بخشی از مقاله
چکیده
هنرهای سنتی، مجموعهای است از هنرهای اصیل و بومی که ریشه در اعتقادات، باورها، آداب و رسوم و در مجموع فرهنگ معنوی هر منطقه دارد. صنایع دستی یکی از مهمترین گروههای هنرهای سنتی محسوب میگردد که جایگاه ویژهای داشته و در طول تاریخ با تحولات و فراز و نشیبهای بسیاری روبهرو بوده است و در حال حاضر نیز تبلور عینی فرهنگ و هنر اصیل ایرانی است. اما آنچه که مطرح است وجود مخاطبان جدید با سلیقه متفاوت در عصر حاضر است که خواستار صنایع دستی با اصول مدرنیته هستند. هدف اصلی این پژوهش، نیل به این مهم است که چه شیوهای میتوان پیش رو گرفت که بتوان محصولاتی اصیل و سنتی تولید نمود که علاوه بر سنتی بودن،
سلیقه مشتریان امروزی نیز در نظر گرفته شود، تا هم بتوان بر تجارت این محصولات افزود و هم بتوان به واسطه آنها فرهنگ و سنن ایران را معرفی نمود. در پژوهش حاضر مطالعه موردی بر روی گلیمبافی صورت پذیرفته است که به واسطه نوع موضوع، مطالعات بهصورت میدانی و کتابخانهای انجام یافته است. در این تحقیق مشخص گشته که هرچند تغییرات صورت گرفته بر روی گلیمها در جهت بهدست آوردن سهم بیشتری در بازار امروز بوده است ولی ایراداتی وجود دارد که با اصلاح آنها میتوان نتیجه مطلوبتری کسب نمود.
واژگان کلیدی: صنایع دستی، گلیم، سنت، مدرنیته، سلیقه مشتریان.
1 مقدمه
از جمله مشخصههای اصلی و بنیادی در زمینه احراز هویت و اعتبار معنوی و تاریخی ملل مختلف، صنایع دستی است. صنایع دستی بر پایه اصولی پدیدار گشته که ریشه در تاریخ داشته و طی قرون متمادی به واسطه هنرمندان با حفظ آداب معنوی به عنوان میراثی گرانقدر، سینه به سینه به آیندگان رسیده است. صنایع دستی شامل هنرهایی است که علاوهبر اصول و قواعدی ثابت، دارای متغیرهایی است که سبب مطابقت آن با شرایط هر دوره میگردد. چیزی که در این میان حائز اهمیت است، بررسی ویژگیهای ساختاری و ترکیب آنها با شرایط روز و جایگاه حضور آنها در عصر تکنولوژی است.مسلماً همگامی با جریانهای روز جهان میتواند عرصه را بر فرهنگها و هنرهای ضعیفی که تنها به پشتوانه تاریخی خود تکیه کردهاند، ببندد و فرهنگ وارداتی مصرفی و بیهویت اما مدرن را جایگزین نماید - هوشیار، 1385، ص. . - 16
در پژوهش حاضر تلاش گردیده است با بررسی وضعیت امروزی صنایع دستی در حوزه گلیمبافی، شناسایی ویژگیهای این بافتهها در گذشته و حال، فهم نقاط ضعف و قوت این بافتهها در عصر حاضر، راهکارهایی جهت رفع نواقص و مشکلات این حوزه و هرچه پررنگتر کردن نقاط قوت آن ارائه گردد. ذکر این نکته ضروری است که در منابع مختلف به ویژگیهای کلی گلیمبافتها اشاره شده و ضعف و قوت این ویژگیها در مقالات علمی مورد مطالعه واقع نگردیده است. امید است که مطالب ارائه شده در این پژوهش بتواند کمکی هرچند کوچک به این رشته از صنایع دستی بنماید.
2 صنایع دستی
برای آنکه بتوان هنری را سنتی نامید تنها داشتن مفهوم یا موضوع تاریخی و اساطیری ملاک نبوده و علاوهبر آن زبان ساختاری، صورت متناسب، هماهنگ و همگام با سلیقه زیبایی شناسی روز نیز نشان از توجه و احترام به مخاطب دارد که از آداب و فرهنگ اجداد هنرمند این سرزمین محسوب میگردد. به سخن حکیمان هنر»صورت« و »معنا« در یک اثر هنری همواره از آرمانها و اهداف اصلی هنرمندان سنتی است که معنا را از آیین دوست به ارث برده و صورت را نیز به محضر دوست پیشکش مینماید - همان، ص. . - 21 از جمله هنرهایی که در حوزه هنرهای سنتی قرار گرفتهاند صنایع دستی است.
صنایع دستی دارای اسامی مترادفی نظیر صنایع قومی، صنایع سنتی و صنایع ملی است که همه این مفاهیم مترادف، دارای بخشی از وجوه صنایع دستی است. البته شایان ذکر است که لفظ دستی یک مفهومی است مربوط به دنیای مدرن که در مقابل صنایع ماشینی شکل میگیرد. این صنایع مانند دیگر پدیدههای فرهنگی دارای ابعاد تاریخی، زیبایی شناختی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است. پیوند میان صنایع دستی و روح یک قوم، شکلدهنده هویت و شخصیت آن است - رضوانفر، 1385، ص. 71 و . - 72
به عبارتی میتوان گفت شرایط اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی و همچنین مقتضیات مادی، نیازهای احساسی و معنوی انسان در هر عصر و منطقهای جلوهها و شکلهای متفاوتی از خلاقیت، ذوق و استعداد صنعتگران و تولیدکنندگان مشاغل را به مرور زمان تحت عنوان صنایع دستی ثبت نموده است که با گذشت زمان و تداوم حضور در میان نسلها به مجموعهای از هنرهای بومی و سنتی مبدل شده است.
