بخشی از مقاله
اشاره
عینی گرایی Objectivity به عنوان یکی از شاخص های معرفت شناسی و روش شناسی پارادایم نوگرا، دیر زمانی است که در مرکزتوجه اندیشمندان حوزه های گوناگون علوم تجربی و اجتماعی قرار دارد. به موازات رشد سریعرسانه ها در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم،این بحث در قلمرو روزنامه نگاری مطبوعاتی و رادیو تلویزیونی نیز مطرح شد و مباحث مفصلی را به همراه آورد. نگارنده این مقالهکوشیده است ضمن تبیین آنچه عینی گرایی درروزنامه نگاری خوانده می شود،سیر تحول این مفهوم را با توجه به رابطه متعامل آن با تحولات سیاسی اجتماعی قرن بیستم مورد بررسی قرار دهد و انتقادات وارد به آن را به بحث بگذارد. مطالعات موردی که به روش تحلیل محتوا بر روی برنامه های گوناگون تلویزیونی و گزارش های متنوع مطبوعاتی توسط دانشمندان و اندیشمندان صاحب نام حوزه رسانه و خبر انجام گرفته- و بخش پایانی این مقاله به مرور آنها اختصاص یافته است - درشناخت نقاط ضعف و قوت این مفهوم راهگشا خواهد بود.
مقدمه
عینی گرایی هم در حوزه دانش روزنامه نگاری و هم در قلمرو سایر علوم،موضوعی بسیار مهم و بحث برانگیز بوده است. به همین دلیل،هم روزنامه نگاران و هم متخصصان رشته های دیگردر پی توصیف و تبین آن برآمده اند. در این میان تفاوتی میان روزنامه نگاران و متخصصان سایر علوم وجود دارد: در حالی که دانشمندان،چه در حوزه علوم طبیعی و چه در قلمرو علوم اجتماعی می کوشند به الگوهای کلی رفتاری موضوعات مورد مطالعه خود بپردازند، روزنامه نگاران به کار توصیف مهمترین رویدادهای روز مشغولند. آنها این رویدادها را در برابر دیدگان قرار می دهند و رابطه رویدادهای امروزین را به پیشینه آنها و چشم انداز آینده شان پیوند می دهند.
صرف نظر از این تفاوت، هم روزنامه نگاران و هم متخصصان رشته های دیگربه معیارهایی برای تشخیص و توصیف آنچه«واقعی» است،نیاز دارند،معیاری که براساس آن بتوان به شناخت واقعيت از غیر واقعیت و یا درست از نادرست نائل شد. تاریخ علم مشحون از تلاش برای یافتن چنین معیاری است، اما معیاری که تاکنون بیش از همه مورد پذیرش قرار گرفته است، عینی گرایی استعینی گرایی در مقابل ذهنی گرایی،بازنمایی درست آنچه واقعی است تعریف می شود. یا به تعبير دیگر به کار گیری شیوه های روش شناختی ای که کارایی آنها برای نائل شدن به شناخت قابل قبول به اثبات رسیده است.
