بخشی از مقاله
چکیده:
مسلمانان به لحاظ سابقه حضور در حقوق بینالملل ابتدا به صورت امپراتوری واحد در عرصه جهانی حضور پیدا کردند - دوره خلفای راشدین، امویان و عباسیان - . اما به تدریج به امپراتوریها و پادشاهیهای متعدد تقسیم شدند که از جمله آنها امپراتوری عثمانی و صفوی را میتوان نام برد که جزو قدرتهای منطقهای بزرگی بودند و اگر معادلات آن روز اروپا و آسیا را جهانی فرض کنیم، در واقع، قدرتهای جهانی محسوب میشدند.سازمان همکاری اسلامی اولین تجربه جمعی کشورهای اسلامی در حقوق بین الملل است. ایران برای تاثیر گذاری بر نهاد تصمیمگیری سازمان همکاری اسلامی در راستای اهداف خود در چارچوب حقوق بین الملل با چالشهایی در سازمان همکاری اسلامی مواجه است. بررسی این چالشها و رسیدن به شناختی جامع از آن، اصلیترین مولفه در رفع موانع پیشروی ایران در چشم انداز آن در حقوق بین الملل است.
کلمات کلیدی: سازمان همکاری اسلامی، چالش، ایران، حقوق بین الملل.
مقدمه:
سازمان همکاری اسلامی متشکل از گروهی از کشورهای نسبتاً نامتجانس با تجربه تاریخی، سیاسی و فرهنگی مختلف است. تنها عامل پیوند دهنده میان آنها اسلام است که روحیه یکی بودن را در آنها به وجود آورده استاین. روحیه اصولاً ازاین مفهوم بنیادی نشات میگیرد که همه مسلمانان برادر یکدیگر بوده و یک خانواده بزرگ را تشکیل میدهند. بنابراین، سازمان همکاریاسلامی انگیزه وحدتبخشی خود را از پیوندایدئولوژیک برادری اسلامی میگیرد که در مجموعهای مدرن عمل میکند. درغیراین صورت این انگیزه میبایست بر قالب دولتمحوری مبتنی میبود. ایده وحدت و برادری اسلامی، گرچه جزو جداناشدنیفلسفه سیاسی-اجتماعی اسلام و خصوصیت تاریخی آن است، اما به گونهای تحتتاثیر وضعیت جهان اسلام در مقاطع مختلفتاریخی قرار گرفته است.
در برههای از تاریخ این جزء جداناشدنی فلسفه سیاسی-اجتماعی اسلام در قالب تشکلی به نام سازمان همکاری اسلامی ظهورو بروز یافت. بااینکه جوهراین فکر، - سازماندهی کشورهای اسلامی در قالب یک سازمان بینالمللی - بسیار خوب، مثبت وسازنده بود، اما نمیتوان گفت که چینش ساختاری سازمان همکاری اسلامی براساس طرحی مطالعهشده و کاملاً سنجیده بوده است. سازمان مزبور به جایاینکه برمبنای طرحی یکپارچه در مورد سیاستها و اقدامات مشخص به وجود آید، در قالب واکنشبه نیازهای روز شکل گرفت. اگر نگوییم تفکری برپایه آیندهنگری اصولاً دراین سازمان وجود نداشت، میتوان گفت که درسازمان جایگاه چنین تفکری بسیار اندک بود. بررسی چالشهای پیش رویاین سازمان خود گویایاین نارساییها خواهد بود.
