مقاله پیکره بندی فضای شهری در دوره قاجار

بخشی از مقاله

پیکره بندی فضای شهری در دوره قاجار

چکیده:

شهرسازی و معماری را می توان به عنوان یکی از پیچیده ترین و ملموس ترین و در عین حال ضروری ترین علوم انسانی دانست که از دیرباز مورد توجّه متخصّصین، طرّاحان و معماران در سراسر گیتی بوده است. تحوّلاتی که در فرهنگ های انسانی و دگرگونی های جوامع ایجاد می شود، بارزترین جلوه خود را در طرّاحی فضایی شهر یا بهتر بگوییم، سیمای شهر نمایان می سازد. مقاله حاضر، بر آن است که ضمن مرورزوایایی از فرهنگ غنیّ ایرانی و تاثیرات جهش های صنعتی، معماری و شهرسازی غرب و ظهور تکنولوژی های جدید و تاثیرات متقابل آن در طرّاحی شهری و فضاهای شهری در ایران زمان قاجار، وقایع مبهم و وسیله ارتباط بین وقایع معلومبا اطّلاعات جدید صورت بندی و به بیان مختصر به تبیین، تشریح و تحلیل قالب

های موضوع مبحث بپردازد.

کلید واژههای فارسی: قاجار- فضای شهری-طرّاحی شهری- تهران- معماری- شهرسازی.

1

مقدّمه:

سرزمین باستانی ایران دارای تاریخی کهن می باشد که این تاریخ نقش عظیمی در توسعه معماری و شهرسازی بر عهده داشته است. اسناد تاریخی و پژوهش های باستان شناختی مؤیّد سابقه شهرسازی و شهرنشینی ایرانیان در ادوار پیش از تاریخ می باشند. ایجاد مراکز اوّلیّه شهری را می توان نشأت گرفته از رشد فیزیکی مناطق مسکونی، نهادهای مختلف سازمان یافته دینی، اقتصادی، سیاسی یا سوق الجیشی بودن مناطق اوّلیّه روستایی که به مرور با توجه به امور ذکر شده مراکز بزرگتری نظیر شهرهای اوّلیّه را تشکیل دادند. توسعه تکنولوژی و ابتکارات از عوامل همّ تغییر این مناطق مسکونی به مراکز بزرگتر (شهری) بوده است. این تغییر شکل ظاهری و درونی از جمله (ساختن حصار دور شهر برای دفاع و پیدایش محلّه های صنعتی) این

مناطق باعث تغییر ساختار و نقشه عمومی روستاهای اوّلیّه به مراکز اوّلیّه شهری گردید، که نمونهینا تحوّلات را می توان در هزاره اوّل قبل از میلاد در معماری شهری اورارتو در شمال غرب ایران مشاهده نمود. در طول قرون مختلف تاریخی با استقرار سلسله هایی چون: هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان به دلایل توسعه اقتصادی، مذهبی و نظامی، تکنولوژی های نوین شهرسازی و شهرنشینییز نگسترش یافت. پیش از اسلام شهرها دارای ساختاری منظّم به صورت: مربّع، مستطیل و خیابان های کمربندی بوده که این خیابان ها محور اصلی را قطع می کردند، و در پیرامون شهر نیز به حفر خندق هایی می پرداختند که جنبه دفاعی داشت، کشیدن دیوار و ساختن برج ها نیز هم جنبه دفاعی داشته و هم از اجزای ساختاری هر شهر محسوب میشده است. شهر سازی و ساختار شهری در دوره اسلامی نیز به مانند دوره های قبل از اسلام البتّه با پذیرش نیازهای جدید ادامه یافت. نگرش اسلام اگرچه فرهنگ شهرنشینی را تغییر داد، ولی به لحاظ ساختاری و فضای شهری دگرگونی چندانی در آن به وجود نیاورد. سیمای شهرهای ایران دوره اسلامی، ترکیبی از سیمای شهر در عصر ساسانی با تأثیرگذاری های دوران اسلامی است؛ در این زمینه رشد تجاری و صنعتی شهرها در قرون سوّم و چهارم هجری در دگرگونی سیمای قبلی و سیمای