کرلینجر،عینی گرایی را توسل به کنترل های درون ساختی می داند که مارابه شناخت علمی پدیده ها رهنمون می سازد. به اعتقاد او،یک دانشمند این کنترل ها را باید عمیقا فهم کند و آنها را تاپایان مسير نائل شدن به شناخت قابل قبول در تمامی روشها،فعالیت ها و ارزیابی یافته های خود بهکار بندد. (4)
معنا و اهمیت عینی گرایی در روزنامه نگاری
رویکرد نخستین به موضوع عینی گرایی درحوزه روزنامه نگاری، متأثر از رویکرد دانشمندان علوم طبیعی بود. اما به تدریج آشکار شد که میان پژوهش در علوم طبیعی و پژوهش در حوزه های اجتماعی از جمله روزنامه نگاری،که موضوع مورد توجه آن انسان،رفتار انسانی و جامعه انسانی است،تفاوت قابل تأملی وجود دارد. دانشمند علوم طبیعی از یک سو می تواند خود را از واقعیت موردمطالعه منفک کند و از داوری ارزشی در باره آن بپرهیزد و از سوی دیگر متغیرهای تأثیرگذار،امامخل پژوهش را حذف کند و یا دست کم اثرات آن را به حداقل برساند. در حالی که پژوهشگر حوزهاجتماعی و خصوصا روزنامه نگاران با واقعیت های انسانی سر و کار دارند و تا حدود زیادی از اینامکان محرومند. از همین رو به تدریج عینی گرایی در کار روزنامه نگاری به عنوان روشی برای جبران و تخفيف ناممکن بودن ارائه واقعیت راستین با به کارگیری روش های دقیق نوین مطالعات اجتماعی تعریفشد.(2)
اما با وجود تغيير پدید آمده در تعریف،از اهميت التزام به عینی گرایی در حرفه روزنامه نگاری کاسته نشده است و امروزه از ضرورت پایبندی به عینی گرایی به عنوان یکی از معیارهای اصلی اخلاقی در حرفه روزنامه نگاری یاد می شود. بر اساس معیارهای اخلاق حرفه ای روزنامه نگاری، عینی گرایی معیاری است که همه روزنامه نگاران باید از آن الهام بگیرند و به آن ملتزم باشند.
والتر لیپمن در مقاله «آزادی و اخبار» که آن را درسال ۱۹۲۰ نگاشته است،به روزنامه نگاران هشدار می دهد که اگر مراقب پروپاگاندا نباشند، اگر معیاری برای سنجش سندها در اختیار نداشته باشند و اگر معیاری برای تأكیدهای خود در نظر نگیرند،بنیان پویای هر تصمیم و حرکت مردمی، در معرض انواع پیش داوری ها و بهره جوییها قرار میگیرد.
او همچنیندر کتاب مشهور خود به نام افکار عمومی که آن را در سال۱۹۲۲نگاشته است، براین نکته پای می فشرد که گزارشگری خوب نیازمند برخورداری از بالاترین فضائل علمی است.
گای تاکمن در مقاله معروف خود«عینی گرایی، شیوهای راهبردی: بررسی مفهوم عینی گرایی درنزد روزنامه نگاران» عینی گرایی را راهبردی می داند که به حرفه روزنامه نگاری اعتبار و مشروعیت اجتماعی می بخشد. او با اشاره به اینکه تأكید پی در پی بر مفهوم عینی گرایی مختص دانشمندان علوم اجتماعی نیست و حتی پزشکان و وکلا نیز، عینیت گرایی را موضعی مناسب در برابر بیماران و موکلان خود می دانند، به واکاوی این باور رایج در نزد روزنامه نگاران می پردازد که عینی گرایی از آنان در برابر منتقدان محافظت می کند. در تبیین موضوع،تاکمن حتی به این تمثیل نیز متوسل می شود که روزنامه نگاران در کار ارائه واقعیت های متناقض همان گونه به عینی گرایی پناه می برند که دهقانان مدیترانه،دستهای سیر را به گردن می آویزند تا از شر شیطان در امان بمانند.
البته به اعتقاد تاکمن، یک روزنامه نگار بر خلاف دانشمند علوم اجتماعی،برای به کار بستن عینی گرایی،امکانات محدودیدر اختیار دارد، چرا که دانشمند علوم اجتماعی یک متفکر است، در حالی که روزنامه نگار،مرد عمل است. در حقیقت، روزنامه نگار باید درباره اعتبار روش ها و ماهيت حقایق تصمیمهای عاجل بگیرد تا بتواند بر مشکلات ناشی از طبیعیت حرفه اش غلبه کند. حقیقت خود سخن می گوید و تلاش روزنامه نگار برای اینکه به جای حقیقت سخن بگوید از عینی گرایی اومی کاهد.(1)
به اعتقاد تاکمن، سه عامل بر تحقق عينيت گرایی تأثیر می نهند
شكل كار
وابط درون سازمانی.
