بخشی از مقاله
بررسی سبک شناسی نثر روزنامه ای دوره مشروطه
با مطالعه موردی روزنامه حبل المتین
چکیده
رویداد مشروطه و به تبع آن دگرگونی های ایجاد شدهدر سیاست و فرهنگ و ادبِ ایـران، بـه عنـوان یک پدیده بدیع و نو، سبک جدیدی را در تمام ارکان جامعه به دنبال داشـت کـه بازتـاب ایـن سـبک جدید و دگرگونی هـای آن، بـیش از هـر عرصـه دیگـر در روزنامـههـا مـنعکس شـد. در ایـن عصـر نویسندگان، شاعران و تمام صاحبان قلم و فکر در جهت رسیدن به یک هدف مشـترک، بـا یـک زبـان مشترک و در یک محدوده عرضه یکسان، یعنی روزنامهها به ارائه آثار خود پرداختند.
مقاله حاضر با گزینش روزنامه حبل المتین در این مقطع از تاریخ به عنوان چهره مصور ایـن عصـر بـه بررسی سبک شناسی نثر روزنامه ای عصر مشروطه می پردازد و در بیست شماره و درسه سطحِ زبـانی، فکری و ادبی نثر این روزنامه را مورد بررسی سبک شناختی قرار می دهد.
این مقاله پژوهشی تحلیلی استنتاجی و حاصل مطالعه و مستقیم متون روزنامه ها بـوده و تمـامی مـوارد ذکر گردیده با شاهد مثال مستند شده است.
مقدمه
عصر مشروطه و انقلاب آن به همان اندازه که یک پدیده عظیم سیاسی و اجتماعی بـود، انقـلاب و دگرگونی بزرگی نیز در زمینه ادب و فرهنگ این سرزمین محسوب میگردد. از آنجا که هر دگرگونی و پدیده نوی بیانگر نوعی از سبک است(عبادیان، 1372، ص(9 مشروطه و دگرگونی هایی که به تبـع آن به وجود آمدند نیز ایجاد کننده سبک جدیدی در صحنه ادبیات ایران بودند و چـون»امـروزه در سـبک دوره ای در ادب، زمانی سخن تواند بود که نویسندگان و شاعران چندی، در شکل بخشی، اسـتحکام و دوام آن سهیم باشند.(همان،ص(28 روزنامهها در معنی تاریخ مکتوب این عصر به عنوان تنهـا جایگـاه عرضه آثار نویسندگان و شاعران آن دوره به طور مداوم، بهترین و رساترین عرصـه بررسـی چگـونگی سبک نثر آن دوره به شمار میروند.
در این دوره مشروطه وپیش از آن، روزنامهها همواره وجدان بیدار جامعه بودند که با وجـود همـه محدودیتها، به حق باید آنها را منادیان آرمان ها و ارزش های مدفون بشری دانست.
علاوه بر اهداف سیاسی و اجتماعی روزنامه های آن عصر که پیوسته آنها را رابـط معتمـد میـان دو کفه جامعه مشروطه؛ یعنی ملّت و دولت ساخته بود میتوان به دیگر رسالت بزرگ روزنامهها به عنـوان تاریخ مکتوب مشروطه، یعنی خارج ساختن ادبیات از محدوده کتاب های ثقیل و سنگین ادبی و علمی و رساندن زبان نوشتاری فارسی به یک تعادل زبانی عامه فهـم اشـاره داشـت کـه بـه نظـر بسـیاری از دانشمندان و ادبای شرق و غرب به عنوان شاخه ای از ادبیات منثور با نام »ادبیات روزنامـهای« شایسـته تأمل و تفکر بیشتر است.
