بخشی از مقاله
چالش های مدیریتی پروژه کارت هوشمند ملی از منظر اقبال عمومی شهروندان
(عوامل مؤثر برافزایش پذیرش شهروندان از کارت هوشمند ملی)
چکیده:
بر اساس بند د ماده 64 قانون برنامه پنجم توسعه کشور سازمان ثبتاحوال مکلف است تا پایان برنامه نسبت به تأمین و صدور کارت هوشمند ملی چندمنظوره برای آحاد مردم اقدام نموده و کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی مکلفاند در ارائه خدمات خود به مردم از این کارت استفاده نمایند.
لیکن پس از آغاز عملیات اجرایی صدور کارت و ارائه کارت به شهروندان یکی از مهمترین چالشهای پیش رو میزان پذیرش این کارت از سوی شهروندان خواهد بود. شکست در کسب پذیرش و استفاده شهروندان به این معنی است که میلیاردها ریال سرمایهگذاری در این طرح ملی بیهوده صرف شده است. فلذا هدف این تحقیق شناسایی عوامل مؤثر بر تمایل ایرانیان برای اخذ و استفاده از کارت هوشمند ملی است تا بتوان توصیههایی برای افزایش پذیرش و اقبال عمومی آن را به دولت ارائه داد. این موضوع هماینک یکی از مهمترین دغدغههای دولت بوده و از اصلیترین نیازهای پژوهشی سازمان ثبتاحوال کشور بهمنظور تحقق دولت الکترونیک میباشد.
بدین منظور یک پرسشنامه نظرسنجی بین 222 نفر از دارندگان کارت هوشمند ملی توزیع گردیده و دادههای نظرسنجی با استفاده از آمار نا پارامتری تحلیلشده است. چهارچوب این تحقیق بر اساس مدل UTAUT میباشد.گر چه اغلب ایرانیان کارت کاغذی خود را تغییر ندادهاند اما نتایج نشان میدهد که اعتبار ادراکشده، تسهیل شرایط، نفوذ اجتماعی و نگرانی به میزان قابلتوجهی با تمایل به استفاده از کارت مرتبط است. شهروندان دارای کارت در خصوص کاربردهای کارت تردید داشته و عقاید مبهمی در خصوص فواید کارت دارند. از ویژگیهای امنیتی و مزایای آن ناآگاه هستند نقایصی در خصوص تسهیل شرایط و پشتیبانی اجتماعی وجود داشته و آنان از تبعات گم کردن و یا آسیب دیدن کارت نگران هستند. نفوذ اجتماعی نسبت ضعیفی را ارائه میکند که نشان میدهد استفاده از کارت هوشمند بهعنوان کارت شناسایی هنوز برای ایرانیها سودمند نیست.
کلمات کلیدی: کارت هوشمند ملی، انتظار کارایی، تشویش، نفوذ اجتماعی، اقبال عمومی
مقدمه:
بر اساس بند د ماده 64 قانون برنامه پنجم توسعه کشور سازمان ثبتاحوال مکلف است تا پایان برنامه نسبت به تأمین و صدور کارت هوشمند ملی چندمنظوره برای آحاد مردم اقدام نموده و کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی مکلفاند در ارائه خدمات خود به مردم از این کارت استفاده نمایند.]1[ در این راستا کارت هوشمند ملی قرار است توسط سازمان ثبتاحوال کشور بهعنوان مرجع امور هویتی کشور، تولید و جایگزین کارتهای ملی کاغذی شوند. بدیهی است که پیچیدگی و وسعت این طرح ملی، بسیار گسترده و شاید بینظیر باشد. این پروژه یکی از زیربناییترین زیرساختهای الزم برای تحقق جامعه الکترونیکی بوده و از نوع پروژههای پیچیده در حوزه فناوری اطالعات میباشد. ارائه خدمات در بستر دولت الکترونیک و با استفاده از کارت هوشمند ملی موجبات تحقق عدالت، حفظ حریم خصوصی، افزایش امنیت، رفاه و بهبود کیفیت زندگی مردم، افزایش اقتدار نظام، پویایی اقتصادی و حرکت به سمت جامعه اطالعاتی ارائه خواهد شد.]2[ ازاینرو مطالعات گستردهای در خصوص زوایای مختلف این طرح از سال 2۳۸1 و در مرحله طراحی صورت گرفته تا با چالشهای پیش رو بیشتر آشنا شده و از نتایج تحقیقات بهرهبرداری گردد.
