بخشی از مقاله
چکیده
جنوب شرق ایران از جمله مناطقی است که علیرغم وجود محرومیتها از ویژگیهای ژئواکونومیکی، دسترسی به آبهای آزاد ترانزیتی و ایجاد ارتباطات منطقهای و بینالمللی برای ایران برخوردار است که این ویژگیها میتوانند در ایجاد توسعه و همکاری و شکلدهی به وابستگیهای منطقهای موثر باشند. این مقاله با روش تحلیل-توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه-ای و سایتهای اینترنتی در پی تبیین تاثیر ظرفیتهای ژئوپلتیکی جنوب شرق ایران در توسعه همکاری و شکلگیری سیستمهای منطقهای است. بر اساس یافتههای تحقیق، پتانسیلهای ترانزیتی جنوب شرق ایران میتواند در ظرفیتسازی سیستمهای منطقهای، گسترش حمل و نقل ترکیبی، ایجاد دیتا سنتر منطقهای، رفع نیازهای هم تکمیلی، ایجاد هاب هوایی و در تهایت تاثیرگذاری سیاسی موثر بوده و جایگاه ژئوپلتیکی ایران را نیز ارتقاء بخشد.
واژههای کلیدی: جنوب شرق ایران، ظرفیتهای ترانزیتی، سیستمهای منطقهای، ژئوپلتیک
مقدمه
جایگاه ترانزیت کالا از مسیر ایران با توجه به همسایگی ژئوپلتیکی با 15 کشور جهان از اهمیت بالایی برخوردار است
.جمهوری اسلامی ایران از جمله کشورهایی است که به لحاظ قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی بسیار مناسب از مزایای ترانزیتی خوبی بهره مند است.سواحل جنوبی کشور به خصوص سواحل دریای عمان با دسترسی مستقیم کشور به دریاهای آزاد و اقیانوس های پهناور ،توانایی بالقوه زیادی در زمینه ترانزیت کالا و انرژی و ایجاد منطقه آزاد و قرارگیری در کریدورهای ترانزیتی خواهد داشت.
جنوب شرق ایران واجد مزیت های ژئوپلتیکی مهمی برای ایران است که می تواند ایران را به عنوان وزنه ای در سیستم بین المللی و سیستم جهانی در قرن 21 مطرح نماید.برخی از مزیت های این منطقه دارای اثرات درون کشوری است و برخی به موقعیت ایران در ساختار جهانی مربوط می شود.پس این منطقه در ارتباط با افزایش وزن ژئوپلتیکی ایران نقش مثبت و تعیین کننده دارد.
موقعیت ژئوپلتیک جنوب شرقی ایران با همجواری با کشورهای پاکستان و افغانستان و قرار گرفتن در مسیر دسترسی به آب های آزاد جهان برای کشورهای آسیای میانه و افغانستان جایگاه ویژه ای را برای گسترش مبادلات منطقه ای و بین المللی ایران فراهم نموده است. دریای عمان و سواحل 300 کیلومتری آن بخشی از حوزه استراتژیک اقیانوس هند،یکی از پنج حوزه استراتژیک جهان وگذرگاهی با اهمیت به سوی خاورمیانه،جنوب شرق آسیا،شبه قاره هند،سراسر آسیای جنوبی و جنوب شرقی است که روزانه میلونها بشکه نفت و حجم کلانی از کالا و سرمایه از این راه مبادله می شود.
ساحل دریای عمان، دسترسی را به پهنه اقیانوس هند باز می کند که می تواند نتایج ژئواستراتژیک و اقتصادی در زمینه های حمل ونقل،تجارت دریایی ،امنیت انتقال انرژی ، شیلات و منابع دریایی داشته باشد.نقش ارتباطی ایران برای کشور های محصور در خشکی،افغانستان و آسیای میانه،می تواند به نقش ایران در مناسبات منطقه ای و نیز ایجاد تعادل های ژئوپلتیکی موثر باشد.به دلیلی نقش ساحل عمان در پروژه انتقال انرژی و کالا و خطوط ریلی،ایران می تواند به ساماندهی سیستم های منطقه ای و بین المللی بپردازد و از این طریق منابع کشورهای دیگر را با ساحل دریای عمان پیوند دهد و هم منزلت ژئوپلتیک خود را در جهان و منطقه افزایش دهد و نیز با بستر سازی اجماع منطقه ای و جهانی،فرصت های جدیدی را برای تضمین امنیت ملی خود تولید نماید.
ایران به دلیل موقعیت مواصلانی و ژئوپلتیکی مناسب در جنوب غرب آسیا،در مقایسه با کشورهای همجوار منطقه دارای شبکه حمل ونقل و ناوگان مناسب برای ارتباط با و مواصلات با دیگر مناطق دنیا می باشد به نحوی که کرانه ها وبنادر دریای عمان مناسب ترین جایی است که افغانستان و آسیای میانه محاط از آن می تواند با آبهای آزاد پیوند یابد.
