بخشی از مقاله
کسب و کار و کارآفرینی از دیدگاه قرآن و اسلام
چکیده
اساساً کسب و کار و کارآفرینی در بینش توحیدی اسلام، یک ارزش محسوب می شود و آیات قرآن درباره کار و کوشش در قلمرو حیات، به قدری فراوان و متنوع است که با کمال صراحت می توان گفت: »اسلام دین اجتماعی، اجتهاد و دین سعی و کوشش است، و با هر گونه رهبانیت، عزلت، بطالت، بیکاری و تنبلی که منجر به فقر، محرومیت و رذایل اخلاقی گردد شدیداً مبارزه می نماید. لذا با توجه به اهمیت کسب و کار، در یک جامعه اسلامی، همه باید احساس مسئولیت کنند، کار زمین مانده را هرکسی به اندازهی توانایی خود با کیفیت، اخلاص ونیّت پاک انجام دهد و به این نکته توجه داشته باشد که کسب و کار و کارآفرینی در جامعه اسلامی باعث می شود که جامعه، زیر سلطه بیگانگان قرار
نگیرد و تمام نیروها در برابر دشمنان بسیج شده و از انحطاط جامعه اسلامی جلوگیری به عمل آید. بنابراین با توجه به اهمیت موضوع، مقاله حاضر اهمیت و ارزش کسب و کار و کارآفرینی را از منظر قرآن کریم و سایر منابع دینی بیان کرده، سپس با توجه به اینکه حضرت علی(ع) یک الگوی انسانی برای کار و تلاش و آبادانی بوده اند، نمونه هایی از الگوهای رفتاری اقتصادی ایشان بیان شده است.
واژه های کلیدی: کسب و کار، کارآفرینی، قرآن، اسلام.
2
مقدمه
ازظرن لغوی کار به معنای فعل و عمل و کردار انسان است و در اصطلاح، کار فعالیتی است نسبتاً دائمی که به تولید کالا یا خدمات می انجامد و به آن دستمزدی تعلق می گیرد. کار به اشکال مختلف ظهور و بروز می کند؛ از این رو می توان از کار فکری، کار هنری، کار معنوی و کار جسمی و بدنی سخن گفت. در همه این موارد آن چه اصالت می یابد تلاش تولیدی بشر است. بشر برای دست یابی به کمال و سعادت و آسایش و آرامش، نیازمند تهیه امکانات و وسایل و برطرف کردن مشکلات و چالش های پیش روست. از این رو اقدام به تلاش و کوشش می کند تا به این هدف نایل شود. برای دست یابی به هدف، تلاش در شکل های پیش گفته خودنمایی می کند. تفکر، تدبر، طرح و برنامه ریزی، بخشی از تولید است. بدون تفکر، تدبر و تأمل ممکن نیست تا انسان بتواند در حوزه عمل و تلاش جسمی موفق شود، از این رو تولید فکری به عنوان تولید پایه مطرح می شود. در آیات بسیاری سخن از عمل و ارزش عمل، به میان آمده است. عمل در حقیقت تلاش و سعی انسان است که برای تحقق امری صورت می گیرد. این همان معنای عام کار و فعل است که از سوی انسان انجام می شود. سعی و تلاش انسانی است که ارزش دارد و خداوند در آیه 39 سوره نجم می فرماید: لیس للانسان الاماسعی؛ برای انسان چیزی جز تلاش و کوشش نیست؛ به این معنا که آن چه در نگرش و بینش قرآنی از ارزش و اهمیت برخوردار است، سعی و تلاش است که نوعی از مفهوم کار را با خود به همراه دارد. اشتغال و کار آفرینی امروزه در جامعه ما، یکی از مسائل اساسی و موضاعات مورد بحث می باشد، و هر کس نسبت به فراخور حالش و بر اساس رشته تخصصی و اندیشه های خود، در مورد چگونگی اشتغال جوانان و آداب و شیوه های کار، علل و انگیزه های بیکاری، انواع مشاغل، اولویت انتخاب شغل هاو ...سخن گفته و بحث می کند.