-1 نارسایی در تشکیل جلسات نهادهای موجود در سازمان کنفرانس اسلامی میزان قوت و ضعف نهادهای یک سازمان بینالمللی معیار مناسبی برای سنجش موفقیت آن و تشخیص این نکته که این سازمانتا چه حد میتواند به عنوان یک بازیگر مستقل مطرح باشد، است. زیرا هر چه نهادها و ارکان اصلی یک تشکل منطقهای یابینالمللی قویتر باشد و بتواند اقتدار و تصمیمهای دولتهای ملی عضو را زیر نفوذ خود قرار دهد به معنای گامی در جهتفوق ملی بودن آن تشکل و گامی به جلو در جهت همگرایی بیشتر آن میباشد.براساس چارت سازمانی و تشکیلاتی سازمان کنفرانس اسلامی ارکان اصلی آن عبارتند از:
-1کنفرانس سران کشورهای اسلامی - روسای جمهور، پادشاهان -
-2کنفرانس وزیران امور خارجه
-3دبیرخانه
به لحاظ ساختاری، کنفرانس سران عالیترین رکن سازمان بهشمار میآید - ماده 4 منشور سکا - و بهعنوان یک نهاد مقتدر و مافوق تلقی میشود. این کنفرانس خطمشی و جهتگیریهای اساسی سازمان را تعیین میکند. براساس مفاد منشور، کنفرانس سران هر زمان که مصلحت امت اسلامی اقتضاء کند تشکیل میشود. اما بر طبق مصوبه اجلاس سوم سران در طائف قرار شد کنفرانس سران دولتهای اسلامی، هر سه سال یکبار تشکیل شود. ولی تاریخ برگزاری اجلاسهای سران نشان میدهد کهاینقاعده، همیشه و به طور منظم اجرا نشده است. - ممدوحی، 41، - 1375دومین رکن از ارکان اصلی سازمان همکاری اسلامی، کنفرانس وزرای امور خارجه است که به دو صورت تشکیل جلسهمیدهد.
یا بهصورت عادی که سالی یکبار با حضور وزرای خارجه یا نمایندگان مورد اعتماد آنها - بند الف- ماده 5 سکا - تشکیل میشود و یا بهصورت فوقالعاده. کنفرانس فوقالعاده با درخواست هر یک از کشورهای عضو، یا با درخواست دبیرکل و با موافقت 3 تعداد کل کشورهای عضو کنفرانس در اجتماع غیرعادی خود منعقد میشود، کمااینکه میتوان این موافقت را با عمومیکردن درخواست به سایر کشورهای عضو، کسب کرد. - بند - ب - از ماده 5 منشور سکا - . در صورت تجاوز علیه یکیاز اعضای سازمان، اجلاس فوقالعاده براساس درخواست کشوری که مورد تجاوز قرار گرفته یا هر کشور دیگر، به شرط تصویباعضاء، منعقد خواهد شد. - بند 2 از آییننامه کار اجلاس سکا - - همان، - 46
با توجه به توضیحات فوق و نحوه تشکیل جلسات سازمان همکاری اسلامی بهعنوان سازمانی که نماینده بیش از یک میلیارد مسلمان است، خود گویای ضعف اساسی آن میباشد. نشست سران که عالیترین رکن سازمان است بهطوری که تصمیماتاساسی سازمان در آن گرفته میشود به طور معمول هر سه سال یکبار در یکی از کشورهای عضو تشکیل جلسه میدهد. تشکیل چنین اجلاسی در یکی از کشورهای عضو سازمان احتیاج به رایزنیهای گسترده و طرح آن در نشستهای وزرای خارجه ونفوذ و قدرت آن کشور در میان سایر اعضا سازمان بستگی دارد که خودِ آن، زمان و هزینههای گزافی را میطلبد. از سوی دیگرکشوری که چنین اجلاسی را برگزار میکند به آن بهعنوان نشست کاری نگاه نمیکند، بلکه تمام سعی خود را میکند که از آن به نفع خود چه در عرصه تبلیغاتی و چه در عرصه سیاسی بهرهبرداری کند.البته علت تاکید براین امور، توجه صرف به تشکیل جلسات نیست. بلکه از درون این جلسات بهصورت منظم است که تصمیمهای کلان و ضروری باید گرفته شود.