جدید آن ها تأثیر زیادی داشته است (رضوی، .(120 :1387

شهرسازی دوره اسلامی را می توان به سه دوره اوّلیّه، میانه و متأخّر تقسیم بندی نمود که وجه شباهت این سه دوره را می توان در این جمله خلاصه کرد که: شهر مکانی برخوردار از قدرت نظامی، اقتصادی و مرکزی رسمی و اداری به شمار می آمده است. ساختارشهر و تکوین آن متأثّر از علّت هایی بوده است که از جمله آن ها می توان به موقعیّت طبیعی و اقلیمی، نظام سیاسی حاکم، در محوریّت قرار دادن مذهب و اقتصاد حاکم بر مملکت، که شاخص قرار دادن ساختار سیاسی حاکم نقش مهمّی در جهت دادن به پویایی یا در انزوا قرار دادن شهر و ساختار شهری آن دارا بوده است. (کاتوزیان، .(14 -15 :1377 شریعت اسلامی به لحاظ نظری مجموعه قواعدی را فراهم آورد که در پیوند دادن مسلمانان به صورت یک امّت واحد انسجام بیشتری بخشید که این اصول اسلامی باعث نظم و انسجام و ترتیب بخشیدن و اثربخشی در طرّاحی و پیکره بندی فضاهای شهری دوره اسلامی گردید. (ترنر، .(184 :1379 اگرچه نمی توان در خصوص چگونگی سیمای شهرهای ایرانی در دوره اسلامی از قاعده ای عام سخن گفت، امّا در اغلب شهرهای ایران ویژگی های اسلامی با ویژگی های تجاری و صنعتی و نظام سیاسی- اداری حاکم بر شهرها در هم آمیخته و شهر را سیمایی متفاوت از گذشته بخشیده بود (رضوی، .(120 :1387 در

ادوار مختلف تاریخی و در دوره اسلامی ساختار و پیکره هر شهر از اجزاء و قسمت هایی تشکیل میشده که از آن جمله می توان به: دروازه ها، برج ها، دیوارهای دفاعی، اماکن اجتماعی، میدان ها، پرستشگاه ها و اماکن مذهبی، مناطق تجاری، کوچه ها، خیابان ها، قصرها، حمام ها، پل ها، و در دوره اسلامی نیز ساخت مدارس و شکل جدیدی از معماری مذهبی به نام مسجد از امتیازات بیشتری نسبت به دوره های قبل بهره مند بوده است. مواردی که ذکر شد، تشکیل دهنده یک محیط شهری می باشند و تشکیل دهنده ساختار فیزیکی علاوه بر لفظ لغوی شهر نیز می باشند. دوره قاجار نیز از جمله دوره های متأخّر اسلامی و از شگفت انگیزترین دوره های تاریخ ایران به شمار می آید. طیّ این دوره تغییرات اجتماعی گسترده و دگرگونی

2

های سیاسی در سطح جهانی،ملّی و منطقه ای روی داد؛ این دوره مصادف با انقلاب کبیر فرانسه، ظهور ناپلئون و اوج انقلاب صنعتی در اروپا بوده است. (خودگو، .5( :1383 نام قاجار برای اوّلین بار در حدود هفتصد سال پیش در تاریخ ذکر شده است. در زمان صفویان شاه عبّاس قبیله قاجار را به سه قسمت تقسیم کرد: یک قسمت در مرو، قسمت دوّم در گرجستان و قسمت سوّم، که خود به دو دسته "یوخاری باش و اشاقا باش" تقسیم می شدند، در استرآباد مازندران مستقر شدند. (سعیدیان، .223( :1372حکومت قاجار را آغا محمّدخان پسر دوّم محمّد حسن خان در سال 1210 هجری قمری بنیان نهاد. این دوره در حدود 150 سال بر ایران سایه افکند و هفت تن از سلاطین قاجار یکی پس از دیگری بر مسند حکمرانی نشستند و به شیوه