در کشورهای مختلف نیز تمایل رو به گسترشی برای استفاده از کارت هوشمند بهعنوان کارت شناسایی وجود دارد. مالزی اولین کشور ایست که در جهان موفق شده کارت هوشمند ملی را اجرا نمایدتقریباً.تمامی کشورهای حوزه خلیجفارس و اکثر کشورهای خاور دور پروژه کارت هوشمند ملی را شروع کردهاند. در آسیا کشورهایی مثل مالزی، سنگاپور و هنگکنگ در این زمینه، پیشرو بودهاند. لیکن باوجود محبوبیت روزافزون خدمات الکترونیک در جهان، میزان موفقیت اجرای طرحهای مرتبط با دولت الکترونیک بسیار کم گزارششده است. یافتههای پژوهشهای مختلف نشان دادهشده است که فقط 5 درصد از طرحهای دولت الکترونیک توانسته است به اهداف تعیینشده خود دست یابد. همانند سایر مفاهیم جدید سازمانی یا فناورانه، توسعه دولت الکترونیک در یک کشور ممکن است چالشهایی را برای دولت و شهروندان به وجود آورد[۸.]
در کشور ما نیز همانند اکثر کشورهای درحالتوسعه مشکالتی در حوزه توسعه و استقرار و بهویژه پذیرش و فراگیر شدن خدمات الکترونیک وجود داشته و پذیرش فناوری اطالعات توسط کاربران یکی از مهمترین چالشهایی است که برای اجرای هرگونه طرح فناوری اطالعات باید موردتوجه قرار گیرد. بنابراین موفقیت دولت الکترونیک فقط به حمایت و پشتیبانی دولت منوط نیست و تمایل کاربران به پذیرش خدمات الکترونیک را نیز شامل میشود. اگر فناوری اطالعات مورداستفاده قرار نگیرد نمیتواند مؤثر باشد. به همین دلیل پذیرش فناوریهای اطالعات در بین مردم موردتوجه بسیاری از افراد قرارگرفته است.]6[ به دلیل اهمیت رفتار شهروندان در خصوص پذیرش یا عدم پذیرش تکنولوژی، بررسی و شناخت عوامل مؤثر بر پذیرش خدمات مذکور میتواند به ارتقای تعامل بین کاربران و سازمانهای دولتی منجر شده و شرایط را برای اجرای هرچه موفقتر دولت الکترونیک فراهم کند در تمامی کشورهایی که اقدام به طراحی و پیادهسازی کارت هوشمند ملی نمودهاند یکی از اصلیترین موضوعات مطرح نحوه
مواجهه مردم با این کارت و پذیرش و استقبال یا عدم اقبال مردم به استفاده از این کارت بوده است. لذا پس از آغاز عملیات اجرایی صدور کارت و ارائه کارت به شهروندان یکی از مهمترین چالشهای پیش رو بر مبنای تجربیات بینالمللی میزان پذیرش این کارت از سوی شهروندان خواهد بود. شکست در کسب پذیرش و استفاده شهروندان به این معنی است که میلیاردها ریال سرمایهگذاری در این طرح ملی بیهوده صرف شده است. فلذا هدف این مقاله شناسایی عوامل مؤثر بر تمایل ایرانیان برای اخذ و استفاده از کارت هوشمند ملی است تا بتوان توصیههایی برای افزایش پذیرش آن به دولت ارائه داد. این موضوع هماینک یکی از مهمترین دغدغههای دولت بوده و از اصلیترین نیازهای پژوهشی سازمان ثبتاحوال کشور میباشد.
