله) و تصمیمات عملیاتی(شامل تصمیم گیری های ماهانه، هفتگی و روزانه). هر یک از این تصمیمات می تواند اثر قابل توجهی بر روی بهبود عملکرد سازمان به لحاظ زیست محیطی و اقتصادی داشته باشد انواع تصمیمات مورد بحث در جدول 1 آورده شده اند.
جدول :1 انواع تصمیمات در لجستیک معکوس
مفهوم مدیریت زنجیره تأمین سبز (GSCM) برای اولین بار در سال 1970 ارائه شد و در سال 1990 متخصصان زیادی به تحقیق در این زمینه پرداختند. (جی چن و وو لیانگ (2012)24 و استجر(1996) 25 زنجیره تأمین سبز را نوعی زنجیره ارزش برای حفاظت از محیط زیست از طریق ایجاد و آموزش فرهنگ می دانند که با پشتیبانی از طرف جامعه کامل می شود و سرکیس (2003) زنجیره تأمین سبز را اینگونه تعریف می کند: ترکیب لجستیک رو به جلو و معکوس با فرآیند ورود و خروج مربوط به مواد خام محصولات مختلف، تولید و توزیع. از این تعاریف می توان نتیجه گرفت که مدیریت و فعالیت های زنجیره تأمین سبز باید با استقرار، مدیریت و کنترل تأثیرات زیست محیطی سر و کار داشته باشد که همزمان از ترکیب لجستیک رو به جلو و معکوس، همکاری با تأمین کنندگان بالادستی و پایین دستی، یکپارچه سازی با مشتریان اصلی و به کار گیری قوانین زیست محیطی، استفاده می کند( جی چن و وو لیانگ .(2012 محققان سبز بودن را به دو نوع تقسیم می کنند: برخی طراحی سبز را برای محصولات در نظر می گیرند و برخی بر روی عملیات سبز ( شامل موضوعاتی همچون لجستیک معکوس، طراحی شبکه و مدیریت ضایعات به منظور کمینه کردن مقدار ضایعات دور ریختنی می باشد) تأکید کرده اند.(جمشیدی و همکاران .(2012شکل 2 یک جریان زنجیره تأمین سبز را نشان می دهد و فرآیند های مدیریت شده در زنجیره تأمین را به تفصیل معرفی می کند. از جمله مزایا و منافعی که سازمان پس از به کار گیری زنجیره تأمین سبز به دست می آورد عبارت از افزایش سود، تولید اقتصادی، افزایش رقابت پذیری، پاسخگویی اجتماعی، پاسخگویی قانونی و اعتبار تجاری می باشد در واقع، تطابق با معیار های زیست محیطی، ارزش افزوده ای مانند توسعه ی تکنولوژی جدید و افزایش قدرت در مذاکره با مشتریان بالقوه برای شرکت ایجاد می کند. اگر تکنولوژی تولید به منظور کاهش ضایعات در تولید طراحی شود، قابلیت سودآوری شرکت افزایش می یابد. علاوه بر آن با طراحی دقیق تر و سبزتر محصول ، مزایای اقتصادی برای مشتریان به واسطه ی کارایی در مصرف انرژی، افزایش می یابد.
شکل :2 مدل جریان زنجیره تأمین سبز (GSCF) (لمبرت 2008، اندیک و یورت (2012
فاکتور دیگری که به شرکت قدرت مذاکره ی بیشتری می دهد، دریافتن این موضوع است که قیمت، تنها وسیله برای رقابت در بازار نیست بلکه شرکت ها باید ارزش های متفاوتی برای مشتریان ایجاد کنند. بنابراین می توان گفت هشیار بودن نسبت به مسائل زیست محیطی، نه تنها مزایای رقابتی برای شرکت ایجاد می نماید بلکه با کمینه کردن ضایعات نامحسوس تولید را اقتصادی تر می کند وسود حاصل از آن، هزینه سرمایه گذاری های جدید مورد نیاز را جبران می نماید( اندیک و یورت .(2012
.3 بحث و تحلیل نقش لجستیک معکوس در صنعت سبز
در مطالعات انجام شده زنجیره تأمین سبز به سه بخش تقسیم می شود (ایمانی و احمدی : (1388)
-1 لجستیک داخلی: شامل دریافت، ذخیره و جا به جایی مواد خام. متغیر های مهمی که در این زمینه بر محیط زیست تأثیر می گذارند عبارتند از: خرید مواد خام، بهبود حمل و نقل، انتخاب وسیله ی حمل، کنترل موادخام، انبارداری. استفاده از مواد سوختی پاک همچون گاز طبیعی و برق،استفاده از انرژی به صورت کاراتر و پاک تر، کاهش تعداد سفرها با توازن در جا به جایی ها و حمل و نقل ها و اجرای برنامه های مناسب تعمیرات و نگهداری، برنامه ریزی دقیق و تبادل اطلاعات باعث کاهش اثرات مخرب زیست محیطی می شوند.
-2 تولید سبز: تولید پاک و طراحی محصول با در نظر گرفتن محیط زیست، تولید مجدد و تولید ناب را در بر می گیرد. به کارگیری مواد خام سازگار با محیط سبز و بهینه سازی فرآیند ها برای کاهش ضایعات جزء این دسته می باشد.
-3 لجستیک خارجی: شامل کلیه فعالیت های توزیع فیزیکی مثل جمع آوری، ذخیره و توزیع کالای نیم ساخته بین مشتریان که با کاراتر شدن شبکه ی توزیع صرفه جویی و حذف انرژی اضافی حاصل خواهد شد.در مطالعات انجام شده توسط خور و زول کیفلی(2012)26 و خور و اودین (2013) 27 فرآیند استقرار محصول برای زنجیره تأمین حلقه بسته مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است و فرآیندهای لجستیک معکوس بصورت تعمیر، بازسازی، بازتولید، بازیافت و دور ریختن ضایعات تعریف شده اند(شکل .(3 اولین گام در تحقق لجستیک معکوس موثر طراحی محصول برای این امر است.
شکل :3 فرآیند استقرار محصول برای زنجیره تأمین با حلقه بسته.( خور و زولکیفلی2012 28، خور و اودین 29 (2013
.1-3 طراحی برای لجستیک معکوس:
برای اینکه لجستیک معکوس بتواند بطور موثر عمل نماید بایستی در مرحله طراحی محصول مسئله بازیابی و اسقاط و بازیافت مورد توجه قرار گیرد لذا بحث طراحی سبز مطرح می شود. طراحی سبز، می تواند شامل طراحی برای مونتاژ معکوس، طراحی برای محیط زیست و طراحی برای بازیافت باشد (خور و اودین (2013 بطوریکه در طراحی محصول توجه به اقداماتی