استبداد کهن تحت عنوان شاهنشاه به اداره کشور پرداختند. این دوره را تاریخ مدرن ایران نام نهاده اند. در این دوره تهران به عنوان پایتخت حکومت شکل جدیدی از ظاهر شهری را به خود دیده است. در کنار تهران شهرهایی چون: تبریز، مشهد، شیراز، اصفهان، قزوین و استرآباد از اهمیّت ویژهای برخوردار بودند. در شهرسازی و معماری این دوره التقاط و ظهور اشکال دورگه که متأثّر از جهش های فرهنگی در پی تداخل جهان های متجانسنا که ناشی از تسلّط جدید غرب بر فرهنگ کهن ایران است را شاهد هستیم. (بانی مسعود، .(73 :1388 شهرسازی و فضاهای شهری دوره قاجار عرصه بینابینی میان سنّت و مدرنیته است، دنیایی مستقل و تمام عیار از خلق و بهره گیری از غرب و سنّت های گذشته می باشد که نشان از یک گذر از گذشته به ظهور حیات دیگری به نام شهرسازی مدرن می باشد.

مدخل:

محور پژوهش را مفهوم فضاهای تشکیل دهنده و ساختار شهری و فضاهای جدیدی که در محیط شهری مدرن دوره قاجار نسبت به دورههای قبل اضافه گردیده است، تشکیل می دهد؛ در واقع فضاهایی که سبب رونق حیات اجتماعی و مدنی شهر و به تبع آن اساسی ترین نیاز انسان یعنی نیاز به زندگی اجتماعی و کنش متقابل را مرتفع می سازند. از آنجا که تهران در دوره قاجار شکل نوینی از معماری و فضای شهری را تجربه و از آن تاریخ که آغامحمدخان قاجار پس از مرگ کریمخان زند فرصت را مغتنم شمرده و از شیراز فرار کرده و با تنی چند از بستگان خود راهی تهران شد و باهمّت ایل قاجار و همراهان خودموفّق بهتصرّف تهران و نشستن بر تخت ساطنت گردید، لذا شالوده این پژوهش، برمشخّصات مورفولوژیک و تحلیل ساختار فضایی (پیکربندی فضاهای شهری) شهر تهران نهاده شدهاست. اگر از زاویه خلاقیّت های فضایی و تکامل فضاهای ناقص و ایجاد فضاهای جدید به شهرسازی دوره قاجار نظر بیافکنیم، این دوره، در جایگاه برتر و تکامل یافته تری نسبت به دورههای قبل،

چون صفویّه و زندیّه قرار می گیرد.

به طور کلّی رونق شهر تهران از زمانی آغاز شد که شاه تهماسب صفوی حصاری به دور آن کشید و در درون شهر، بازار و ارگی ساخت. شاه عبّاس بزرگ نیز در تهران باغی به نام چهارباغ ساخت که ارگ کنونی تهران در محلّ همان چهارباغ است. در فتنه افغان ها شهر آسیب زیادی دید؛ تا این که کریم خان زند در 1173 هجری قمری، دستور داد، برای دارالحکومه عمارتی

شامل دیوان خانه، قراول خانه و ... بسازند (افشار سیستانی، .(258 :1378

در زمانآغا محمّدخان قاجار، در ناحیّه ارگ، کاخ هایی ساخته شد و تهران به پایتختی انتخاب گردید (همان). آغا محمّدخان نیز چون در پی ایده خلافت بود، تهران را "دارالخلافه" نامید (مشایخی، :1383 صفحه آرمانشهر "روزنامه

همشهری").

تهران به دلیل پایتخت بودنش زودتر از شهرهای دیگر با مظاهر مدرنیسم و از جمله معماری مدرن آشنا شد. تغییر معماری تهران از سنّتی به مدرننیمهاز دوّم صد سال اوّلیّه حکومت این دوره، یعنی مقارن با حکومت ناصرالدّین شاه -1227] 1276خورشیدی[ (اوری، (91 :1388 آغاز شد و به ویژه این روند در دوران پهلوی، که زندگی مدرن از حصار دربار و ارگ سلطنتی خارج شد، چهره شهر را تغییر داد.

