بخشی از مقاله
ضرورت به کارگیری فنآوری اطلاعات در لجستیک معکوس
چکیده
از جمله مباحثی که امروزه در حوزه لجستیک و مدیریت زنجیره تأمین صنایع مختلف مطرح است، موضوع "لجستیک معکوس" و "مدیریت بازگشتیها" میباشد؛ موضوعی که به نظر میرسد تاکنون در صنایع مختلف کشورمان به آن توجه جدی نشده است. طی دو دهه اخیر، شرکتها و صنایع زیادی در کشورهای پیشرفته، بررسی در این زمینه را آغاز کرده و لجستیک معکوس را یکی از فرایندهای مهم در زنجیره تأمین خود درنظر گرفتهاند. در دهههای اخیر، لجستیک معکوس به دلایل اقتصادی، قانونی و زیستمحیطی مورد توجه زیادی قرار گرفته است و منجر به پیدایش یک رقابت جدید جهانی در بین سازمانها گشته است. لجستیک معکوس، کلیه فعالیتهای مرتبط با برگشت محصولات نظیر جمعآوری و بازرسی، دسته-بندی مواد، پردازشهای مرتبط با برگشتیها، استفاده مجدد و افزایش طول عمر مفید محصولات استفاده شده را شامل می شود. در دنیای روبه رشد امروزی، برقراری ارتباط و تبادل اطلاعات با تأمینکنندگان، تولیدکنندگان و مشتریان بدون کمک فناوری اطلاعات میسر نیست و به همین منظور می توان گفت به کارگیری فناوری اطلاعات و تجارت الکترونیک نقشی حیاتی را در این زنجیره ایفا میکند. تجارت الکترونیکی با هدف دستیابی به معاملات تجاری از طریق شبکههای ارتباط از راه دور مانند اینترنت، سعی در سهیم کردن اطلاعات تجاری، نگهداری روابط تجاری، انجام مذاکرات تجاری و حل و فصل و اجرای توافقنامهها را دارد. در این مقاله ابتدا به بررسی لجستیک معکوس و فرآیندهای مرتبط با آن پرداخته، سپس تفاوت-های لجستیک معکوس و مستقیم را برشمرده و به بررسی نقش فناوری اطلاعات و تجارت الکترونیک، مدلهای جدید و کارای تجارت الکترونیک در لجستیک معکوس و چالشهای موجود در این حوزه می پردازیم.
کلمات کلیدی: مدیریت زنجیره تأمین، لجستیک، لجستیک معکوس، فناوری اطلاعات، برگشتیها، تجارت الکترونیک.
مقدمه
امروزه با افزایش پیچیدگی در فرآیند تولید و تعداد رقبا در صحنه جهانی دیگر روشهای سنتی کارساز نیست و با توسعه رقابت جهانی میبایست محصولات متنوع در زمان و مکان مناسب در دسترس مشتری قرار داد. از این رو، رضایتمندی مشتری یکی از موضوعاتی است که بیش از پیش مورد تأکید واقع شده است و با افزایش تنوع در محصولات، مشتریان خواستار کیفیت بالاتر محصول و خدمات قبل و بعد از فروش از سوی تولیدکنندگان هستند؛ بنابراین تشدید رقابت جهانی و خواست مشتری بر کیفیت بالا و خدمترسانی سریع باعث شده است که سازمانها دیگر نتوانند به تنهایی از عهده تمامی کارها برآیند و در این راستا نیازمند منابع و ارکان خارج از سازمان هستند تا بتوان از روشهای سنتی که هزینههای سرسامآوری را بر سیستم ایجاد میکنند؛ اجتناب کرده و به سمت یکپارچهسازی و هماهنگی کلیه عملیات و فعالیتهای وابسته به سازمان حرکت کنند.
مدیریت زنجیره تأمین، پدیدهای است که این کار را به طریقی انجام میدهد که علاوه بر کاهش هزینهها، منجربه ارائهی خدماتی با قابلیت اطمینان بیشتر و سریعتر به مشتریان میگردد. از جمله مباحثی که امروزه در حوزهی لجستیک و مدیریت زنجیره تأمین صنایع مختلف مطرح است، موضوع "لجستیک معکوس" و "مدیریت بازگشتیها" میباشد؛ امری که به نظر می رسد تاکنون در صنایع مختلف کشورمان مورد توجه جدی قرار نگرفته است. آنچه که در جریان سنتی کالا وجود دارد و مدیران صنایع بر کنترل و مدیریت آن جریان تأکید میورزند جریان مستقیم یا رو به جلوی مواد و محصولات است که به طور عمده از سمت تأمین کنندگان به سمت سازندگان، توزیعکنندگان، خرده فروشان و نهایتاً مشتریان جریان دارد. اما در بسیاری از صنایع، جریان مهم دیگری نیز در زنجیرههای تأمین وجود دارد که به صورت معکوس شکل گرفته و در آن، محصولات از سطوح پایینی زنجیره تأمین به سطوح بالاتر عودت داده میشود. لجستیک معکوس به دنبال بررسی و مدیریت جریانهای معکوس یا به عبارتی جریانهای رو به عقب در زنجیرههای تأمین میباشد.