آشنایی ایرانیان با این واژه، ریشه در ادوار گذشـته دارد؛ چنانکـه در بسـیاری از کتـب پیشـینیان از جمله »یتیمـه الدهر« ثعالبی و »معجمالادباء« حموی به لفظ »روزنامه« که صورت معرب آن »روزنـامج« و»روزنامجه« است اشاراتی شده است(طباطبـائی، 1366، ص14البتـه) در مفهـومی کـاملاً متفـاوت بـا مفهوم امروزی و آن عبارت بوده است از دفتر ثبت اعمال روزانه درباریان.(نخجوانی، 1342، ص(1
در کتاب کلیله و دمنه نیز برای واژه روزنامه در مفهوم فوق میتوان نمونههایی یافت؛ نظیر:
- در تدارک کار ایشان رسوم لشکرکشی و آداب سپاه آرائی از نـوعی تقـدیم فرمـود کـه روزنامـه سعادت باسم وصیت آن مُؤرﱠخ گشت. »روزنامه: کتابی که در آن روزبروز مطـالبی قیـد و ثبـت شـود ووقایعی یادداشت کنند.« (مینوی، 1381، ص(10 وامّا نخستین بار در جهان در قلمرو امپراطوری »ژول سزار رومی« بود که روزنامـهای موسـوم بـه »آکتاسناتوس« انتشار یافت؛ این روزنامه شامل مذکرات مجلس سنا بود.( جنیدی، 1386، ص(40 در سال 1448 در»ماینس« آلمان نخستین روزنامه های ادواری جهان تحت عنوان »آلماناکس« منتشر گردیدند و پس از آن در فاصله سالهای 1448 تا 1703 بسیاری از کشورهای جهان همچـون انگلـیس، فرانسه، ایتالیا، اسپانیا و روسیه نیز برای نخستین بار صاحب روزنامه شدند. (آلبر،1363، ص(16,17
روزنامههای نخستین برای چاپ شمارههای خود، بدلیل مشکلات صنعت چاپ اغلب از نظم زمانی خاصی پیروی نمی کردند و مضامین آنها نیز بیشتر حوادث عجیب و شگفت انگیز و اخبار خانـدانهـای اشرافی بود.(صالحیار،1335 ص(19
انتشار روزنامه به زبان فارسی نخستین بار از سـرزمین هنـد آغـاز گردیـد؛ بـا گسـترش حکومـت مسلمانان به واسطه لشکر کشیهای سلطان محمود، زبان فارسی، زبان فرهنگی و درباری هند گردید.
نخستین روزنامههای هند موسوم به »اخبارات« نیز در واقع صورت تحول یافته، »واقع نویسـی« یـا »واقع نگاری« معمول دربارهای ایران بوده است.(کهن، ج1360،1،ص10تا(15
روزنامه نویسی به زبان فارسی و در داخل مرزهای ایران از سده نوزدهم آغاز گردید؛ که باید آن را از بارزترین ثمرات و نتایج فعالیتهای تجدد خواهانه» عباس میرزا« و »قائم مقام فراهانی« دانست.
»میرزا صالح شیرازی« پسر »حاجی باقر خان« یکی از نخستین دانشجوهای اعزامی ایران بـه خـارج از کشور بود که در طول اقامت خود به مدت سه سال و نه ماه وبیست روز در انگلیس توانست عـلاوه بر یادگیری زبان انگلیسی و فرانسـه بـا فنـون و علـومی چـون صـنعت چـاپ و مرکـب سـازی آشـنا گردد.(میرزا صالح،(1346
خفقان عهد ناصری و کنترل روزنامه های چاپ شده توسط دولت یکی از بزرگترین عوامل ایجاد و چاپ شب نامهها در آن زمان بوده است، شب نامهنویسی که از زمان انحصار توتون و تنبـاکو در ایـران آغاز گردیده بود در اواخر عهده »ناصرالدینشاه« به اوج خود رسید.(ذاکرحسین، 1368، ص(47
ورود روزنامــه هــای چــاپ شــده در خــارج از کشــور؛ اگــر چــه توســط»عــینالدولــه« در زمــان پادشاهی»مظفرالدینشاه« ممنوع گردیده بود و دوران تاریک صدارت وی بعد از» امینالسطان« عرصه را هر چه بیشتر تنگ کرده بود؛ امّا سهم این روزنامهها در بیداری ارزش هایی چون آزادی(در معنی جدید آن)، میهنپرستی، عشق به مام وطن و... و بارور کردن نهال مشروطیت در دل ملت ایـران را نمـیتـوان انکار کرد.