3

مصادف با ایّام حکومت ناصرالدّین شاه قاجار، تحوّلاتی جامعه ایرانی را به نحوی چشمگیر و تکان دهنده دستخوش دگرگونی کرد که در واقع انعکاس کم رنگی از تحوّلات عمیق و بنیانی و پردامنه غرب بود؛ ]تحوّلاتی[ که از فرا رسیدن عصر جدیدی در اروپا و در سراسر جهان خبر می داد (بانی مسعود، .(75 :1388 اگرچه معماری ایران در مقابل ناملایمات قرن 18 و ] 19میلادی[بعضاً تداوم یافت، ولی نمی توان با اطمینان بیان نمود که در مقابل ضربه سبک های اروپایی دوام آورده است

.(Pope, 1976: 114- 115)

دو دسته از عوامل درونی و برونی موجب ظهور سبک و یا نهضت "بازگشت" در دوران قاجار شد. مهم ترین عامل درونی، تمایل دولت قاجار برای منسوب کردن خود به حکومت مقتدر صفوی و حکومت های پیش از آن بود. عامل بیرونی نیز مواردی، چون تمایل دولت قاجار برای تعریفهویّتی تازه از ایران در رابطه با جهان جدید، تلاش افرادی همچون قائم مقام فراهانی و میرزا تقیخان امیرکبیر برای ایجاد سازمان دیوانی جدید و آموزش افرادی دگراندیش را شامل میشد.

اینگونه تعریف هویت سبب گردید کهتحوّلیکلّی و شاید محتوایی از نیمههای قرن سیزدهم هـ.ق. آغاز شود. نهضت بازگشت جای خود را آرام آرام به سادهگویی و بیپیرایه نوشتن داد و اینتحوّل به سایر عرصهها نیز سرایت کرد. دولت قاجار بر آن بود که آرمانشهر خود را طوری برپا دارد که به دو دسته عوامل درونی و برونیمؤثّر در نهضت بازگشت پاسخ مناسب دهد. شهر جدید تأویلی با مفاهیم زمانی و مکانی جدید در مکتب اصفهان بود.

عوامل داخلی:

منظور عواملی هستند که برگرفته از شهرسازی سنّتی ایران می باشند. هر چند پیرو این سخن هستیم که شهرسازی، طرّاحی شهری و فضای شهری دوره قاجار نسبت به دوره های قبل متفاوت و مدرن می باشد، ولی این به معنی کنار گذاشتن تمام اجزاء و فضای شهری و پیکره شهری دوره های گذشته نمی باشد. در دورههای قبل، حصار دفاعی، برج، حمام، کاروان سرا، کاخ و بسیاری فضاهای دیگر، ساختار کلّی یک شهر را تشکیل می دادند؛ در این دوره نیز شاهد استفاده از این ساختارها بعلاوه ساختارهای جدید می باشیم. در واقع در این دوره همان فضاها با برنامه ریزی جامع تر، کالبدی متفاوت و تفاوتی نسبی در مصالح در قیاس با دورههای قبل به کار گرفته شدند. از لحاظ شکل و کالبد ساختاری فضاهای شهری این دوره، می توان به سبکی فضاها، گشایش در ساختار فضاها اشاره نمود. در واقع در این دوره با ایجاد مراکز اصلی در ساختار فضاهای شهری، یک نوع تعامل بین نیروهای پیوند دهنده به تمامی پهنههای کوچک تر نظیر محلّه ها، میدانها، خیابان های اصلی و ... ایجاد نمودند (حبیبی، .34( :1384در فضای شهری تهران این مرکزیّت و محوریّت قرار دادن را می توان در ساختارهایی چون

میادین و محلّه ها نظاره گر بود؛ از جمله محلّه ها و میادین این دوره در تهران می توان به: محلّه چاله میدان، حلّهم سنگلج، محلّه پاچنار، محلّه بازار و میادینی چون میدان ارگ، میدان مخبرالدوله اشاره کرد (شکل .(1 خود این اجزاء بزرگ تر یک کل یا مرکز اصلی را تشکیل می دادند که که خود دارای میادین و محلّات کوچک تر بودند. این مرکزیّت قرار داشتن فضاهای شهری باعث یکپارچگی فضایی، اجتماعی و کمکی به استخوان بندی مناسب فضاهای شهری بوده است. این نوعمرکزیّت قرار

دادن را می توان در شهرهای کشورهای غربی نظیر: پاریس، رم، فلورانس و ونیز مشاهده نمود.