در تحقیقی از گنچو در سال 2009، اشارهشده است که که ارزش برگشتیها حدود 43 میلیارد دلار در هر سال برآورد شدهاست که این رقم بطور متوسط 15 تا 20 درصد از ارزش کل کالاهای فروخته شده میباشد.[1] در مطالعهی آلشامرانی و همکاران در سال 2007 ذکر شدهاست که در اکثر شرکتها، تلاشهای زیادی برای کاهش هزینههای عملیای می-شود و این در حالی است که اغلب به دلیل محدودیتهای زیست محیطی، هزینههای اضافی دیگری را متحمل میشوند؛ به همین علت شرکتها باید نگران هزینههای مواد برگشتی مربوط به محصولات تحویلشده خود به مشتریان باشند.[2] طی دو دهه اخیر، شرکتها و صنایع زیادی در کشورهای پیشرفته، بررسی در این زمینه را آغاز کرده و لجستیک معکوس را بهعنوان یکی از فرآیندهای مهم در زنجیره تأمین خود درنظر گرفته اند. امروزه در کشورهای پیشرفته جهان، نقطهی تمرکز سازمانهای صنعتی، خدماتی، دولتی و تجاری بر فرآیندهای لجستیک معکوس و زنجیره تأمین حلقه بسته قرار گرفته است که این امر به عنوان پایه ای برای ایجاد ارزش اقتصادی واقعی برای کالاها و خدمات به همراه ملاحظات زیست محیطی است. مدیریت لجستیک معکوس و زنجیرههای تأمین حلقه بسته یکی از جنبههای مهم و حیاتی هر کسبوکاری بوده و متضمن ساخت، پخش خدمات و پشتیبانی از هر نوع محصولی
است. در عصر تجاری کنونی که چرخه عمر محصولات هر روز کوتاهتر و کوتاهتر میشود، سیاستهای برگرداندن محصول با زمانهای پاسخگویی سریع و خدمات مشتری تعریف شده و تأکید بیشتری بر مدیریت بازگشت، تغییر شکل و ذخیره دوباره کالاهای تمام شده وجود دارد. همچنین قوانین دولتی جدید و قوانین سبز که به بازگرداندن و از رده خارج کردن مواد زائد الکترونیکی و دیگر مواد خطرناک مرتبط است، مدیران رده بالای مسئول در امور لجستیک فرآیندهای زنجیره تأمین را وادار ساخته است تا نگاه دقیقتری به فرآیندهای لجستیک معکوس داشته باشند.
فرآیندهای اصلی لجستیک معکوس
جمشیدی در سال 2011، فرآیندهای اصلی لجستیک معکوس را شامل موارد زیر معرفی کردهاست:[3] جمعآوری بازرسی، انتخاب، مرتبسازی و طبقهبندی
پردازش مجدد ( شامل تعمیر، نوسازی، بازسازی، بازیابی، بازیافت و سوزاندن) یا بازیافت مستقیم توزیع مجدد
در جمعآوری، محصولات استفاده شده به یک مکان برای انجام یک سری از عملیات مشخص برده میشوند. در بازرسی و جداسازی، محصولات چه از لحاظ قابلیت استفاده مجدد و چه از لحاظ اینکه چگونه میتوان آنها را مورد استفاده مجدد قرار داد؛ بازرسی و جداسازی میشوند. بازرسی و جداسازی شامل فعالیتهایی از قبیل: دمونتاژ، دستهبندی و طبقه-بندی، تست و آزمایش و ذخیره کردن میشود. استفاده مجدد تعیین میکند که آیا محصول مورد نظر، هنوز هم آن سطح کیفیتی لازم برای اینکه دوباره مورد استفاده قرار گیرد را دارد یا نه؛ به عنوان مثال میتوان به بطریها و شیشهها وکانتینرها اشاره کرد که مورد استفاده مجدد قرار میگیرند. در پردازش مجدد یک محصول استفاده شده به یک محصول قابل استفاده