پس از اعلان فرمانِ مشروطیت 14) جمادیالثانی(1324 درسایه آزادیهای نسـبی فـراهم شـده؛ در چاپ جراید تحول عظیمی رخ داد و تعداد روزنامههای منتشر شده ایران، به شمار قابل توجهی افزایش یافت؛ و تا کودتای مجلس در 23 جمادیالاولی 1326 روزنامههای زیادی که نخستین آنها»مجلس« بود پا به عرصه ظهور گذاشتند؛ که از میان آنها می توان به ندای وطن، ندای اسلام، کلید سیاسـی، کشـکول مساوات، تمدن، صبح صادق، حی علیالفلاح، صراط مسـتقیم، روحالقـدس، روحالامـین، کوکـب درّی، نیّراعظم....تدین، اتحاد، گلستان، سعادت، قاسمالاخبار، صور اسرافیل، حبل المتین تهران... اشاره داشت. (آرینپور، 1350، ص21 و(22
روزنامههای این دوره در واقع صورت مکتوب انقلاب مشروطه ایران بودند، بی غرضی نویسندگان جراید و مردمی بودن آنها نیز موجب گردیده بود که به شدت برافکار مـردم تسـلط یافتـه و در جهـت دهی به افکار ملت سهم عمده ای را ایفا دارند. چهره سیاسی آشکار روزنامه های عصر مشـروطه، زبـان صریح، تند و بیپروای روزنامهها، تفاوت عمدهای با روزنامههای پیش از مشروطه پیدا کـرده بـود کـه عمده هدف مقاله حاضر جستجوی این تفاوتها است.
حبل المتین
» حبل المتین« چاپ تهران، یکی از روزنامه های مشهور و معروف عصر آغاز مشروطه اسـت ایـن روزنامه برای نخستین بار توسط سید حسن کاشانی در 15 ربیع الاول 1325 آغاز به کـار کـرد. »حبـل المتین« اغلب در چهار صفحه دو ستونی به چاپ می رسید کـه در پایـان صـفحه چهـارم نـام »حسـن الحسنی کاشانی« درج می گردید.نخستین صفحه این روزنامه، شامل عنوان روزنامه »یومیه حبل المتین« بود که در سمتراستِ عنوان، صاحب امتیاز روزنامه به نام »مؤید اسلام«، برادر »سید حسن کاشانی« و آدرس روزنامه در تهران و در سمت چپِ عنوان ، قیمت اشتراکات سالیانه روزنامه درایران و خـارج از ایران طبع میگردید. این روزنامه که در واقع شعبهای از روزنامه حبل المتین کلکته بود، خط مشی خود را با این عبارت »روزنامه یومیه ملی آزاد سیاسی اخباری تجاری علمی ادبـی مقـالات عـام المنفعـه بـا امضاء قبـول و در انتشـارش اداره آزاد اسـت« در ذیـل عنـوان »حبـل المتـین« مشـخص مـی سـاخت. شماره گذاری صفحات، درج تاریخ به سالهای هجری قمری، جلالی و میلادی از ویژگیهای صوری این روزنامه است. بیشترین حجم روزنامه شامل مقالات سیاسی، اجتماعی، اخبار داخلی و خارجی است که چون اغلب این اخبار، خبرهای تلگرافی بودند از ویژگی داغ بودن برخـوردار نبـوده و در زمـان چـاپ چند روزی از وقوع آنها سپری گردیده بوداین. روزنامه به علّت برخورداری از پشتوانه چنـدین سـاله »حبل المتین« کلکته در رهبری و جهت دهی به افکار مردم به لحاظ بررسی سبک شـناختی از اهمیـت فراوانی برخوردار است.