به طور کلّی در زمانقاجاریّه با انتقال پایتخت به تهران،فعالیّت های اندکی در خصوص احداث میادین (سبزه میدان، توپخانه و غیره) انجام می گیرد که در مقایسه بافعالیّت های عظیم شهرسازی دورانصفویّه کم رنگ است. فی الواقع نزول نظام شهرسازی ایران در این زمان با در هــــم ریختــن سیستم اداری شهرها همراه است. شهرهای تبریز، اصفهان. شیراز و ...

عظمت و شکوه خود را از دست می دهند و تنها شهر تهران است که به دلیل تأثیر پذیری ایران از اروپا، نمادهایی از نظام شهرسازی غربی را تجربه می نماید و این امر موجب ایجادتحوّلاتی در ساختار کالبدی این شهر می شود، به طوری که با

4

التقاطی شدن برخیتفکّرات، خصوصاً در دوران حکومتناصرالدّین شاه ارزش های تازه ای در شهرسازی و معماری به وجود می آید که زبان سبک و ساختار فضایی جدیدی را به وجود می آورد که می توان به آن سبک تهران اطلاق نمود.

عاملی که بیش از هر سبک و شیوه معماری در تحوّل معماری سنّتی تهران تأثیرگذار بوده، معرفی شیوه شهرسازی غربی در توسعه های اوّلیّه تهران قدیم است؛ در این شکل نوین از توسعه شهری عناصر جدیدی نظیر خیابان و میدان،که توسّط ساختمان هایی محصور و تعریف می شوند، به کار گرفته شدند. طرّاحی این ساختمان ها متناسب با فضاهای شهری موجود و بناهای اطراف انجام گرفته، و سیمای شهری و نمای خیابانی هماهنگ و متجانسی را به سبک خیابان ها و میدان های غربی

ایجاد نمودند (پاکدامن، .(59 /4 :1373

این نکته نیز باید در نظر گرفته شود که نطفه سبک تهران در زمان تشکیل دولت قاجار بسته شد ولی برای دستیابی به مفهوم واقعی نیازمند دو واقعهمهمّ تاریخی بود؛ یکی اقدامات اصلاح طلبانه میرزا تقیخان امیرکبیر در زمینه ایجاد سازمان دیوانی جدید، و دیگری حضورمعلّمین و مهندسین اروپایی در مدرسه دارالفنون به عنواناوّلین مدرسه عالی؛ چنانچه دوستعلی خان معیرالممالک می نویسد: "مدرسه دارالفنون را در عصر ناصری بنیان نهادند و استادان زبردست از اتریش، فرانسه و آلمان برای تدریس بدانجا فراخواندند. شاه سالی یک بار برای بازدید به مدرسه مزبور می رفت و شاگردان در حضورش از رشته های مختلف امتحان می دادند" (معیرالممالک، .(31 :1361

سبک تهران، همچون مکتب اصفهان، از مداخلات سنگین در بافت کهن شهری خودداری میورزید و از طریق جا به جایی شهر، جا به جایی های اجتماعی را نیز سبب شد. مرکز شهر از سبزهمیدان و میدان ارگ به میدان توپخانه انتقال یافت.
محلّه در سبک تهران، مانند مکتب اصفهان،محلّ تظاهرات قومی ـ قبیلهای نبود و از این پس نماد تمایزات اجتماعی محلّه( فرادستان و فرودستان) به شمار میآمد.

میدان نیز در مفهوم، ساخت، سازمان و عملکرد، به گونهای دیگر سامان یافت. میادین توپخانه، ارگ، بهارستان و امینالسلطان، هر کدامتبلّور کالبدی و نشانهای از این دگرگونی بودند. در این میادین، بر خلاف میادین سبک اصفهان، به جای مسجد و مدرسه، کاخ حکومتی و بازار، عناصری چون عمارات تلگرافی، پستخانه، بانک، عمارتبلدیّه و نظمیّه استقرار پیدا کرد.

