بخشی از مقاله
چکیده
رویکرد جدیدی که در سالهای اخیر در نظام آموزشی کشور رخ داده است، نتایج سودمندی به دنبال داشته. تأکید بر ترک شیوههای سنّتی تدریس، کاربرد روشیهافعّال یاددهی یادگیری و توجّه به استفاده از رایانه و IT از مهمترین این دستاوردهاست؛ بااینهمه نقش کتاب در جریان تدریس غیرقابلانکار است. پس لزوم بازنگری و تألیف کتابهای جدید که همگام و همسو با روشهای نوین آموزشی باشد، امری اجتنابناپذیر است. کتابهای تاریخ ادبیات - 1 - و - 2 - ازجمله کتابهایی است که مطالب آن با وجود تلاش مؤلفان، نهتنها با این رویکرد همخوانی ندارد بلکه به دلیل استفاده از »رویکرد سنتی« تاریخ ادبیات نگاری در نگارش آنها کاستیهای زیادی وجود دارد.
در این مقاله ابتدا کتابهای مذکور را بهطور مختصر نقد و بررسی مینماییم و برشمردن کاستیها و ایرادات آنها، ضرورت تغییر را گوشزد میکنیم. سپس درسنامهای را با عنوان »سبکشناسی و تاریخ ادبیّاتبا« محوریّت سبکشناسی بر اساس »رویکرد علمی« تاریخ ادبیات نگاری، جهت تدریس در سالهای دوم و سوم پیشنهاد میکنیم. در این طرحتاریخ، ادبیّات و زندگینامه بزرگان نظم و نثر، در پایان هر دوره میآید. طرح پیشنهادی بهگونهای است که میتوان در تدریس آن از روشهای فعّال یاددهی یادگیری و رایانه استفاده نمود. لذا در پایان، یکی از درسهای کتاب به همراه طرح تدریس آن به شیوه فعّال ضمیمه میگردد.
مقدمه:
هر متن آموزشی باید صریح، دقیق و دور از ابهام باشد تا یادگیرنده به راحتی بتواند هدف نوشتار را دریابد. انسجام و هماهنگی مطالب و روشمند بودن طرح کلی کتاب، از ضروریات متون آموزشی است. کتاب تاریخ ادبیات از جمله دروس تخصصی است که دانشآموزان رشته علوم انسانی در سالهای دوم و سوم با آن آشنا میگردند. اما کتاب حاضر عمدتاً با رویکرد سنتی در تاریخ ادبیات نگاری نگاشته شده است که با تاریخ ادبیات نگاری علمی سازگاری ندارد. در این مقاله در پنج بخش، کاستی ها و ایرادات کتاب و نقد روش شناسانه آن ارائه میشود و در ادامه طرح تألیف یک کتاب جایگزین با عنوان »سبک شناسی و تاریخ ادبیات« پیشنهاد میگردد و فهرست فصل ها و درس های آن، به همراه یک نمونه متن آموزشی و طرح درس مبتنی بر شیوه های فعال ارائه میگردد.
الف - نقد کتاب های تاریخ ادبیات دبیرستان
هر چند مؤلّفان محترم در فصل بندی تابک ابتکار به خرج داده اند امّا درک آن برای دانشآموزان ی که اولین بار است تاریخ ادبیات را به عنوان یک درس اختصاصی می خوانند و الگوی ذهنی مناسب و منسجمی از آن ندارند، دشوار است. دانشآموزانکلاس دوم تصوّر روشنی از سبک های ادبی و شاخص ها ندارند و در بسیاری از موارد نمیتوانند فصل های کتاب را با دوره های تاریخی تطبیق دهند. در نتیجه درک روشنی از سیر تحوّل ادبیّات فارسی پیدا نمیکنند. مضاف بر آن که در»تاریخ ادبیات نگاری« گروهی از محققان، پرداختن به شاخص ها را نمیپذیرند و معتقدند »چهره های شاخص در سنت ادبی، بزرگانی هستند که بر دوش هنرمندان متوسط و ضعیف ایستاده اند.«
عنوان فصل ها هم با مطالب درس ها منطبق نیست. برای مثال در عصر مولوی که »دوره حماسه های عرفانی« نامیده شده است تاریخ ادبیات - 1 - ص - 128 - از، شاعرانی همچون خیّام، خاقانی و نظامی یاد شده است که هیچ کدام جزء شاعران عارف نیستند یا در کتاب تاریخ ادبیات - 2 - ص » 31عصر خواجه رشید الدین، دوره اوج« نامیده شده است که ترکیب» دوره اوج« مبهم و گنگ است و برداشت های متفاوتی از آن مستفاد میشود. نمونه دیگرعنوانِ، »عصر حافظ، دوران شکوه و شکست« است که منظور از شکوه و شکست نامشخص است.