محتوای کار
در مقابل،او به هشت راه حل برای پایبندی روزنامه نگاران به عینی گرایی در مطالبی کهتهیهمی کنند اشاره میکند. این راه ها عبارتند از:
طرح احتمالات متناقض
ارائه سندهای تکمیلی
استفاده از نقل قول
طرح مهم ترین موضوع در ابتدای مطلب
تمایز دقیق میان حقایق از نظریات و تحلیل ها
توالی مناسب و ساخت مند اطلاعات
بیان عناصر شش گانه خبر
ذکر منبع
به اعتقاد دان شیلر نیز روزنامه نگاران بر این باورند که برای متهم نشدن به جانبداری و تحريفواقعيت، باید از عينيت گرایی تبعیت کنند.
جان سولوسکی نویسنده مقاله«خبردهی و حرفه ای گری: برخی محدودیت ها در کار گزارشگری اخبار»، عینی گرایی را مهم ترین هنجار حرفه ای در روزنامه نگاری ایالات متحده آمریکا می داند. بهاعتقاد او از معیار عینی گرایی است که جنبه های بنیادین دیگر حرفه ای گری همچون: داوری درباره اخبار، انتخاب منبع و تعیین ساختار خبر نتیجه می شود. البته او توضیح می دهدکه عینی گرایی در گزارش های خبری وجود ندارد،بلکه بیشتر در رفتار روزنامه نگاران نمود می یابد. روزنامه نگاران باید به گونه ای رفتار کنند که امکان گزارشگری عینی خبری را داشته باشند. همچنين عینی گرایی در نزد روزنامه نگاران بدین معنا نیست که آنان ناظران بی طرف رویدادها هستندنکته ای که در باره دانشمندان علوم اجتماعی صادق است - بلکه به این معناست که آنان باید حقایق را تاحد ممکن به گونه ای منصفانه و متوازن گزارش کنند. از دیدگاه دفلور، هدف از التزام به عینی گرایی دستیابی به سه چیز است:
1-جداساختن واقعيت از عقاید
2-ارائه اخبار به دور از احساسات
3-دادن فرصت مناسب و یکسان به طرف های هرماجرا تا اطلاعات کامل در اختیار مخاطبانقرار گیرد.(14)
دانیل. سی. هالن در مقاله«جنگ سانسور نشده: رسانه ها و ویتنام» طرح واره ای دربارهعینی گرایی ارائه می دهد:
به کمک این دایره های هم مرکز،او جهان فعالیت روزنامه نگاری را به سه منطقه تقسیم می کند کهبر هریک از این مناطق نوع خاصی از استانداردهای روزنامه نگاری حاکم است. آنچه به موضوع عینی گرایی مربوط می شود،قلمرو دوم یا منطقه ای را که هالن از آن به عنوان «فضای اختلاف مشروع» تعبیر می کند،در بر می گیرد. در این منطقه، مبارزات و مجادلات معمول حزبی و اجتماعی صورت می گیرد. به اعتقاد او در بازتاباندن رویدادهایی که در این منطقه رخ می دهد،عینی گرایی فضلیت اصلی کار روزنامه نگاری است.
در مرکز، منطقه اجماع قرار دارد،مقصود موضوعاتی است که روزنامه نگاران و اکثریت جامعهبر سر آن توافق دارند. در این منطقه، روزنامه نگاران نیازی به بیان رویکردهای متناقض احساس نمیکنند و در عین حال ابایی از بیان نظر صریح خود ندارند.
فضای سوم، که بیرون از دو دایره را در برمی گیرد منطقه انحراف است؛ منطقه ای که بیشتر روزنامه نگاران و اکثریت سیاستمداران علاقه ای به بحث و توجه به آن ندارند. هالن، به عنوان مثال بهموضوعاتی اشاره میکند که اغلب برچسب تمایل کمونیستی می خورند و روزنامه نگاران از بیان آنها پرهیز می کنند.