کسب و کار و کارآفرینی از نظر قرآن کریم و سایر منابع دینی
در قرآن کریم و سیره معصومین(ع) با توجه به اهمیت و فواید کسب و کار ( آسایش و آرامش انسان، فقـر زدایـی و عدم وابستگی به دیگران از جمله کشورهای دیگر، تمدن واقتصاد شکوفا، جلوگیری از مفاسد، بیدار نمودن روحیه خلاقیت و کارآفرینی)،آیات و احادیث بسیار فراوانی در مورد کسب و کار آمده است، که به ذکر مواردی از آنها می پردازیم:
در فضیلت کار و تلاش و تجارت
خدای متعال در کتاب آسمانی قرآن، کار و تلاش و کسب معیشت را مکرراً مورد تأکید قرار داده است از آن جملـه می فرماید: پس در زمین پراکنده شوید و از فضل و کرم خداوند روزی طلبید.(جمعه آیه (10
و ما در زمین برای شما معیشت ها قرار دادیم اما اندکی شکرگزار این نعمت هستید.(اعراف آیه (10
پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: تاجر درستکار روز قیامت با صدیقین و شهدا محشور می گردد. همچنـین مـی فرماینـد: آن کس که از راه حلال در پی دنیا باشد و هدفش از کار و کوشش، اجتناب از درخواست از خلق و ایجاد گشـایش بـرای اهل و خانواده اش باشد خداوند را در حالی که چهره اش به زیبایی ماه تمام است ملاقات خواهد نمود.
روایت شده که حضرت عیسی (ع) مردی را دید، از او پرسـید چـه مـی کنـی؟ مـرد گفـت: مشـغول عبـادت هسـتم، حضرت عیسی فرمودند: پس چه کسی مخارجت را تـأمین مـی کنـد، مـرد گفـت: بـرادرم، حضـرت فرمودنـد: بـه حقیقـت برادرت از تو عابدتر است.
پیامبر (ص) در جمع یاران خود فرمودند: فرشته وحی در دلم القا نمود که هیچ کس نمـی میـرد مگـر اینکـه آنچـه از روزی که برای او مقدر شده به تمام و کمال به دست می آورد، هر چند که در طلب آن مشقتی نبرد، پس تقوای الهی پیشه کنید و در طلب روزی نیکو، میانه روی نمایید و مبادا اگر رزق شما دیرتر رسید، از راه معصیت در طلب آن برآیید چرا که آنچه خدا برای بندگانش مقدر فرموده از طریق گناه و نافرمانی بدست نیاید.
تشویق به کار
»هرکس، از مرد و زن، که مؤمن باشد و کار نیکو انجام دهد، زندگی خوش و پاکیزه ای بدو خواهیم داد و پاداشی بهتـر از کارشان به آنها می دهیم.« (نحل، آیه (197
امام علی(ع): بی گمان شما به آشکار ساختن اعمال نیازمندترید تا به آشکار ساختن گفته هـا. (یـا شـما بـه انجـام درسـت و صحیح کارها نیازمندترید تا درست و فصیح ادا کردن سخنان(میزان الحکمه،ج(9
امام علی (ع): کار کنید و آن را به پایانش رسانید و در آن پایداری کنید، آن گاه شکیبایی ورزید و پارسا باشید. همانا شـما را پایانی است؛ پس، خود را به آن پایان(بهشت)رسانید. (نهج البلاغه:خطبه (176
امام علی(ع): دانش تو را راهنمایی می کند و کار تو را به هدف می رساند.( میزان الحکمه،ج(9
امام علی (ع): مردی خدمت پیامبر خدا(ص) آمد و عرض کرد: چه چیز حجت نادانی را از من دور می کند؟ فرمود:دانش. عرض کرد: چه چیز حجت دانش را از من دور می سازد؟ فرمود:عمل.(همان)
امام علی(ع): چونان کسی مباش که بدون کار به آخرت امید می بندد... مردمان نیکوکار را دوست دارد، اما اعمال آنهـا را
انجام نمی دهد، گنهکاران را دشمن دارد اما خود در جرگه ی آنهاست... برای دیگری به گناهی کمتر از گناه خود ترسـان
می شود و برای خود بیش از کردارش امید پاداش دارد... در کار(نیک) کوتاهی می ورزد و در درخواسـت پـاداش اصـرار می کند....حرف زیاد می زند و عمل کم می کند! (نهج البلاغه:حکمه (150
امام علی(ع):هر که برای دین خود کار کند، خداوند امر دنیای او را کفایت فرماید. (نهج البلاغه:حکمه.(423
امام علی(ع):هر که در عمل کوتاهی کند، به اندوه گرفتار آید.( نهج البلاغه:حکمه (127
پیگیری در کار