سطح زبانی
سطح لغوی:
»حبل المتین« به لحاظ انشاء و سبک یکی از مستحکمترین و منسجم ترین متون روزنامـهای عصـر مشروطه است.استعمال لغات کهن فارسی و لغات عربی غیر رایج یکی از ویژگیهای سبکی این روزنامه به شمارمی آید. دراین روزنامه استعمال الفاظ و اصطلاحات عربی در نقش صفت و قید بسیار رایـج و شایع است ؛ از عمده موارد به کار رفته در سطح » حبل المتین« می توان به کاربرد کلمات کهـن اشـاره داشت. نظیر:
- انباز: بیخردان را بافسون و ریو با خویش انباز و همراز سازند.((1/14
- کافه : اقدامات کافه اهالی از هر طبقه عموماًً در جلب و طلب این بنده باین مقام ملتزم شـکرانه سپاسی بود که ... (3/14).
- سترگ: اینهم ظلم بزرگ است و خیانت سترگ.((2/2
- تارک : تاج امپراطوری مشرق و مغرب را بر تارک خود مشاهد میکند.((1/2
- زخارف: به زخارف دنیه چشم طمع ندوخته.((1/1
- تنخواه: باید اولیای معظم الیهم همین تنخواه را بمشارالیهم عاید دارند.((4/11
الفاظ، اصطلاحات و عبارات کوتاه عربی از دیگر نکات قابل توجـه سـطح لغـوی هسـتندجـرّار:-سداد- منهوب- مسلوب- مطاع- جمود- تدلیس-شتّی- مداقه- جلادت- متشکی- تماسک- شنیعه-متحتم- جایزالذبح- امیرالبحر- زایدالوصف- ضروری اللزوم- شـدیداللهجه- رطـب ویـابس- اسـافل النــاس- ذوالکفــایتین- فــوق الطاقــه- معظــم الــیهم- مطلــق العنــان- وجــه مــن الوجــه- مــن البدوالی الختم.
لغات بیگانه به کار رفته در حبل المتین بسامد قابل توجهی را به خود اختصاص ندادهاند و آنچه به کار رفته لغات رایجی است که قبل از مشروطه وارد زبان فارسی شـده و معنـی و مفهـوم آنهـا معلـوم نظرهمگان گردیده است.
- میفرستد نقشه بلاد را بر میدارند بمیل و پرگرام خود مدرسه باز میکند. (2/11)
- ملت انهنگام یکباره از دولت رنجیده طریقه آناریشیسترا مجبوراً پیش خواهند گرفت.((3/1
انواع اسم
-1 اسم کنایه:
-1-1 ضمیر:
-1-1-2 استعمال ضمیر ذیروح برای غیرذیروح:
در حبل المتین به شیوه قدیم ضمیر ذی روح به جای غیرذی روح استعمال می شود.
-اعمال او را ابداً نه وزرا نه وکلا نه ملت ملتفت نیستند مانیه تیسم دارد که بقوت او ما را خـواب کرده. (2/11)
-1-1-2 استفاده از ضمیر این و آن در معنی حرف تعریف:
- این چه حالی است پیدا شده کو ان غیرت و رفعت؛ چه شد آن جبروت و عظمت: کجا رفـت ان حشمت و اجلال؛ این تنزل بی اندازه را علـت چیسـت؛ ایـن مسـکنت و بـی چـارگی را سـبب کـدام است؟((3/16
-1-2 مبهمات:
به رغم آزادی قلمی که بر فضای روزنامههای ایران پس از مشروط حاکم است و صـراحت زبـانی که روزنامه »حبل المتین« داراست استفاده از اسمهای مبهم رایج و پرکاربرد است.