بازار با یک رقیبجدّی مواجه شد و عملکردهای جدیدی چون تماشاخانه، سینما و هتل، چهره شهر را دگرگون کرد و مفهوم شهر اروپایی را به گونهای صوری جایگزین آن نمود.
خیابان، نه مانند خیابان مکتب اصفهان،صرفاً نقشتفرّجگاهی، و نه مانند دورههای بعد از خودصرفاً جنبه ترافیکی داشت، بلکه به عنوان فضای شهری زنده و پویا خود را یافت.
در این سبک، تقابل دو مفهوم جدید و کهن، نو وسنّتی، فرنگی و بومی اوّلین، تأثیرات فضایی ـ کالبدی خود را بروز داد و خیابان ها و میادین با عناصر جدید اطرافشانمحلّ اقشار اجتماعیمتجدّد و به اصطلاح فرنگی مآب، و بازار، بازارچه و مراکز محلّاتمحلّتردّداکثریّت جامعه، که هنوز بر مبنای روابط کهن زیست و تولید زندگی میکردند، بود. سبک تهران بر خلاف مکتب اصفهان، بنا به دلایلمتعدّد نتوانست دامنه دگرگونی های خود را به همه شهرهای ایران بگستراند. سبک تهران نه در

انقطاع بلکه در تداوم مکتب اصفهان محسوب میشد و سبکی بود که جامعه کهن شهر را از نو آراست (حبیبی ، .(1378

در ادامه، چرایی شباهت طرّاحی فضاها و نوع عملکرد و ساختار شهرهای دوره قاجار با ساختار شهرهای اروپایی مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

عوامل بیرونی:

عمده ترین عوامل تشکیل دهنده شهرسازی، فضای شهری و معماری دوره قاجار را عوامل بیرونی تشکیل می دهند. منظور عواملی هستند که از کشورهای بیگانه مخصوصاً کشورهای غربی و روسیه وام گرفته شدهاند (خسروی، .(123 :1377 عواملی

5

که باعث رواج سبک مدرن شهرسازی و ایجاد فضاهای جدید شهری در این دوره گردید، شامل شش رکن اصلی به شرح ذیل است:

-1 آمد و شد هیأت حاکمه به اروپا، همچنین سفرهای ناصرالدّین شاه قاجار به فرنگ که باعث رشد کالبدی شهرها و دگرگونی سیمای شهرها بر مبنای نمادهایی از نظام شهرسازی غربی می گردد.

-2 تحصیل کردن عماران ایرانی در فرنگ و حضور معلّمان معماری و شهرسازی اروپایی در ]مدارس[ دارالفنون ایران (ساریخانی، .(55 :1381

-3 ورود کالسکه و اتومبیل در سیستم حمل و نقل شهری و بین شهری، که باعث به وجود آمدن سبکی خاص در فضای شهری این دوره به نام سبک خیابانی گردید، که این سبک در معماری نیز یکی از ارکان مهمّ تغییرات سبک معماری این دوره به شمار می آید.

-4 حضور علمّان روسی و ارمنی در ساخت و ساز ساختمان ها به سبک غربی که رواج سبک های جدید باعث به وجود آمدن فضاهای جدید شهری و کالبدهای جدید فضایی در سطح و ساختار طرّاحی و فضابندی شهرها گردید (کمالی، :1389 .(48

-5 ایجاد مراکز جدید اجتماعی نظیر: مجلس، شرکتهای صنعتی، پست، تلگرام خانه، چاپ خانه و ...
6 -توجّه به وضعیّت و اقلیم و فضای سبز در فضابندی شهری که در این دوره با مفاهیمی چون: پارک و تفریحگاه و ... در کالبد فضای شهری مواجه می شویم.

با توجّه به عوامل ذکر شده می توان تأثیر شهرسازی و معماری غرب را در معماری و فضای شهری ایران در طول قرن نوزده میلادی مشاهده نمود، در واقع این تأثیرات را معماری و شهرسازی دوره قاجار از معماری و شهرسازی کلاسیک اروپا پذیرفته است (اعتصام، .(263 :1374