امام علی(ع):در کار پیگیر باشید؛ زیرا خداوند برای کار مؤمنان پایانی جز مرگ قرار نداده است. (میزان الحکمه،ج(9 پیامبر خدا (ص):مداومت بر عمل در پیروی از آثار و سنت ها، گرچه آن عمل اندک باشد، نزد خدا پسندیده تر و فرجامش سودمندتر است از سختکوشی در عبادت براساس بدعتها و پیروی از هوسها.(همان) امام صادق(ع):کار مداوم اندک اما توأم با یقین، نزد خداوند برتر از کار بسیار است که همراه یقین نباشد.(همان)
امـام بـاقر(ع):محبوبترین کارهـا در پیشــگاه خـدای عزوجـل کــاری اسـت کـه بنـده بــر آن مـداومت ورزد، گرچـه انــدک باشد.(همان) امام صادق(ع):هرگاه شخصی کاری را آغاز کند، باید تا یک سال آن را ادامه دهد. سپس، اگر خواسـت بـه کـار دیگـری
پردازد؛ زیرا شب قدر که آنچه خداوند می خواهد مقدر می کند، در آن یک سال وجود دارد.(همان) پیامبر خدا(ص):به اندازه ای که تاب و توان دارید، کاری را به عهده بگیرید؛ زیرا خداوند خسته نشود تا آن گـاه کـه شـما خسته شوید. مجبوبترین کارها در پیشگاه خدا مداومترین آنهاست گرچه اندک باشد.(همان)
محکم کاری
امام صادق(ع):پیامبر خدا(ص) پایین رفت تا سعد بن معاذ را در لحد گـذارد و روی آن خشـت بچینـد و مرتـب مـی فرمود: سنگ بده، گل بده و با آنها درز خشت ها را پر می کرد. وقتی کار تمـام شـد و روی لحـد خـاک ریخـت و قبـر را هموار کرد فرمود: من می دانم که بزودی این فرسوده و خراب می شود، اما خداوند دوست دارد بنده ای را که چون کاری انجام دهد، محکم کاری کند.(همان)
پاکیزه ترین کسب و کار
پیامبر خدا(ص):همانا پاکیزه ترین شغل، شغل بازرگانی است، که چون سخنی گویند دروغ نگویند و هرگاه امـانتی بـه آنها سپرده شود، خیانت نکنند و هرگاه وعده دهند، خلف وعده نکنند و وقتی چیـزی مـی خرنـد، از آن نکـوهش نکننـد و وقتی چیزی می فروشند، تعریف و تبلیغ نکنند و هرگاه بدهکارند(در پرداخت بدهی خود)، تعلل نورزند و هرگـاه طلبکـار باشند(برای گرفتن طلب خود)، فشار نیاورند.( میزان الحکمه،ج(11
» و اموالتان را میان خودتان به ناروا مخورید و(به عنوان رشوه )قسمتی از آن را به حکام مدهید، تا بخشی از اموال مردم را به گناه بخورید، در حالی که خودتان(هم خوب)می دانید.)«بقره، آیه(188
»اموال یکدیگر را به ناروا مخورید، مگر آن که داد و ستدی با تراضی، از شما(انجام گرفته)باشد.)« نساء، آیه(29 از امام صادق(ع) سؤال شد: راههای امرار معاش بندگان که از آن طریق با هم داد و ستد و کسـب درآمـد مـی کننـد و
شیوه های خرج و مخارج چند تاست؟ حضرت فرمود: کلیه راههای امـرار معـاش کـه مـردم از آن طریـق معاملـه و کسـب درآمد می کنند، چهارراه است.سائل پرسید: آیا همه این چهار راه حلالند یا همه حـرام هسـتند یـا برخـی حلالنـد و برخـی حرام؟ حضرت فرمود: هر یک از این چهارراه، ممکن است از جهتی حلال باشد و از جهتـی دیگـر حـرام. ایـن چهـار نـوع معروف و شناخته شده هستند. نخستین راه از این راههای چهارگانه ولایت است و تولیت و سرپرستی برخی نسبت به برخی دیگر(نظام اداری و کارمندی)در. رأس این نظام، ولایت کارگزاران است و سپس ولایت کارگزارانِ کارگزاران، تا برسـد به دون پایه ترین کارگزاران که هر یک نسبت به زیردست خـود ولایـت و تصـدی دارد.هرگـاه والـی، بـا توجـه بـه آنچـه خداوند نازل کرده است، بی کم و زیاد و بی آن که سخنش را تحریف کند یا از فرمان او تجاوز کند، پیروی نمایـد، والـی عادل است و ولایتش عدل است بنابراین حق حکومت دارد و کار کـردن بـا او و کمـک رسـاندن بـه وی در حکـومتش و تقویت او کاری حلال و پاکیزه است و کسب درآمد از طریق آنها حلال می باشد. و اما گونـه حـرام ولایـت و حکمرانـی، ولایت والی ستمگر و ولایت کارگزاران است، از رئیس گرفته تا پیروان والی و کارگزار تا برسد به دون پایه ترین فرد این نظام حکومتی.