به اعتقاد شادسون در مقاله «کشف اخبار: تاریخ اجتماعی روزنامه های آمریکا» بنیان عینی گرایی بر این اصل استوار است که وقتی می توان به گفته های یک فرد در باره موضوعات اعتماد کرد که این گفته ها از قواعد ثابت و مورد توافق عموم تبعیت کنند.
او همچنین در توضیح مفهوم نهفته در پس عینی گرایی، به بیان اینموضوع می پردازد که حقیقت و واقعیت ها، شرح و بیان جهانند؛ جهانی کهعینیت گرایی، ایمان خود از اعتباری مستقل برخوردار است. حقایق از تأثیرات تحريف گرانه به واقعیتها، رجحان های شخصی به دورند، برخلاف ارزش ها، که همان رجحان های بی اعتمادی به ارزشها آگاهانه یا ناآگاهانه فردی در تعریف چگونگی دنیای مورد نظرند. به اعتقاد و تعهد به تفاوت شادسون ارزشها در نهایت مفاهیمی ذهنی اند و بنابراین تعمیم آنها بهمیان واقعیت و ارزش دیگران فاقد مشروعیت است. باور اصلی در عينيت گرایی، ایمان به است.
واقعیت ها،بی اعتمادی به ارزش ها و تعهد به تفاوت میان واقعیت و ارزشاست. با پذیرش برداشت شادسون از عينيت گرایی می توان عینی گرایی در حرفه روزنامه نگاری را مفهومی نسبتا متأخر دانست زیرا روزنامه نگاری در نیمه اول قرن نوزدهم از نوع روزنامه نگاری هوادار بود و آشکارا علايق احزاب سیاسی و بازرگانان را باز می تاباند. حتی تاسال ۱۹۲۰ نیز عینیت گرایی مفهومی نبود که روزنامه نگاران با منتقدان آن را به کار ببرند.
پیشینه مباحثات مربوط به عینی گرایی در حوزه روزنامه نگاری
اینکه از چه زمان و چگونه عینیت گرایی به عنوان معیار حرفه ای در کار روزنامه نگاری در آمد، محل مناقشه است. برخی افراد منشاء توجه به عینی گرایی را تأسیس آژانس های خبری می دانند. این آژانس ها، اطلاعات را به طور همزمان در اختیار مشتریان فراوان خود قرار می دادند. چنین اطلاعاتی وقتی برای همه مشتریان قابل استفاده بود که از لحاظ ایدئولوژیک و ارزشی خنثی می نمود. البته دردرستی این موضوع، از دو جهت اختلاف نظر وجود دارد:
نخست اینکه حتی اگر با احتياط تمام بپذیریم که خبرگزاریها ناچار بودند خبرهای خود را بدون بار ایدئولوژیک و به صورتی خنثی مخابره کنند،روزنامه ها پس از دریافت چنین خبرهایی الزامی در پایبندی به حذف بار ارزشی خبرها نداشتند و می توانستند به اخبار جهت بدهند؛
و دوم اینکه مباحثات مربوط به ضرورت عینی گرایی در فعالیت های روزنامه نگاری با اغاز و نضج فعالیت این آژانس ها همزمان نیست. فعالیت آژانس های خبری در اواخر قرن نوزدهم به اوج خود رسید، حال آنکه نخستین مباحثات در باره عینی گرایی در سالهای ۱۹۲۰ میان روزنامه نگاران درگرفت.
برخی دیگر از صاحب نظران، عینی گرایی را با فرایند کالایی شدن روزنامه ها در قرن نوزدهم مرتبط می دانند. به اعتقاد آنان روزنامه نگاری هوادار در ایالات متحده و انگلستان در سالهای دهه۱۸۳۰موقعیت خود را در برابر روزنامه نگاری «ارزان بها» از دست داد. هدف روزنامه های سطحی تجاری، جلب خوانندگان هر چه بیشتر بود و خوانندگان آنها به ثروتمندان تجارت پیشه با سیاست