2
برای پاسخ به این مسئله ، در پژوهش حاضر از مدل مفهومی "الگوی یکپارچه پذیرش و استفاده از فناوری" )مدل )UTAUT ]6[ که مدلنسبتاً جدیدی بوده اما تناسب، روایی و پایایی آن برای پژوهشهای پذیرش فناوری، در حوزههای گوناگون اثباتشده، استفادهشده است.]5[ لذا بر اساس این مدل تأثیر متغیرهای اعتبار ادراکشده، تسهیل شرایط، نفوذ اجتماعی و نگرانی به میزان پذیرش عمومی کارت از سوی شهروندان موردبررسی قرارگرفته است. نتایج پژوهش صورت گرفته عوامل مؤثر برافزایش میزان پذیرش کارت توسط شهروندان را ارائه میدهد تا بتوان توصیههایی برای افزایش پذیرش آن به دولت ارائه داد.
در مقاله حاضر ابتدا مبانی نظری پژوهش بیانشده و سپس الگوی مفهومی و فرضیهها مطرح گردیده است. همچنین در ادامه یافتههای پژوهش و نتیجهگیری و درنهایت پیشنهادهای کاربردی برای تصمیمگیرندگان بیانشده است.
مروری بر ادبیات پژوهش
هر یک از سازمانهای دولتی در تحقق دولت الکترونیک نقشی را به عهدهدارند. یکی از مهمترین و زیربناییترین سازمانها در راستای تحقق دولت الکترونیک سازمان ثبتاحوال میباشد. با توجه به اینکه ارائه هرگونه خدمت، مستلزم شناسایی و تصدیق هویت میباشد وظیفه شناسایی ایرانیان چه در فضای حقیقی و چه در فضای مجازی به سازمان ثبتاحوال کشور سپردهشده است. درواقع نقش ثبتاحوال در رابطه با دولت الکترونیک مدیریت هویت در فضای مجازی میباشد زیرا بسترسازی قانونی برای برقراری هرگونه خدمت، منوط به تصدیق هویت و آنچه بهعنوان کلید اصلی ورود متقاضیان خدمات در دولت الکترونیک به سامانههای الکترونیکی دولت مطرح میشود، مفهوم «هویت الکترونیکی» میباشد.
با اجرای پروژه کارت هوشمند ملی هماکنون، گام مهمی در راستای تکمیل زیرساختهای الزم برای تحقق دولت الکترونیک که همان تعریف مفهوم «شهروند الکترونیکی» میباشد، در حال پیگیری میباشد. کارت هوشمند ملی نوعی کارت دیجیتالی است که توسط سازمان ثبتاحوال کشور بهعنوان مرجع امور هویتی کشور، تولید خواهد شد این کارت قرار است جایگزین کارتهای ملی شوند. کارت هوشمند ملی کارتی شبیه کارتهای اعتباری و دارای یک ریزتراشه است که انجام کارکردهای متعددی را فراهم مینماید. یکی دیگر از امکاناتی که در کارت هوشمند ملی قرار دارد، ویژگیهای بیومتریک صاحب کارت است. در هنگام ثبتنام عکس و اثرانگشت صاحب کارت بهصورت الکترونیکی در کارت وی ذخیره میشود. برایاستفاده از کارت حتماً باید صاحب کارت حضورداشته باشد تا اثرانگشت وی بهصورت دیجیتال با اثرانگشتی که هنگام ثبتنام در کارت ذخیرهشده مقایسه و تطبیق داده شود و سپس اجازه استفاده از امکانات کارت به وی داده میشود.
با توجه به بند د ماده 64 قانون برنامه پنجساله توسعه سازمان ثبتاحوال کشور مکلف است تا پایان برنامه نسبت به صدور کارت هوشمند ملی برای آحاد مردم اقدام نموده و کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی مکلفاند در ارائه خدمت خود به مردم از این کارت استفاده نمایند.]1[ کارتهای هوشمند ملی، بهتدریج در چند سال آینده جایگزین کارتهای ملی میشود.