ایراد دیگر آن که،نگارش درس ها بدون طرح و استخوان بندی مشخص است. مثلاً در معرفی یک شاعر - فردوسی، تاریخ ادبیات - 1 - ص - 49-58 از تولد او شروع می شود و مرحله به مرحله پیش می رود و به نقد وتحلیل آثار او ختم میشود. اما درباره یک شاعر دیگر - شرح حال نظامی تاریخ ادبیات - - 1 ص - 142 با اشاره ای آثار آن هاست - -2 رویکرد علمی - مبتنی بر نظریات لانسون است که هدف آن بررسی زمینه های تاریخی و اجتماعی آثار و بررسی علل ظهور و سقوط انواع ادبی است - -3 رویکرد هرمنوتیک - که هدف آن تحلیل و تأویل متن است مختصر به زندگی او، در حد یک جمله، به تحلیل آثارش می پردازد. در معرفی خیام - تاریخ ادبیات - 1 - ص - 130و حافظ - تاریخ ادبیات - 2 - ص - 22 نیز این اشکال وجود دارد.
- 2 نثر کتاب ها
- 1 -2 نثر هنری
مؤلّفان محترم به عمددر، نگارش کتاب مذکور نثر سَخته و فاخری را انتخاب کردهاند تا بهره دانشآموزان دو چندان گرددامّا، در عمل، این نثر، دانشآموزان و دبیران را دچار مشکل کرده است. شعر گونه شدن قسمت هایی از متن باعث میشود که دبیر مدّتی از وقت کلاس را صرف معنی کردن لغات و توضیح جملات نماید. عبارت هایی مانند: سرای سپنجی - ص54 - ، هم داستان کرد - ص - 114، بر زبان و خامه نویسندگان - ص - 125هر نوع آزادگی و آزاد اندیشی از میان رخت بر بسته بود - ص... - 131 بدین وسیله زنگ کدورتی را که رجال اصفهان از خاقانی در دل داشتند، فروشست. - ص - 139 زمانی که اقلیم هستی را درنوردید و به گوهر انسانی خویش دست یافت - ص - 157 در تاریخ ادبیات - - 1 و به منزله نوعی بهشت گمشده - ص - 64، در سفر و حضر در رکاب سلطان بود - ص - 83 عارف نتوانست زیر بار داغ او قد راست کند - ص - 113 در تاریخ ادبیات - 2 - و... که برای نثر علمی و آموزشی مناسب نیست.
- 2-2 طولانی بودن جملات
اطناب مُخلی که در بعضی مطالب کتاب دیده میشود باعث سر درگمی دانشآموزان میگردد و آن ها را نسبت به یادگیری این درس بی علاقه می کند. برای مثال: در معرفی شاخص های ادبی پس از تعریف و توضیح آن، در هشت سطر، دوباره در سه سطر آخر یک بار دیگر شاخص را تعریف می کند. - تاریخ ادبیات - - 1ص - 12یا در توصیف سبک نگارش بیهقی - ص - 91 و سبک شعری سعدی - ص - 167 همان کتاب، مطالب خسته کننده است. همچنین، بند اول معرفی خواجوی کرمانی یک جمله چهار سطری است. - تاریخ ادبیات - - 2ص - 12
- 3 -2 گزینش متن درسی از کتاب های تحقیقی و علمی
متن کتاب ها اکثراً از کتاب های تحقیقی و علمی استادان بزرگ ادب فارسی است، که سبک نوشتار آن ها برای دانشآموزان دوره متوسطه مناسب نیست.گزینش تکه هایی از یک مقاله تحلیلی با سبک هنری و ادبی خاص، مطالب را ناقص و ابتر کرده است. مثلاً در شرح حال عطار آمده است:»عطار شاعر معتدلی است« در حالی که در کتاب با کاروان حله این جمله آمده است: »عرفان عطار عرفان معتدلی است - .«
