بخشی از مقاله
چکیده
از سال ها پیش، اندیشمندان، به ویژه اندیشمندان مسلمان، به طرح موضوع معنویت در امر مهم سلامت پرداخته اند. امروزه نیز دانشمندان دریافته اند که سلامتی بدون معنویت داراى کمبودى اساسی است. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی مؤلفه هاى سلامت معنوى در آموزه هاى دین مبین اسلام است که با روش توصیفی تحلیلی و با مراجعه به دو منبع ارزشمند قرآن کریم و صحیفه سجادیه به استخراج این مؤلفه ها پرداخته می شود. یافته هاى تحقیق نشان می دهند که دین مبین اسلام در ارتقاى سلامتی پیروان خود نقش اساسی داشته و رابطه محکمی بین ایمان و سلامت روانی وجود دارد. خاستگاه سلامت معنوى در فرهنگ اسلامی، حقیقت قلب یا همان روح و نفس است که در کنار جسم قرار دارد و در عین حال، داراى شخصیتی مستقل است. مؤلفه هاى سلامت معنوى در قرآن و صحیفه سجادیه نیز عبارتند از مؤلفه هاى معرفتی، هیجانی، عملی و بازدهی.
کلیدواژه ها: سلامت، معنویت، آیات، روایات.
مقدّمه
براى مدت ها، عامه مردم، دانشمندان و حتی پزشکان، در هر سه بُعد سلامت - جسمانی، اجتماعی و روانی - ، پدیده سلامت را به صورت مادى نگریسته اند. اما اکنون، به طور فزاینده اى، به سلامت، تنها هنگامی ارزش داده می شود، که کارایی را افزایش داده و تجربه زندگی را به سوى کمال میسر سازد. از این گذشته، آنچه که داراى معنی است، کیفیت زندگی است نه کمّیت آن؛ از سویی، نباید هرگز در دام این توهم افتاد که سلامت کامل و پاینده قابل دستیابی است - اصدقی حسن آبادى، 1365، ص . - 33 دانشمندان در دهه هاى اخیر متوجه شدند که تعریف سلامت، داراى نقیصه اى بزرگ بوده و تأکید بیش از حد بر جنبه هاى مادى آن، موجب غفلت از بُعد بسیار مهم و اساسی دیگر آن، یعنی بُعد روحانی و معنوى سلامت، شده است.
بُعد معنوى و روحانی بهداشت، به اعتقاد فرد، به وجود نیروهاى معنوى و طبیعت خاص و روش عملکرد این نیروها بستگی دارد - آیت اللهی، . - 1370در بحث سلامت معنوى، دو نگاه حداقلی یا ابزارى و حداکثرى یا غیرابزارى به سلامت معنوى شکل می گیرد. نگاه حداکثرى به سلامت معنوى، در پی توسعه همه جانبه فردى و اجتماعی جامعه است؛ ولی در نگاه حداقلی، معنویت زیرساخت نیست، بلکه روساخت است و فقط به عنوان یک ابزار می تواند در خدمت پزشکی جسمی و روانی قرار گیرد. در نگاه حداکثرى، روح به صورت کامل در کنار جسم است و داراى شخصیت مستقل می باشد، ولی در نگاه حداقلی و ابزارى، روح و روان چیزى بجز عکس العمل هاى ذهنی و عصبی نیست.
ازاین رو، ضرورى است در مطالعاتی که قرار است در حوزه سلامت معنوى انجام گیرد، رویکرد به سلامت معنوى به خوبی تبیین و تعیین گردد - ابوالقاسمی، 1391، ص . - 66 معنویت در الهیات اسلامی، گوهر اصلی دین دارى است و صرف تقید و عمل به احکام شریعت یا تقید به اعمال اخلاقی نیست. معنویت در الهیات اسلامی عبارت است از معرفت و ایمان به غیب و تبیین توحیدى از نظام هستی و مبتنی ساختن اعمال جوارحی و جوانحی بر همین پایه و بنیان؛ این معنویت زیربناى عبادات و اخلاقیات است. براساس معرفت اسلامی، معنویت زیرساخت و پایه سلامتی جسم و روح است و ساحت اصلی و زیربناى اصلی معنویت را باید در باطن خود انسان جست وجو کرد - محقق داماد، 1389، ص . - 62
بنابراین، رویکرد اصلی در این تحقیق، نگاه حداکثرى به سلامت معنوى است.لانگوى، اولین نظریه سلامت را بر پایه معنویت بیان کرد و نیومن - 1986 - بیمارى را یک شوك تلقی کرد که معنویت نقش مهمی براى برگشت به حالت اولیه و تعادل سلامتی ایفا می کندعباسیان و همکاران، 1389، ص 89، به نقل از: هومان، 2001، ص . - 646 پژوهشگران علوم انسانی سلامت نیز به این نتیجه رسیده اند که اصول مشترکی در دستورات مذهبی ادیان عمده جهان وجود دارد که از سلامتی پیروان آنها محافظت می کند و این اصول مشترك ریشه در معنویت ادیان دارد. سایر پژوهش ها حاکی از آن است که معنویت ارتباط مثبتی با سلامت جسمی دارد و افرادى که از سلامت معنوى برخوردارند، افرادى توانمند، قوى، داراى کنترل و حمایت اجتماعی بیشترى هستند - عباسیان و همکاران، . - 1389
حکماى مشهور ایرانی نیز در کتب پزشکی کهن، به معنویت در امر طبابت پرداخته اند - امیدوارى، 1387، ص . - 6 طب ایرانی با سابقه هزاران ساله، داراى رویکردى کل نگر بر مبناى پیوستگی جسم و روح و ذهن انسان است که تنها به درمان بیمارى ها محدود نبوده است، بلکه سبکی براى ارتقاى سلامت و کیفیت زندگی به شمار می رود - عباسیان و همکاران، 1389، ص . - 89 اولین بار، یک دانشمند مسلمان ایرانی - علی بن ربن طبرى - آن هم قریب 1200 سال قبل، ارتقاى سلامت جسمی را در معنویت و سلامت معنوى می دید - تاجبخش، . - 1373 از نظر دانشمندان طبیب و فیلسوف مسلمان همچون ابن سینا و رازى نیز، طبابت شامل جنبه هاى جسمانی و روحانی بوده است - محقق و طرفدارى،. - 1389
مرور ادبیات نشان می دهد که در دیدگاه هاى رایج، شاخص هاى معنویت به نتایج و کارکردها تقلیل داده شده است؛ برخی آن را در حد مجموعه اى از توانایی هاى به هم مرتبط و یا نوعی هوش تلقی کرده اند؛ عده اى آن را نوعی کیفیت روانی می دانند که در انسان ایجاد انگیزه می کند و معناى زندگی را می سازد و گروهی هم معنویت را یک جریان و رویکرد می دانند که به رضایت باطنی منتهی می شود؛ امرى که داراى سه مؤلفه آرامش، شادى و امید می باشد. لیکن در اندیشه قرآنی، سلامت معنوى دربردارنده شاخص هاى شناختی، احساسی، رفتارى و پیامدى است
- مرزبند و زکوى، . - 1391
