بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر حاصل بررسی نزدیک به بیست خانه تاریخی همدان است که از ادوار گذشته بر جا مانده اند، به طوری که برخی از مهمترین آنان که متعلق به زمان قاجاریه هستند از نظر ترکیب بندی پلانی و نیز چگونگی شکل گیری در فضا تحلیل گردیده اند. این مقاله در ادامه مقاله نخست نویسنده اول با عنوان بررسی عناصر معماری خانه های سنتی همدان تدوین شده است که در آن اجزاء تشکیل دهنده ی معماری این خانه ها مورد دقت قرار گرفته بودند.
مقاله حاضر حاصل تحقیقات میدانی و مشاهدات حضوری و همچنین مطالعات کتابخانه ای می باشد و کتاب خانه فرهنگ طبیعت جناب آقای حائری در بسیاری موارد الهام بخش نحوه بررسی این ابنیه بوده است. 4 خانه نظری، پوستی زاده، صمدی و صابریون به عنوان نمونه موردی بررسی شده اند. پس از تحقیقات انجام شده آنچه به دست آمد مشاهده شباهت های چیدمانی بسیار در فضاهای مسکونی دوره قاجار همدان بود که با توجه به علم ساختاری آن دوره و با در نظر گرفتن مسائل فرهنگی و اقلیمی ساخته شده اند.
.1 مقدمه
همدان از جمله قدیمی ترین شهرهای ایران و جهان است و دارای سابقه معماری چندین هزار ساله می باشد؛ با این وجود معماری آن در سالهای اخیر دچار تزلزل شده است که البته این امر قابل اشاره به معماری معاصر سایر نقاط ایران نیز می باشد. یکی از راه های هویت سازی برای معماری معاصر ایران شناخت معماری سنتی آن است. معماری سنتی ایران در اکثر مناطق جوابگوی نیازهای اقلیمی و فرهنگی آن سرزمین بوده است و می توان با بررسی الگوهای آن و هماهنگ سازی آنها با نیازهای معاصر به الگویی جدید برای معماری معاصر دست یافت.
متاسفانه ابنیه سنتی همدان در سالهای اخیر از حمایت درستی بهره نبرده اند به طوریکه بافت تاریخی آن کاملا از بین رفته است و تنها چند بنا متعلق به دوره های قاجار و پهلوی باقی مانده اند. در مقاله حاضر با هدف شناخت ترکیب بندی فضایی خانه های برجا مانده از دوره قاجار چیدمان فضایی در نقشه های آنها بررسی شده است و سعی شده به پرسشهای زیر پاسخ داده شود: قرارگیری فضاهای مختلف به چه صورت است؟ چیدمان جزء به کل آن چگونه است؟ نحوه ارتباط فضاهای مختلف با یکدیگر از چه طریقی است؟ فضای باز در این ابنیه چگونه تعریف می شود؟ تعامل بین فضاهای باز و بسته چگونه است؟
.2 معرفی شهر همدان
شهر همدان با 1800 متر ارتفاع از سطح دریا [1] در اقلیم سرد و خشک واقع شده، بارش های برف سنگین و باران نسبتا کمی دارد، کمتر از 400 میلیمتر در سال، و به علت برودت هوا در فصل زمستان یخبندان های طولانی را سپری می نماید. همچنین به علت خشکی هوا اختلاف دمای روز و شب بسیار بالاست و 42 درجه اختلاف دما برای آن ثبت شده است.[2] به استناد گزارشهای ایستگاههای سینوپتیک همدان- نوژه، حداکثر مطلق درجه حرارت هوا در این استان 36/8 و حداقل مطلق آن -29/6 و متوسط حرارت آن 9/6 درجه سانتی گراد است. گرمترین ماههای سال با حداکثر دمای 35 درجه سانتی گراد تیر و مرداد و سردترین ماههای سال با میانگین -25/4 دی و بهمن هستند.[3]
همدان دارای تابستان های معتدل و زمستان های بسیار سرد است. به گونه ای که تأمین دمای مناسب در فصول سرد اولویت اول ساخت ابنیه در این سرزمین بوده است. ساکنین این شهر سردسیری حداقل 7 ماه از سال نیازمند استفاده از وسایل گرمایی هستند؛ در حالی که در صورت خازن حرارتی بودن جداره های ساختمان، در هیچ موقع از سال نیازی به استفاده از وسایل خنک کننده ندارند در سایر اوقات سال با استفاده از مصالح مناسب و استفاده از برودت تبخیری می توان شرایط آسایش را فراهم نمود.
[4] معماری و شهرسازی در شهر همدان قدمتی به اندازه حکومت مادها دارد؛ وضعیت جغرافیایی و قرارگیری در مسیر راههای تجاری و کاروانی، ساختار اقتصادی و بازرگانی منسجمی در دوره های مختلف به شهر همدان بخشیده است. هرچند شهر از ساختارهای مذهبی همچون مساجد و آرامگاهها برخوردار بود، اما ساختار اقتصادی شهر جایگاه خاصی داشت. تعدد محله ها و مراکز محله ای با بناهایی همچون مساجد و بناهای عمومی، نشانه هایی بارز از اوضاع اجتماعی و ساختار معماری محلات می باشد.