تبدیل میشود. که پردازش مجدد در سطوح گوناگون اتفاق میافتد: مواد( بازیافت)، اجزای سازنده( ساخت دوباره)، محصول( تعمیر)، قطعه انتخابی( بازیابی)، ماژول ( تازهسازی) و انرژی( سوزاندن). در بازیافت، اشکال محصول به اشکال عمومی دیگری مثل قراضه آهن، لیوان، پلاستیک و کاغذ تبدیل میشوند. در ساخت دوباره، یک محصول یا بخشی از محصول، برای خلق یک محصول جدید و قابل استفاده به کار میرود؛ که تعدادی از این فعالیتها شامل مواردی همچون تمیز کردن، دمونتاژ کردن، جایگزین کردن و مونتاژ مجدد میشود. تازه-سازی، مربوط میشود به بهبود امکانات یک محصول و تقویت آن. در سوزاندن، محصول مورد نظر را میسوزانند که اثرات مخرب زیست محیطی نداشته باشد. در انهدام، محصولات بیمصرفی که به دلایل تکنیکی و اقتصادی نمیتوانند مورد استفاده مجدد قرار گیرند؛ به دور ریخته میشوند. در احیا، کالا و مواد استفاده شده مهار شده و مورد تعمیر و ساخت دوباره قرار میگیرد و فرآیندی است که ارزش را به محصول میافزاید. در توزیع مجدد، محصولات به بازارهای گوناگون توزیع میشوند و شامل ذخیره سازی، فروشها و حملونقل میشود. شکل (1)، جریان محصول در لجستیک معکوس را نمایش میدهد.
شکل -1 جریان محصول در لجستیک معکوس
تفاوتهای بین لجستیک معکوس و مستقیم
همانطور که پیشتر نیز ارائهشد، لجستیک معکوس تمامی فعالیت های زنجیره تأمین را شامل می شود که به صورت معکوس اتفاق میفافتد، در ادامه و در جدول((1 مقایسه ای بین لجستیک مستقیم(روبه جلو) و لجستیک معکوس از جنبه های مختلف انجام شده استژظب و ژلب. ف
جدول -1 مقایسه فعالیت های لجستیک معکوس و مستقیم
اهمیت فناوری اطلاعات در لجستیک معکوس
امروزه با توجه به افزایش رقابتهای تجاری بهویژه در عرصه فعالیتهای لجستیکی و افزایش هزینههای دستیابی به منابع، اهمیت استفاده بهینه از تمامی منابع سازمان آشکار شده است. از سویی نگرانیهای مرتبط با محیطزیست و همچنین ایجاد جذابیتهای مالی در زمینهی استفاده دوباره از قطعات و محصولات، موجب محبوبیت بیشتر لجستیک معکوس شده است. بنابراین سازمانها برای باقیماندن در عرصه رقابت و افزایش سرعت پاسخگویی به مشتریان خود، ناچار به اتخاذ تصمیمهای راهبردی در مقاطع زمانی مختلف (کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت) هستند. لیکن به دلیل کیفیت پایین اطلاعات و عدم یکپارچگی آن در سطوح مختلف، تصمیمگیری بهمنظور بهبود عملکرد لجستیک معکوس و هماهنگی بیشتر آن با لجستیک مستقیم مشکل و پرهزینه است. اطلاعات یکی از مهمترین اجزای هر زنجیره محسوب میشود و زیربنای انسجام در مدیریت زنجیره تأمین، هماهنگی و تصمیمگیری به-هنگام است که آن نیز براساس اطلاعات صورت میگیرد. از این رو مدیران بهمنظور تصمیمگیری در این حوزهها نیازمند اطلاعات صحیح و بههنگام هستند و از دستاوردهای علم مدیریت و فنآوری شامل اینترنت، شبکه گسترده جهانی و فن آوری های اطلاعاتی نظیر تجارت الکترونیکٍ بهره می گیرند.