بهنحوی که در عصر حاضر اگرچه ویژگیهای شغلی و صنفی این قشر کمرنگ گشته، اما حضور خاطرات قومی، باورهای دینی و اصالت و شیوههای بهجای مانده از هنر گذشتگان و از سوی دیگر تکیه به مواد اولیه و طبیعت منطقه، از عمده توجهات هنرمند در خلق آثار صنایع دستی محسوب میگردد. شاید حضور تفکر، ابداع و خلاقیت در کنار تجربه و توجه به اصالتها و هویت بومی عمدهترین خصوصیتی باشد که صتایع دستی را از سایر رشتههای هنری مجزا ساخته است و ضامن حفظ و تداوم بقاء این رشته در فرهنگ و هنر تمامی اقوام و ملل شده است. صنایع دستی تنها معیار و محوری است که تمامی کشورهای صاحب تاریخ و تمدن، آنرا سفیر آرمانها، ارزشها، باورها و فرهنگهای خود در جهان مینمایند - هوشیار، 1385، ص. . - 20
-1 -2 بررسی بازار گلیم در عصر حاضر
قرنهاست که روستائیان در اوقات فراغت خود و فصول غیر کشت، با استفاده از مواد اولیه موجود در محیط پیرامونشان به تولید دستبافتههای سنتی پرداخته و از این رهگذر ضمن پر کردن اوقات فراغت، هم بخشی از نیازهای خانوار را تامین نموده و هم آنکه مازاد تولید خود را در محل تولید و یا دیگر مناطق عرضه و بهفروش میرسانند - یاوری، 1373، ص. . - 49 دستبافتهای حوزه صنایع دستی و مخصوصاً گلیمها که نمودی از تجلی و فرهنگ یک ملت و قوم محسوب میگردد در قالب هنرهای بومی و کاربردی میباشند. بافتههای مذکور در گذشته غالباً به وسیله زنان هنرمند روستایی و عشایری آفریده میشد ولی امروزه علاوهبر آنها در کارگاههای گلیمبافی شهری نیز تولید میگردد - تاشکیران، 1391، ص. . - 94
خارج گردیدن این نوع بافتهها از حالت خود مصرفی و عرضه بیشتر تولیدات در بازار باعث گردیده است که گلیمها به مثابه کالای اقتصادی و هم کالای نمادین، واجد ارزشهای مادی و نمادین شده و اعتبار گذشته را به گونهای متفاوت بهدست آورد. امروزه بازار اجتماعی و اقتصادی گستردهای برای محصولات صنایع دستی و گلیم شکل گرفته است که یکی از آنها انبوه جهانگردان خواهان خرید کالاهای محلی هستند - رضوانفر، 1385، ص. . - 73 علاوهبر استقبال جهانگردان از این بافتهها که خواهان به ارمغان بردن بافتههای سنتی ایرانی به کشور خود هستند، بازار صادرات این محصولات به خارج از کشور داغتر است. مزیتی که گلیم نسبت به سایر زیراندازهای سنتی برای مشتریان خارجی دارد ارزان قیمت بودن، تنوع طرح و اندازههای کوچک آنهاست. از آنجایی که مشتریان غربی به دلیل تنوع طلبی خواستار محصولاتی ارزان قیمت هستند تا بتوانند آنها را در فواصل زمانی کوتاه تعویض نمایند بنابراین گلیمها گزینه مناسبی برای خرید هستند زیرا علاوهبر سنتی بودن قیمت مناسبی دارند.
خانههای این مشتریان خارجی نیز عمولاً ابعاد کوچکی داشته و خواهان مفروش نمودن قسمتهای محدودی از خانههایشان هستند که در این راستا نیز گلیمهایی با اندازه کوچک مد نظر آنها خواهد بود. همچنین طرح، نقش و رنگبندی گلیمها نیز تاثیر فراوانی در تجارت آن دارد. بنابراین باید سلیقه مشتریان فوق الذکر در این زمینه نیز لحاظ گردد.
-2 -2 بهینهسازی گلیمها جهت نیل به فروش بیشتر
بافت گلیم در اصل یک هنر سنتی دستی است که سلایق و نقشمایههای آن با رنگها و خطوط متنوع در طراحی داخلی خانههای امروزین بازتاب مییابد - تاشکیران، 1391، ص. . - 94 بنابراین در گلیمهای جدید بیش از آنکه به ارزشها و باورهای یک قوم اهمیت داده شود تلاش میگردد تا جهانی شده و مورد پسند همه ملل قرار گیرد و بتواند به بازارهای جهانی و غربی راه یابد. بنابراین امروزه از این صنایع کمتر انتظار معناپذیری و تفسیر بومی را دارند - رضوانفر، 1385، ص. . - 73
ولی باید در نظر داشت که میان توسعه غربیوار و حفظ هویت فرهنگی در تمدنهای شرقی تعارضی وجود دارد که بیتردید نمیتوان تمنای توسعه غربی را با حفظ هویت فرهنگ شرقی همگام دانست اما میتوان دستاوردهای غرب را در چارچوب و ساختار فرهنگ شرق هضم و همچون ویژگی تمدن اجدادمان به آنها وحدت بخشید و در فرهنگ شرق ترکیب نمود - هوشیار، 1385، ص. . - 20 جهت این امر وضعیت گلیمهای حال حاضر، خواست مشتریان غربی و راهکارهایی جهت حفظ اصالت تولیدات و نیز برآوردن خواستههای مشتریان مورد بررسی قرار میگیرد.