به طور کلّی از نظر تاریخی تغییر در روش و نگرش معماران ایران از زمانی آغاز شد که ارتباط ایران با اروپا به طور مستقیم برقرار شد. اوّلین ساختمانی که در تهران از معماری فرنگی بهره برده است، مدرسه دارالفنون 1266 -1268) هجری قمری) است.برای اوّلین بار قوسهای نیم دایره رومی و ستونهای فرنگی مشاهده می شود و بعدها این شیوه و نفوذ معماری اروپایی در بناها و کاخهای "دوشان تپه"، "قصر فیروزه"، "باغ فردوس"، "کاخ سلطنت آباد" و ... دیده میشود؛ امّ ا در دهه آخر سطنت ناصرالدّین شاه، ساختمانهایی کاملاً به ظاهر فرنگی، که هیچگونه نمادی از معماری سنّتی ایران در آن دیده نمیشود، ساخته شده است.مثلاً "قصر یاقوت" 1302 -1303) هجری قمری) واقع در سرخه حصار تهران از این نمونه است. ساختمان قصر، به شکل مکعب مستطیل، با بام شیبدار فلزّی و بالکن در چهار طرف آن بود. معماری پایتخت به گدونه کاملاً مجزّا تقسیم شد، ساختمان مجلّلبرای قشر مرفّه، شکل فرنگی و ساختمانهای مردمعادّی که فرق چندانی با ساختمانهای پدران

آن ها نداشت (نیلفروشان، .(95 :1386

ارتباط بیشتر ایران با غرب، معماری ایران را بر آن داشت که عوامل مشخّص معماری ایران را با روشن بینی و توجّه خاصّی با عوامل معماری غرب درآمیزند و آثاری به وجود آورند که از نظر هنری دلپسند باشد (نصیری انصاری، 274 :1350 و .(275 از جمله عواملیکه به عنوان یکی عوامل مهمّ رواج سبک جدید طرّاحی و ساختار جدید شهری در این دوره گردید، آمد و شد هیأت حاکمه و همچنین سفرهای ناصرالدّین شاه به اروپا و غرب بوده است. همانگونه که اشاره گردید، بیشترین تحوّل در ساختار شهری تهران در دوره ناصرالدّین شاه روی داده است؛ شاه با سفر به شهرهای اروپایی و دیدن فضای شهری آن ولایات

سعی در اجرای این طرّاحی ها و فضابندی ها در شهر تهران را داشته است. البتّه ناگفته نماند که در این راه موفّقیّت های لازم را به دستآورد که در این راستا می توان به ساخت و سازهایی، که با توجّه به ساختار شهری و معماری پاریس و دیگر شهرهای اروپایی در تهران پیاده گردید، اشاره نمود؛ همچون: ایجاد طرح های خیابانی منظّم در سطح شهر و گذاشتن یکسری چراغ های الکتریکی در سطح خیابانها که الگوبرداری کاملی از سبک خیابان بندی شهرهایی همچون پاریس بوده