[5] با بررسی نقشه های سده های گذشه شهر همدان، می توان این ادعا را مطرح نمود که شهر از همان ابتدا ساختار فضایی شهری خود را داشته است. در سال 1850 محدوده ی شهری همدان با جمعیت حدودا 40 هزار نفر و 9500 خانه، به شش محله اصلی تقسیم شده بود، که این محلات خود به 42 ریز محله تقسیم می شدند. [6] از محلات همدان می توان به موارد زیر اشاره کرد: محله جولان، ورمزیار، بختیاریها، سرگذر، جاگله، آقاجانی بیک، امامزاده یحیی، کبابیان، درود آباد، پیر گرگی، دوگران، سر یخچال، پل پهلوانها، قاشق تراشان، چشمه قصابان، سه پستان، کلیمیها، ارامنه، سبد بافها، شالبافان، بنه بازار، بابا طاهر و غیره. [7]
همدان در زمان قاجاریه پس از تسخیر توسط آغا محمد خان قاجار تا حدی ویران می گردد، پس از این حادثه بافت و ساختار شکل -1 نقشه همدان در سال - 1851مهریار، - 1378 شهر بسیار نامنظم با کوچه های بسیار تنگ و پیچ در پیچ توصیف شده است. [8] در اواخر دوره قاجار نقشه ای از همدان توسط متخصصین روسی تهیه شده است که شهر را با حصاری در اطراف و 12 دروازه و همچنین خیابانها و بعضی بناهای باستانی باقیمانده نشان می دهد. [6] بناهای بررسی شده در مقاله حاضر برخی در فضای اصلی شهر و در میان بافت متراکم قرار داشتند و برخی نیز به حالت خانه باغ در اطراف شهر که مکان قرارگیری آنها تاثیر بسزایی در فرم آنها داشته است. از مهمترین خانه های دوره قاجار در همدان می توان از خانه های شهبازی، کاظمی، حیدری، نظری، صابریون، صمدیان، عمارت سوخته، احمدی و شرفی نام برد. [9]
.3 ترکیب بندی فضایی ابنیه
در هر شهر تاریخی ایران و جهان، می توان الگوهای سازمان یابی شهری را مشاهده نمود که در هر شهر بر مبنای ویژگی های محیطی آن شهر و همچنین آداب و مناسک اجتماعی متغیر بوده اند. این الگوها، از فضاهای کلان شروع شده و تا ریزفضاها ادامه می یافته اند و به گونه ای در هر مکان خود را تطبیق می داده اند که هر ریز فضا علاوه براینکه جزئی از فضای بزرگتر به شمار می رفته، در عین حال استقلال فضایی خود را نیز داشته است و بالعکس، فضای کلان علاوه بر اینکه ترکیبی از ریزفضاها بوده، خود نیز به عنوان یک کل واحد شناخته می شده است. به واقع می توان شهرهای سده ی گذشته ی ایران را، نمودی از وحدت در حین کثرت دانست.
فضای کلان شهری نیز شامل بخش هایی می شده است که این بخش ها پس از گذشتن از برزن، محله، کوی و کوچه به واحدهای همسایگی و در نهایت به خانه می رسیده است. خانه را، که به عنوان یک فضای واحد و در عین حال ترکیبی از فضاهای متفاوت عمل می نموده است، می توان هم به عنوان یکی از مهمترین اجزاء ترکیب بندی فضایی شهر مورد بررسی قرار داد و هم به مثابه فضایی کل، شامل ریزفضاهای دیگر؛ در حالت اول بیشتر جایگاه خانواده در اجتماع شناخته می شود و در حالت دوم روابط میان اعضای خانواده است که بیان می گردد. حال اینکه آیا اساس این روابط ترکیب بندی فضاها را تشکیل می داده اند یا برعکس، محتاج بررسی دقیق تری است که در این بحث نمی گنجد؛ اما در تأثیر متقابل این دو بر یکدیگر شکی نیست و این مهم قابل تعمق است که همانگونه که ترکیب بندی فضایی خانه های معاصر تا این حد متفاوت از گذشته شده، روابط میان اعضای خانواده نیز متناسب با آن دگرگون گشته است.
شهر همدان در دوره قاجار از محلات مختلفی تشکیل شده بود که هریک از این محلات حجمی از فضا را به وجود می آوردند که شامل میدانگاهی با فضاهای عمومی محله ای و فضاهای مسکونی در اطراف آنها بودند. "مجموعه ی بناهای هر مرکز محله ویژگی های خاص خود را دارد، دارای عملکرد های زیباشناسانه بوده و هر یک طرز تلقی منفرد خود را نسبت به نظام و ساختار کل شهر معرفی می نماید. نقطه ثقل مرکز محله های کوچک به سوی مرکز شهر است".[5] بنابراین در بررسی ترکیب بندی فضایی یک خانه به صورت تک می توان تلویحی از تأثیر ساختار فضایی شهر و محله را نیز در آن مشاهده نمود.
در این قسمت روابط فضایی میان جزء فضاهای خانه مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی گونه شناسانه چگونه کنار هم نشستن جزءفضاها در مقیاسهای مختلف آشکار می کند که این جزء فضاها در طیف مقیاس های خرد و کلان، در درون یک شبکه سه بعدی نامرئی فضایی قرار گرفته اند. منظور از جزء فضاها در این بخش، اتاق ها، ایوان، حیاط و سایر فضاهای بینابینی می باشد. محورهای تشکیل دهنده ی شبکه ی فضایی کلان و خرد را خط زمین، خط آسمان، جهت وزش باد، تابش خورشید، آب های زیرزمینی و یا جاری و محورهای آیینی و چشم اندازی تشکیل می دهند.
در طی قرون همانطور که جامعه در سرزمین مستقر می شود، در درون این شبکه فضایی، سه نظام ایستایی، آسایشی و هم جواری جزء فضاها شکل می گیرد. اجزاء تشکیل دهنده ی بنا با این سازمان فضایی سازگار گشته و جزء فضاها به صورت یک کل واحد به صورت همگرا درون شبکه کار می کنند. وجود این شیوه از سازماندهی به فضا، نشان از نوعی ادراک فضایی دارد که در نزد جامعه و معمار ایرانی وجود داشته است.[10]