در تحقیقی از پاترسون و همکاران در 2003 اشاره شدهاست که فن آوری های اطلاعاتی نو، قابلیت این را دارند که بر ساختار سازمانی، استراتژی شرکت، مبادله مکاتبات و ارتباطات، روشهای عملیاتی، روابط خریدار-تأمین کننده و بر قدرت چانه زنی تاثیر گذارد، همچنین منجر به افزایش بهره وری، انعطاف پذیری و رقابت پذیری سازمان میشود.[5] گاناسکاران و همکاران در 2005، چارچوبی برای اندازه گیری هزینه ها و سنجش عملکرد در بنگاههای مجازی و در طول زنجیره تأمین به منظور افزایش رقابت پذیری در بازارهای جهانی ارائه کردهاند. در این چارچوب به نقش فناوری اطلاعات و دانش و مهارت مرتبط با آن در افزایش و توسعه رقابت پذیری سازمان ها در قرن 21 تأکید فراوان شده است .[6]
فناوری اطلاعات میتواند در سه پارامتر سرعت، زمان و هزینهی فعالیتها تأثیر بگذارد و سه نوع تغییر کلی زیر را در یک سازمان فراهم میسازد: جایگزینی( خودکارسازی فرآیندهای موجود) پشتیبانی( امکان کمک به فرآیندهای موجود مثل تصمیمگیری و ارتباطات) نوآوری( امکان خلق روشهای جدید)
ضرورت و کاربرد سیستمهای ICT3 در لجستیک معکوس
در مطالعهی لانسیونی و همکاران در 2003، بیان شده است کهاخیراً مفاهیم مربوط به طراحی و مدیریت زنجیره تأمین به موضوعاتی مورد توجه تبدیل شده اند و این امر منجر به توسعه تکنولوژی های ارتباطی و اطلاعاتی (ICT) شامل EDI، اینترنت و شبکه گسترده جهانی شده است، به این دلیل که از این طریق می توان بر پیچیدگیهای موجود در روابط سیستمهای خریدار- مشتری بهتر غالب شد.[7] در مطالعهی مهاجان و آسو در 2004، ذکر شده است که این امر علاوه بر افزایش کارایی، سطح خدمترسانی به مشتریان را نیز
بالا خواهدبرد. سرمایه گذاری در زمینه فناوری اطلاعات در زنجیره تأمین، نه تنها باعث افزایش سود و بهبود عملکرد مالی شرکت سرمایهگذار میشود، بلکه تأثیر مثبتی بر سودآوری و عملکرد کلیه اعضایی دارد که با شرکت مربوطه در یک زنجیره ارتباط هستند.[8]
در تحقیقی از گاناسکاران و نگی در 2004، بیان شدهاست که اشتراک اطلاعات بین اعضای یک زنجیره عرضه با استفاده از تکنولوژی EDI باید افزایش یابد تا بدین وسیله باعث کاهش عدم اطمینان و افزایش عملکرد ارسال کالا بین عرضه کنندگان و در نهایت افزایش عملکرد کل زنجیره شود .شرکت ها برای طراحی مجدد فرآیندهای داخل سازمانی و فنی، تغییر کانالهای توزیع سنتی، شیوه خدمات به مشتری و آموزش کارکنان ، نیازمند صرف هزینه های هنگفتی هستند تا به یک زنجیره عرضه با قابلیت استفاده از فناوری اطلاعات دست یابند .در توسعه و پیاده سازی یک زنجیره تأمین یکپارچه به واسطه فناوری اطلاعات مشکلات زیادی وجود دارد که از آن جمله می توان به فقدان یکپارچگی بین فناوری اطلاعات و مدلهای تجاری، زیربنای ضعیف برای فناوری اطلاعات و نارسایی به کارگیری فناوری اطلاعات در بنگاههای مجازی اشارهکرد. [9]
بیشتر سیستمهای ICT طراحیشده برای لجستیک معکوس یا برای پاسخگویی به نیازهای قسمتی مشخص (مانند: طراحی محصول با بهترین قابلیت احیای پس از پایان عمر، تصمیمگیری روی گزینههای مختلف بازگشت محصولات) طراحی شدهاند و یا نیازهای لجستیک معکوس شرکت مشخصی را پوشش میدهند. سه موضوع مهمی که سیستمهای ICT در لجستیک معکوس باید به آنها بپردازند شامل موارد زیر است:
-1 تسهیل فرآیندها، بهخصوص پشتیبانی از فعالیتهای مرتبط با لجستیک معکوس -2 اطلاعات محصول، شامل دادههای مرتبط با نوع و نحوه بازگشتها -3 توزیع دوباره در بازار و بهطور خاص سعی در یکپارچهسازی بازار پراکنده