از سوی دیگر همواره موضوع پذیرش دولت الکترونیکی و بهکارگیری آن، از مباحث مهمی است که در استفاده از فناوریهای جدید موردتوجه قرار میگیرد. در ارتباط با پذیرش دولت الکترونیکی و سایر سامانهها و خدمات الکترونیکی، پژوهشهای زیادی در سالهای اخیر انجامشده است. اهمیت این موضوع به این دلیل است که درصورتیکه خدمات دولت الکترونیکی توسط کاربران مورداستفاده قرار نگیرد، انجام سرمایهگذاریهای جدید در حوزه فناوری و اطالعات و ارتباطات باعث اتالف سرمایهها و منابع خواهد شد. پذیرش خدمات الکترونیکی توسط کاربران، اثربخشی و سودمندی این خدمات را تضمین میکند. بنابراین درک بهتر عوامل مؤثر بر تصمیمات فردی برای پذیرش یا رد سامانههای اطالعاتی، یک هدف اساسی و محوری در پژوهشها و عملیات سیستمهای اطالعات در دنیاست.
3
در خصوص پذیرش کارت هوشمند در مالزی چندین مطالعه مقدماتی انجامشده است. در اولین مطالعه یه او )yeow( و میلر )2225( ) Miller( در خصوص نگرش مالزیاییها به کارت هوشمند و با حجم نمونه 52 تایی از پاسخگویان مطالعه نمودند. یافتهی اصلی مطالعه این بود که مالزیاییها از کارت هوشمند آگاه بوده و نگرش مثبتی به اجرای آن برای امنیت ملی دارند. بعدها لو (Loo) و دیگران )2222( مطالعاتی در خصوص پذیرش کارت هوشمند با حجم نمونه کوچک 122 تایی انجام داده و از مدلهای مختلف پذیرش تکنولوژی استفاده نمودند. در کشور ما نیز پس از اجرای طرح نامعلوم است که تا چه حد شهروندان خواهان پذیرش کارت هوشمند ملی و استفاده از آن هستند.]4[
الگوی مفهومی پژوهش
از آنجایی که پذیرش یا عدم پذیرش فناوری اطالعات در بین استفاده کنندگان، اثر مهمی بر موفقیت آن دارد، پژوهشگران رشته فناوری اطالعات و نظام های اطالعاتی، به مدت طوالنی به پژوهش درباره نظریه ها و الگوهایی عالقمند بوده اند که قادر به پیش بینی و تشریح رفتار باشد.]7[ تئوریهای معروفی موسوم به «تئوری رفتار برنامهریزیشده[»۳]، «تئوری اشاعه نوآوری]2[ » و «الگوی پذیرش فناوری ]12[» مهم ترین الگوها و نظریه هایی است که در باره این موضوع مطرح شده اند. پسازاین سه مدل معروف، الگوی یکپارچه پذیرش و استفاده از فناوری )مدل ]6[ )UTAUT در جهان ارائه گردیده و مدلنسبتاً جدیدی است اما تناسب، روایی و پایایی آن برای پژوهشهای پذیرش فناوری، در حوزههای گوناگون اثباتشده است.]5[ بنابراین الگوی نظری مذکور بهعنوان الگوی نظری پژوهش حاضر انتخاب گردید. در شکل )1( الگوی مفهومی پژوهش حاضر مالحظه میشود.
مدل UTAUT میزان تمایل استفادهی کاربران از سیستمهای اطالعاتی و پیروی از عادات رفتاری را روشن میکند. استفاده از این مدل درزمینه ی پذیرش تکنولوژی اطالعات و ارتباطات میباشد. این مدل بهعنوان یک راهنما برای روشن ساختن میزان کارایی، تأثیر اجتماعی و کمک کردن به شرایط و همچنین میزان عادات و تمایالت رفتاری را تعیین میکند.]6[متغیرهای مستقل و وابسته انتظار کارایی، تسهیل شرایط، نگرانی، اعتبار و تمایل به استفاده هستند. جدول )1( تعاریف عملیاتی متغیرهای مستقل و وابسته را نشان میدهد.