- روزنامه نویس و هر کس آزاد است محبت و ارادت خود را نسبت بدیگری آشکار بنویسد.((3/5
- اسامی مظلومین را بفرمائید زید عمر وبکر و خالد است.((3/20
-1-3 اسم استفهام:
از آنجا که جملههای پرسشی در »حبل المتین« در مقایسه بـا روزنامـههـای بررسـی شـده پـیش از مشروطه (اختر و قانون) کاربرد کمتری دارند و نیز اغلب جملات پرسشی با حـرف پرسـش آیـا آغـاز میگردند، اسماء استفهام کاربرد کمتری دارند.
- سبب را از کجا پیدا کنیم علت را از کجا تفحص کنیم و علت را از که جویا شویم. (3/16)
-2 اسم صریح:
-2-1 اسم مصغر:
اسمهای مصغرِ به کار رفته، معمولاً با علامت تصغیر »چه« همراه هستند.
- باید یا معاف شود یا جزء کتابچه دولت نوشته شده بوزارت مالیه داده شود.((4/16
-2-2 مفرد و جمع :
درمیان اسمهای جمع روزنامه »حبل المتین، «بالاترین بسامد از آنِ جمع های مکسر عربـی اسـت و بعد از آن، اسمهایی هستند که بیشتر با علامتهای جمع »ان» «ها« واتِ«» جمع مؤنث عربی، جمع بسـته شدهاند.
-2-2-1 جمع مکسر عربی:
» -2-2-2ان: « از نکات درخور توجه کاربرد فراوان »ان« درجمع بستن اسمها است.
اگر اندک پولی دارند از ترس جباران و مستبدان و دزدان شب و روز خواب و آرام ندارند.((2/8
» -2-2-3ها: «
علامت جمع »ها« علاوه بر معنای جمع در کلمات گاه به شیوه زبان عامیانه برای کثـرت در پایـان کلمات استعمال می گردد.
برای بیان کثرت: فریادها می زد و قوم را بسمت آن متوجه میسـاخت و در راه وصـول بـان مقصـد محلی گرفتار چقدرها مشکلات گردید و در چه گردابهای هولناک دچار شد.((1/1
» -2-2-4 ات: «
- مناصب شئونات و امتیازات دولـت و ادارات و حکومتهـای ولایـات دیگـر بهـیچ اسـم و رسـم فروخته نخواهد شد.((3/2
» - 2-2-5ین« و »ون« علامت جمع مذکر عربی:
- رای سیاسیون که مرض ایران انستکه روسا رعایا و عباد را بعبودیت و بندگی خود مـی گیرنـد...
رای اخلاقیین است که مرض سوء اخلاق رؤسا است.((2/2
» - 2-2-6جات: «
- بهترین و نیکوترین اسباب تنبه و آگاهی روزنامه جات آزاد و مطبوعات بیغرضانه است. (1/2)
- درست است بعضی حبـوب و میـوه جـات طبیعـی اسـت کـه در صـحرا هـا و جنگلهـا بعمـل میایند.((2/8
-2-3اسم بسیط و مرکب :
درروزنامه حبل المتینکاربرد اسمهای مرکب چندان معمـول و شـایع نیسـت و علّـت آن را شـاید بتوان در کاربرد فراوان لغات و اصطلاحات عربی جست که زبان را از لزوم ایجاد ترکیبات تازه متناسب با تغییرها و دگرگونیهای اجتماعی و سیاسی بی نیاز ساخته است و بهتر آن است کـه بگـوییم وجـود لغات اصطلاحات عربی از چالشهای اهل زبان در ایجاد اسمهای ترکیبی تازه تر کاسته است.
انواع اسمهای مرکب:
-2-3-1 از دو اسم :
-2-3-1-1 اسم اول مضاف و دوم مضافالیه بوده باشد.