دومین راه کسب درآمد، تجارت و بازرگانی است، در همه انواع خرید و فروش مردم با یکدیگر.
گونه های حلال خرید و فروش شامل از آنچه خوراک بندگان خداست و مایه قوام زندگی آنهـا مـی باشـد و زنـدگی ایشان جز با آنها میسر نیست، مانند آنچه می خورند و می نوشند و می پوشند و ازدواج می کنند و تملـک مـی نماینـد و از جهت تملکی که دارند از آنها استفاده می کنند و به کار گرفتن آنها در راه کسب سودها و منافعی که پایندگی زندگیشـان بدانهاست و به نحوی از انحاء به مصلحت کار آنان می باشد.اما گونه های حرام خرید و فروش، هر چیزی که مایـه فسـاد و تباهی است و از خوردن و آشامیدن یا کسب آن یا ازدواج کردن با آن یا مالک شدن آن یا نگه داشتن آن یا بخشیدنش یـا عاریه دادنش، نهی شده یا چیزی که در آن به نحوی از انحاء فساد و تباهی است(فروش مردار، گوشت خوک، شراب و...)
سومین راه، کسب درآمد، صنعت ها و فنون است که شامل انواع گوناگون آن می شود.
هرگونه صنعت و فنی که بندگان خدا بیاموزنـد یـا بـه دیگـری یـاد دهنـد، ماننـد نویسـندگی(دبیری و منشـی گـری)و حسابداری و بازرگانی و زرگری و پالان دورزی(سراجی و زین دوزی) و بنـایی و بافنـدگی و گـازری و دوزنـدگی و فـن نقاشی به شرط آن که جانوران ذیروح نباشند و ساختن انواع ابزارهایی که مورد نیاز مردم است و از آنها بهـره بـرداری مـی کنند و بدون آنها امورشان نمی گذرد و وسیله تأمین نیازهای زندگی آنهاست.انجام دادن و آموزش دادن و کـار کـردن بـا آنها و در آنها برای خود و دیگری حلال و مجاز می باشد.هرچند از آن صـنعت و آن ابـزار گـاهی در راههـای نادرسـت و معاصی و کمک به حق و باطل، هر دو، استفاده شود، باز هم در ساختن این ابزار و تعلیم دادن نحوه ساختن آنها به دیگری، اشکالی وجود ندارد، و گناه آن برعهده ی کسی است که از این وسایل در راههای فساد و حرام استفاده کنـد. امـا سـاختن بت ها و نوشابه های حرام و آنچه که فساد محض در آن است و هیچ وجه صلاح و مصلحتی در آنهـا وجـود نـدارد حـرام است.
چهارمین راه کسب درآمد اجاره ها است.