این کرانه ها چه از لحاظ دسترسی مستقیم به آبهای آزاد و چه از برخورداری از امنیت بیشتر می تواند پذیرای کالاهای وارداتی و صادراتی بیشتری باشد و رفته رفته از بار سنگینی که بر دوش بندر های ایرانی در خلیج فارس است بکاهد. - پورپویان، فرزام، پارسایی؛ 1389؛ 150تا - 165 سواحل دریای عمان از محیط متشنج خلیج فارس دور است و می تواند به جایگزینی به جای خلیج فارس در مواقع بحرانی تبدیل گردد - مهر عطا،رضا - به نحوی که بندر چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران بر اساس نظریه کارشناسان سازمان ملل یکی از چهارده نقطه استراتژیک جهان است زیرا منافع 11 کشور همسایه ایران را می توان درگیر خود نمود و با توجه به نزدیکی و دسترسی سواحل دریای عمان به آسیای مرکزی،شبه قاره هند و کشورهای حوزه خلیج فارس زمینه بهره برداری از باربری با بیش از 20 درصد جمعیت جهان - - Microsoft,2005 را فراهم می آورد.
د ر بررسی پیشینه این تحقیق می توان به مقاله تبیین پتانسیل های ارتباطی سواحل مکران در راستای افزایش وزن ژئوپلتیکی ایران از خالدی،غلامی و میرزایی - - 1391اشاره کرد.آنها سواحل مکران را واجد وزن ژئوپلتیکی،اقتصادی،امنیتی،دسترسی،ارتباطات منطقه ای و بین المللی برای ایران می دانند که می توان با بهره مندی از آنها به وزن ژئوپلتیکی ایران افزود.مهر عطا - 1393 - در مقاله ای به بررسی نقش بندر چابهار و راهبرد و توسعه جنوب شرقی ایران پرداخته است و بیان می دارد که بندر چابهار به دلیل اقیانوسی بودن از پتانسیل مناسبی برای اتصال به کشورهای جنوب و شرق اسیا و اسیای مرکزی و قفقاز و آبهای آزاد برخوردار است و به مزایای ژئوپلتیکی و مواصلاتی بندر چابهار پرداخته است.
در بررسی و تحلیل نقش جایگاه استراتژیک سواحل مکران به قابلیت های مناسب این سواحل جهت ایجاد و تاسیس بنادر تجاری،ترمینال های نفتی ،مناطق آزاد تجاری،صنعتی و توریستی و... می پردازند که می تواند فرصت های مناسبی را در زمینه های ژئوپلتیکی و ژئواکونومیکی در اختیار کشور های همسایه قرار دهد.
جایگاه جنوب شرق ایران در نظریات ژئوپلتیک
ایران از لحاظ ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک،طی دو قرن اخیر،دقیقا در حدفاصل استراتژیهای دو قدرت بزرگ جهانی رقیب قرار داشته و نقش حائل را در فرایند رفتارهای رقابت آمیز قدرت های جهانی بازی کرده است. - حافظ نیا؛ - 1381بنابراین ایران در نظریه های ژئوپلتیک از جایگاه و موقعیت مهمی برخوردار است.یکی از مناطق با اهمیت این کشور به لحاظ پتانسیل های ژئوپلتیکی سواحل دریای عمان و جنوب شرق ایران است.که از جایگاه برجسته ای در نظریات ژئوپلتیک برخوردار است.
از نظر اقتصادی ایران در سواحل دریای عمان با افزایش حد فلات قاره تا 350 مایل دریایی از خط مبدا دریای سرزمینی و نیز تا 200 مایل منطقه انحصاری اقتصادی طبق عهد نامه حقوق بین المللی دریاها،پتانسیل های مهمی در زمینه شیلات و منابع کف دریا و نیز ذخایر معدنی کف و زیر کف در این دریا نصیب ایران می شود.دیگر سازه های منطقه ای آسیای میانه،خلیج فارس،جنوب آسیا و ... می تواند موجب شکل گیری منطقه آزاد تجاری در سواحل جنوب شرق با حوزه نفوذ منطقه ای و بین المللی گردد.
واقع شدن جنوب شرق ایران و دسترسی آن به راه های آبی و مسیرهای بزرگ ترانزیت کالا به اروپا،کشورهای مدیترانه و هندوستان،پتانسیلهای بازرگانی را برای فعال شدن بخش اقتصادی در این منطقه فراهم آورده است که با وجود سازمانهای منطقه ای همچون "اکو" و "آ سه آن" چشم انداز بازرگانی روشنی می تواند برای آینده بازرگانی این منطقه انتظار داشت.