با توجه به الگوی مفهومی پژوهش، فرضیهها عبارت است از:
فرضیه اول: کارآمدی کارت، تأثیر معنادار در تمایل به اخذ و استفاده از کارت دارد. فرضیه دوم: نفوذ اجتماعی، تأثیر معنادار در تمایل به اخذ و استفاده از کارت دارد. فرضیه سوم: تسهیل شرایط، تأثیر معنادار در تمایل به اخذ و استفاده از کارت دارد.
فرضیه چهارم: نگرانی و تشویش تأثیر منفی در تمایل به اخذ و استفاده از کارت دارد.
6
فرضیه پنجم: متغیر قصد رفتاری تأثیر معنادار در تمایل به استفاده از کارت دارد.
روششناسی پژوهش:
ازآنجاییکه پژوهش حاضر بررسی و تعیین عوامل مؤثر بر پذیرش کارت هوشمند ملی از سوی شهروندان موردتوجه است، به لحاظ هدف از نوع پژوهشهای کاربردی و به لحاظ روش گردآوری دادههای موردنیاز، جزء پژوهشهای توصیفی از نوع پیمایشی
– تحلیلی است. این روش دارای ویژگیهایی است که همگی آنها در رابطه با روش این پژوهش کاربرد دارد. نوع تحقیق کاربردی و روش تحقیق توصیفی از نوع پیمایشی توصیفی و بهصورت مقطعی خواهد بود. در این تحقیق به چالشهای مدیریتی کارت هوشمند ملی از منظر اقبال عمومی شهروندان )عوامل مؤثر برافزایش پذیرش شهروندان از کارت هوشمند ملی( در استان همدان پرداخته و همچنین با توجه به متغیرهای انتظار کارایی، نفوذ اجتماعی، تسهیل شرایط، نگرانی، تمایل به استفاده، فرضیههای مربوط مورد آزمون قرارگرفته و بر اساس یافتههای تحقیق پیشنهادهای مناسب ارائهشده است.
ضمن اینکه برای تدوین چارچوب نظری تحقیق و مروری بر تحقیقات پیشین از روش کتابخانهای )اسنادی( نیز بهره گرفتهشده است. جامعه آماری پژوهش حاضر تمامی شهروندانی هستند که کارت هوشمند ملی دریافت نموده و حجم نمونه 222 نفر از کارمندان ثبتاحوال استان همدان تعیین گردیده است. در خصوص ابزار گردآوری اطالعات از روشهای مطالعهی کتابخانهای بهمنظور گردآوری مبانی نظری و پیشینه تجربی پژوهش استفاده خواهد شد. جهت جمعآوری دادههای موردنیاز از نمونه موردمطالعه از روش جمعآوری اطالعات با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته استفاده میشود برای پاسخ به سؤاالت از طیف پنج گزینهای لیکرت )ازکامالً مخالفم تاکامالً موافقم( استفادهشده و برای سنجش تأثیر متغیرهای انتظار کارایی، نفوذ اجتماعی، تسهیل شرایط، نگرانی، در تمایل به استفاده از کارت، سؤاالت موردنیاز مطرحشده است. بهمنظور تعیین پایاییاوالً سعی شد گویههایی که متغیرهای تحقیق را میسنجند را از گویههای تحقیقات پیشین که زیر نظر اساتید مجرب، استفاده و اجراشدهاند، استفادهشده و یا برای انتخاب بهترین گویهها برای متغیرهای جدید از نظرات محققین و اساتید دیگر استفاده گردد. سپس درنهایت، یکبار دیگر پرسشنامه تدوینشده را به اساتید و متخصصان نشان داده و از نظرات آنها برای تصحیح پرسشنامه کمک گرفته شد. بدین ترتیب پرسشنامه این تحقیق از نوعی اعتبار محتوایی برخوردار است.
بهمنظور تعیین پایایی متغیرهای پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفادهشده و میزان آن برابر در جدول )2( ارائه گردیده است. برای تحلیل دادههای حاصل از این پژوهش از جدول توزیع فراوانی و درصد، نمودار و شاخصهای گرایش مرکزی و پراکندگی متناسب با سطح سنجش متغیرهای تحقیق استفادهشده است. همچنین جهت آزمون فرضیهها آمارههای استنباطی