آنچه که مسلم است اطلاعات محصول، جزئی مهم و ضروری در بررسی و اداره مؤثر بازگشتیها است، با این حال، به دلیل وجود عدم قطعیت در برخی مشخصههای مهم از قبیل مکان مبدأ، زمان برگشت و کیفیت آنها، سیستمهای ICT با پیچیدگی خاصی مواجه هستند و از آنجایی که اطلاعات مربوط به بازگشتها بهندرت در دسترس میباشد، سیستمهای ICT بوجود آمدهاند که اطلاعات مورد نیاز را از سیستمی که در زمان بوجود آمدن هر بازگشت از آنها استفاده میشده، گردآوری میکنند و یا دادههای مهم را بهوسیله نظارت یا در برخی موارد توسط مهندسی معکوس بهدست میآورند. سیستمهای ICT که برای کنترل و هماهنگی فرآیندهای لجستیک معکوس مورد استفاده قرار میگیرند در تصمیمگیری انتخاب روش احیای مناسب ( استفاده مناسب، تولید دوباره و بازیافت) و همچنین پشتیبانی کارهای مدیریتی مرتبط با اداره کردن بازگشتیها که به مدیریت بهتر و بهینهتر بازگشتها منجر میشوند نیز بهکار میآیند. پس از پایان عملیات احیای مورد نیاز، قطعات و محصولات استفاده شده باید به بازار برگردانده شوند که البته بازارهایی که خواهان این محصولات هستند پراکندهاند و در سالهای اخیر با گسترش استفاده از تجارت الکترونیک، تلاشهای زیادی در جهت یکپارچهسازی اینگونه بازارها با ساخت بازارهای تخصصی الکترونیکی صورت گرفته است.
موضوع تعامل بین لجستیک مستقیم و معکوس در سیستمهای IT
لزوم هماهنگی بین فرآیندهای لجستیک مستقیم و معکوس، منجر به ایجاد تعامل در سیستم های فناوری اطلاعات در این دو میگردد. در تحقیقی از کوکیاکی و همکاران در سال 1111ذکر شده است که فرآیندهای کسب و کار بین شرکای تجاری در زنجیره تأمین رو به جلو برای انجام معاملات الکترونیکی و پیکربندی شبکه، به ترتیب توسط سیستمهای تبادل الکترونیکی داده (EDI4) و شبکههای ارزش افزوده پشتیبانی میشوند. این ارتباط که به عنوان اکسترانت نیز شناخته شده است؛ اغلب بهعنوان تجارت الکترونیک تجاری به تجاری((B&B5 و زیرساختهای شبکه توصیف میشود.[10] سیستمهای EDI، این اجازه را به شرکای تجاری می دهد تا به تبادل اطلاعات الکترونیکی در یک راه کامل و دقیق بپردازند و برای انواع مختلفی از فعالیتهای کسبوکار، مجموعه معاملات متفاوتی را ارائه میکند. این "مجموعه 180 معامله ای" ، در اصل معامله ای است که برخی از جنبههای لجستیک معکوس را پشتیبانی میکند و با این حال، در عمل، به ندرت استفاده می شود. برنامههای کاربردی EDI براساس پروتکلهای ساختاری، ترتیبهای از پبش تعیین شده و مبادله اطلاعاتی دو جانبه میباشد و به همین دلیل بهکارگیری نرم افزار پشتیبانی از معاملات از ضروریات است. سیستم EDI مرسوم، بهدلیل گران قیمت بودن از نظر سرمایه گذاری اولیه در زیرساختها، نرم افزار و آموزش مورد انتقاد قرار گرفته است. بهعلاوه به دلیل ساختار آن، این چیدمان روابط مستمر بین شرکای تجاری شناختهشدهاش را ایجاد و پشتیبانی می-کند که منجر به ایجاد یک نوع انجمن بسته شدهاست.
پرداختن به این موانع فنی، منجر به ظهور XML های استاندارد یا سیستمهای تبادل الکترونیکی دادهای شدهاست که روشهایی را برای یکپارچهسازی کاربردهای EDI با وب ارائه میکنند. استاندارد XML یا EDI ابزاری برای یکپارچه سازی برنامه های کاربردی EDI با وب فراهم میکند. مزایای ناشی از این ساختار، کاهش هزینهها، معرفی آسانتر شرکای تجاری جدید و افزایش فعالیتهای تجاری است. از منظر لجستیک معکوس، XML یا EDI می تواند ابزاری برای تعامل سیستمهای فناوری اطلاعاتی باشد که بطور خاص برای لجستیک معکوس و سیستم های EDI که هنوز در لجستیک رو به جلو استفاده میشوند. در مجموع بسیاری از انواع مختلف سیستمها و سیستم عاملها وجود دارد که برای سرویس-دهی به نیازهای کسبوکار مختلف بهکار میرود، که در شکل (2) نشان داده شده است.