اجیر کردن این است که انسان خودش یا خانه اش یا زمینش یا چیزی را که ملک اوست، برای کسـب سـود و منفعتـی اجاره دهد یا خودش کار کند یا فرزندش و مملوکش یا مزدورش را به کار گمارد به شرط آن که نماینده و وکیل والی یـا کارگزار او نباشد، این گونه اجیر کردن ها برای هر فردی از مردم حلالاست.اما اگر مثلاً خود را اجیر کند برای ضرر زدن به مساجد یا به نـاروا کسـی را کشـتن یـا حمـل بـت هـا و شـراب و هـر چیـزی کـه در آن فسـاد اسـت حـرام اسـت.(میزان الحکمه،ج(11
تولید و تشویق به کسب درآمد از دسترنج
پیــامبر خــدا(ص):هرگز کســی غــذایی بهتــر از دســترنج خــود، نخــورده اســت. پیــامبر خــدا داود از دســترنج خــود مــی خورد.(میزان الحکمه،ج(11
پیامبر خدا(ص):پاکترین کسب و درآمد، دسترنج آدمی است و هر معامله ای که با درستکاری همراه باشد.(همان) پیامبر خدا(ص):بهترین درآمد، درآمد کارگری است که در کارش صداقت داشته باشد.( همان) امام صادق(ع):خدای عزوجل به داود(ع)وحی فرمود:اگر» نبود که از بیت المال می خوری و با دستت اصلاً کـار نمـی
کنی، البته نیکو بنده ای بودی.« حضرت فرمود: پس داود(ع) چهل بامداد گریست. آنگـاه خـدای عزوجـل بـه آهـن وحـی کرد: برای بنده ام داود نرم شو. پس خداوند متعال، آهن را در دست داود نرم گردانید. از آن پس داود، روزی یک زره می بافت و آن را به هزار درهم می فروخت. پس(در یک سال) سیصد و شصت زره بافت و آنها را بـه سیصـد و شصـت هـزار درهم فروخت و بدین ترتیب از بیت المال بی نیاز شد.(همان)
حسن بن علی بن ابی حمزه از پدرش:ابوالحسن(موسی بن جعفر)(ع) را دیدم که در زمین خود کار می کرد و پاهـایش غرق عرق شده بود. عرض کردم: فدایت شوم، مردها(کارگران)کجا هستند؟ فرمود: ای علی! کسی که از من و پـدرم بهتـر بود، با دست خود در زمینش کار می کرد. پرسیدم: او کیست؟ فرمود: رسول خدا(ص) و امیر المؤمنین و پـدرانم، همگـی، با دست های خود کار می کردند. این کار همه پیامبران و فرستادگان و بندگان شایسته(خداوند) است.(همان)
فضل بن ابی قره: بر حضرت صادق(ع) وارد شدیم، در حال که در باغ خود مشغول کار کردن بود. عرض کردیم: خـدا ما را فدای شما کند، اجازه دهید ما برای شما کار کنیم یا غلامان کار را انجام دهند. حضرت فرمود: نه، مـرا بـه حـال خـود بگذارید؛ چون دوست دارم خدای عزوجل مرا ببیند که با دست خودم کار می کنم و با رنج خود، روزی حـلال بـه دسـت می آورم.(همان)
امام صادق(ع):امیر المؤمنین(ع)از دست رنج خود هزار بنده خرید و آزاد کرد.(همان)
مشاغل نکوهیده
مردی، به رسول خدا(ص) عرض کرد: من این فرزندم را سواد آموخته ام؛ حالا او را بـه چـه شـغلی بگمـارم؟ حضـرت فرمود: خدا پدرت را بیامرزد، او را در هر شغلی بگذار اما به پنج گروه مسپارش: سیاء، زرگر، قصاب، گندم فـروش و بـرده فروش. مرد عرض کرد: ای رسول خدا، سیاء کیست؟ حضرت فرمود: کسی که کفن می فروشد و آرزوی مرگ افراد امت مرا دارد، در حالی که یک نوزاد امت خود را از هر آنچه آفتاب بر آن می تابد بیشتر دوست دارم.اما زرگـر؛ زیـرا بـه فکـر مغبون ساختن افراد امت من است. اما قصاب؛ زیرا آنقدر حیوان می کشد که رحم از دلش رخـت بـر مـی بنـدد. امـا گنـدم فروش؛ زیرا ارزاق امت مرا احتکار می کند.اگر بنده با عنوان دزد، خدا را دیدار کند بهتر است از اینکه او را دیدار کند، در حالی که چهل روز خوراک مردم را احتکار کرده باشد. اما برده فروش؛ زیرا جبرئیل(ع) نزد مـن آمـد و گفـت:ای محمـد! بدترین افراد امت تو، کسانی هستند که انسان خرید و فروش می کنند.(همان)
کارآفرینی
کارآفرینی که در واقع فرآیند تأسیس یک شغل بر مبنای یک فکر و یک ایده ی نو است، راهبـردی اسـت بـرای حـل مسأله ی اشتغال و ایجاد و خلق عرصه های نوین در جهت رشد و پویایی و تولید ثروت در جامعه، که با توجـه بـه اهمیـت کلیدی آن در اقتصاد های نوین، کشورهای گوناگون مجدانه برنامه های مفصلی را برای بسط چنین فرهنگـی در جامعـه ی خود تدارک دیده اند.
کارآفرینی مهم ترین مسأله اجتماعی و فرآیندی، انسانی و اجتماعی است که با دگرگـونی اقتصـادی- اجتمـاعی پیونـد محمکی دارد بر این اساس، اهمیت و ضرورت افراد کارآفرین در جامعه مشخص می شود. بررسی ها نشان از آن دارد کـه