نحوه تشکیل جلسات سازمان همکاری اسلامی آنرا در زمره کُندکارترین سازمانها به لحاظ اتخاذ مواضع و تحریمها در میان سازمانهای دیگر قرار داده است. در بسیاری از موارد حادثه یا واقعهای برعلیه یا بهنفع مسلمانان اتفاق میافتد و همه سازمانهای بینالمللی از جمله سازمان ملل اتخاذ موضع و اظهارنظر و حتی شورای امنیتقطعنامه صادر میکند در حالی سازمان همکاری اسلامی منتظر تشکیل جلسه اضطراری است که خود آن یک ماه طول میکشد.با توجه به سرعت تحولات جهانی و مسائل ناشی از آن همچون جهانی شدن، عصر ارتباطات و اینترنت، تروریسم، بحرانحقوق بشر، بحران دموکراسی، استعمار فرانو و توطئههای جدید استکبار علیه کشورهای اسلامی، ضرورت ایجاد تحول در عملکرد دنیای اسلام هم روزبهروز آشکارتر و ناکارآمدی و ضعف ساختار کنونی تشکل کشورهای اسلامی هم عیانتر میشود. بهطوری که با این سازمان نمیتوان جوابگوی نیازها و انتظارات امت یک میلیاردی بود.
-2 ناکارآمدی نظام تصمیمگیری رسمی موجود در سازمان همکاری اسلامی علاوه بر اجلاس سران، اجلاس وزرای خارجه کشورهای اسلامی نیز هر ساله در یکی از کشورهای عضو تشکیل میگردد کهجهت بررسی پیشرفت قطعنامههای قبلی و یا ملاحظه راههای اجرای سیاست عمومی کنفرانس و مسائل مالی و انتصاب دبیرکلجدید تصمیماتی را اتخاذ میکند و بهعلت تشکیل هر ساله آن نقش زیادی در تصمیمگیری مسائل به عهده دارد. همچنین این اجلاس در مورد رویه خود و کنفرانس سران کشورها تصمیم میگیرد و یک رئیس برای هر اجلاس تعیین مینماید. در مجموع باید گفت در سازمان دو کنفرانس وزاری خارجه و سران، تصمیم گیرنده اصلی میباشند و دبیرخانه فقط نقش اجرای تصمیمات وایجاد هماهنگی بین اعضا را به عهده دارد.
همچنانکه اشاره شد سازمان همکاری اسلامی به لحاظ اتخاذ تصمیمات بهموقع و سریع یکی از ناکارآمدترین سازمانها است و همه آن نتیجه نبود یک مرکز تصمیمگیری دائمی در سازمان - همچون شورای امنیت سازمان ملل - است که باعث کند شدن روند تصمیمگیری در آن میشود. این امر باعث برخورد ضعیف سازمان با اکثر مسائل جهان اسلام میگردد. بهطور مثال، درمورد بحران دوم خلیجفارس هنگامی که ایران تقاضای تشکیل اجلاس سازمان را جهت بررسی موضوع نمود، بهدلیل همین مسئله، سازمان نتوانست تحرک جدی را از خود نشان دهد، بهطوری که دبیرکل وقت سازمان در تهران، در دیدار با رئیس جمهور وقتایران، فقدان شورای دائمی را جهت تصمیمگیری، یکی از ضعفهای سازمان برشمرده و ناتوانی سازمان را در حل مسائل بحرانی به آن مربوط دانست.
بنابراین بهعلت نبود شورای دائمی تصمیمگیری در راس سازمان، بیشتر تصمیمات در اجلاسهای وزرای خارجه گرفته میشودکه بهعلت ناهمگونی و نبود تجانس کشورهای شرکتکننده و اختلاف منافع زیاد کشورها و قدرت نفوذ برخی از کشورها، تصمیمات از قاطعیت خاصی برخوردار نبوده و بیشتر شکل مخرج مشترک منافع اعضا را دارد که بالطبع دارای نوسانات زیاد و کلیگویی در مورد حل مسائل میباشد. - فوزی تویسرکانی،64، - 1377