6

است؛ همچنین می توان به ایجاد میادین و محلّه هایی به شیوه کلاسیک اشاره نمود. در این دوره تهران دارای طرحی مشخّص با نقاط مرکزی معیّن و نیز طرح و ساختار فیزیکی شهری مشخّصی بوده است. از موارد دیگری که در تغییر ساختار شهری دوره قاجار قابل ذکر است، ورود کالسکه و اتومبیل به حیات شهری و غیر صنعتی ایران بوده است. در دوره های قبل از قاجار صنعت جهانی به آنچنان رشدی برای رفاه عمومی و اجتماعی دست نیافته بود، امّا در این دوره با صنعتی شدن بیشتر، جوامع به رشد صنعتی رسیدند و ظهور اتومبیل و پدید آمدن روش های تولید ماشینی و بهبود حمل و نقل امکان جابه جایی این جمعیّت صنعتی را افزایشداد. ظهور ]ماشین[ و ورود آن به ایران ]در[ زمان قاجار باعث تحوّلاتی در عرصه فضاهای شهری، که تاکنون وجود نداشته، گردید. در معنی وسیع تر اینگونه بیان کنیم که تا قبل از این دوره فضاهای شهری نیازی به میادین و خیابان های وسیع و هموار و علایم نشانه گذاری و ... نداشت. خیابان ها در این دوره با نظم هندسی مشخّص و ابعاد مشخّص و بهره وری مناسب تر طرّاحی و ساخته می شدند، در این دوره این خیابان ها بودند که اختارس معماری را به نوعی تحت تسلّط خود داشتند، به گونهای که در این دوره شاهد ساختاری با عنوان معماری خیابانی هستیم. منظور از معماری خیابانی، احداث خانه ها و مغازه هایی در اطراف خیابان اه است؛ به نوعی دیگر این که در دوره های قبلی، ساخت و سازها معماری را مشخّص می کردند، ولی در این دوره خیابان ها بودند که شکل ساختاری و طرّاحی خانه ها و مغازه ها را مشخّص می نمودند (ساریخانی، .(57 :1381 شاخصه های دیگری نیز در طرّاحی خیابان های این دوره و نمادهای شهری در سطح خیابان ها، مراکز اصلی، مراکز فرعی، میادین، محورهای پیادهرو و سوارهرو که به کنش متقابل بین آن ها می انجامیده است (حبیبی، .(35 :1384 اینگونه نشانه ها رابطه ساختاری را بین عناصر کالبدی و فضایی ایجاد می کنند. از جمله عناصر نوظهور در سطح شهر، میادین بودند. میادین این دوره از دیگر ساختارهای شهری بودند که خود به انواع مختلفی چون (نظامی، تجاری، حکومتی و ارتباطی) تقسیم می شوند (سلطانزاده،.(85 :1370 ما در این دوره شاهد به کارگیری این شکل ساختاری و کالبدی فضای شهری هستیم که از معلول های عناصر جدید حمل و نقل بوده است (شکل). 2ناصرالدّین شاه وقتی متوجّه گردید که تراکم جمعیّتی و تراکم فضای شهری تهران به حدّ انفجار رسیده و فضای داخل حصاری که در زمان شاه تهماسب صفوی ساخته شده بود، دیگر جوابگوی جمعیّت درون آن نمی باشد؛ به میرزا یوسف خان مستوفی الممالک صدراعظم و میرزا عیسی وزیر دارالخلافه مأموریّت داد تا محدوده ها و فضاهای جدیدی به پایتخت اضافه کنند (سالک، .(183 :1388 این دو نفر نیز با همکاری یک مهندس فرانسوی به نام "بهلر" و جمعی از معماران ایرانی نقشه تهران را آماده نمودند که تهران در این نقشه جدید یک هشت ضلعی ناقص الاضلاعی بود که میدان توپخانه در شمال، در مرکز این هشت ضلعی واقع می شد. در این طرح

جدید تهران بالغ بر دوازده دروازه دارا بود و مساحت داخل حصار بالغ بر 18کیلومتر مربّع را در بر می گرفت (شکل .(3 شهرسازی و فضابندی شهری و معماری با گرایش غربی از بناهو محوّطه های ارگ سلطنتی قاجاریان شروع شد و سپس

طرّاحی شهری تهران را در برگرفت. ویژگی بارز معماری قاجار کاخ سازی بوده؛ بیان این نکته به این دلیل بود که اشاره کنیم، این تغییر معماری بود که باعث تغییر ساختار شهری و به کاربردن طرح ها و فضاهای جدید شهری گردید. شاخص ترین بنای ساخته شده در ارگ حکومتی و مرتفع ترین ساختمان دارالخلافه ناصری کاخ شمس العماره است که کار احداث آن در سال 1282هجری قمری به دستور ناصرالدّین شاه آغاز و پس از دو سال پایان پذیرفت. ظاهراً ایده این طرح نیز به سبب علاقه پادشاه به ساختمان های اروپایی از روی تصاویر ساختمان های فرنگی اخذ شد (قبادیان، .(86 :1383 معروفترین مورّخ دوره ناصری در کتاب خود در مورد تهران و ساختمانهای معروف این دوره ضمن اشاره به عمارت شمسالعماره خاطرنشان می سازد: "شمسالعماره از عظایم آثار این شهریار و امتیازاتش بر جمیعابنیّه تهران و بلکه ایران اظهر من الشمس است که مشتمل بر طبقات پنج گانه است. این یادگار بزرگ به دست معیرالملک به سبک قصور و عمارات فرنگستان طرح ریزی شده است (اعتماد السلطنه، .(105 :1363