- رای ارباب مشاغل است که مرض تزلزل است.((3/2
-2-3-1-2 اولی مضافالیه و دومی مضاف:
- بعد العنوان روز چهار شنبه هفدهم ماه دکاکین و کاروانسراهابکلّی بسته.((3/12
- یک شتر گربه که بتوان هر وقت بر هر کس ایراد کرد.((4/1
-2-3-1-4 اولی مفعول صریح و دومی مصدر مخفف:
- ملتی را پا مال اغراض فاسده خود سازد((2/10
-2-3-2 از اسم و صفت:
-2-3-2-1 صفت اسم را توصیف کرده باشد:
- تکلیفش انستکه با نیک نامان و خوش ظاهران شریک شود.((2/17
-2-3-2-2 اسم برای صفت مفعول صریح بوده باشد:
- از شاهراه مستقیم حق گوئی و حق نویسی انحراف نجوئیم.((1/1
- 2-3-2-3 اسم برای صفت مسندالیه بوده باشد.
- مست باده غفلتند و پا بست هوای نفس و جهالت.((1/9
-2-3-3 از صفت و اسم:
صفت اسم را توصیف کرده باشد.
- سلطنت شاه شهید را انطور سیاه روزگار و ایرانرا مملو این همه خرابی کرد.((2/3
-2-3-4 از دو صفت:
- هیچ ترو خشکی نیست که در قرآن نباشد.((1/5
- 2-3-5 از دو فعل:
اولی ماضی و دومی فعل امر:
- حق گفتگو و تحکم بقزاق ندارد.((1/12
-2-3-6 از دو قید:
- باید بی چون و چرا قبول کرد و اطاعت نمود.((2/11
-2-3-7 از ترکیب یک + اسم :
- تا یکانگی و یک رنگی در کار نباشد ممکن نیست باین زودی بتوان ترقی نمود((3/7
-2-3-8 از ترکیب هم + اسم:
-لکن ظاهراً از همقطاران خود رنجیده باشد که ما اگر نیکیم یابد، با هم شریکیم، همخیـال و هـم عنان جهت ندارد شما خود را نیکوکارجلوه دهید.((3/18
-2-3-9 گروه اسمی:
- انوقت ایرانی که وقتی فرمانفرمای نصف عالم بود تو سری خور نمی شد.((3/8
- نباید قسمی شود که کار با بغتشاش و سر خود بودن اهالی بکشد.((3/3
صفت:
در اوراق مورد بررسی شده این روزنامه صفات عربی که شامل الفاظ و اصطلاحات عربی میباشند به اندازه صفات فارسی کاربرد دارند.
انواع صفت فارسی:
-1 صفت فاعلی :
- رواج تجارت و صناعت و ازدیاد ثروت و مکنت همگان را خواهانیم (1/1). -رفع ظلم را جداً خواستار شدیم. (1/15)
-2 صفت مفعولی:
- گوینده و نویسنده نمیتواند درگفتن و نوشتن کناره کند.((1/15
- سخن سنجیده گویند و رای پسندیده دهند.((4/17
-3 صفت ترکیبی:
3-1 -از یک صفت مسند و یک اسم مسندالیه:
- مردمان خرابکار را که جز فساد و خرابی شغلی ندارد از ملک خدا بیرون کنند((2/4
-3-2 از یک مسندالیه و یک صفت مسند:
- مسلط بودن بر ملت چشم و گوش بسته غیر از ملتی است که اسم آزادی شنیده((3/13
-3-3 از یک اسم و یک صفت که اسم برای صفت مفعول صریح بوده باشد:
بیشترین صفات ترکیبی به کار رفته در متون حبل المتین از این ترکیب تشکیل یافته اند.
- اهل طهران و سایر بلدان باجرای مقالات مصلحت آمیز اهل مجلس باز و در انتظار است.((3/4
- لکن دانایان حقیقت بین حقیقت خواه حق شناس علت این ترقی را یافته... . (2/16)
- -3-4 از یک اسم و یک صفت که اسم برای صفت مفعول غیر صریح بوده باشد:
- بی ناموسهای خدا ناترس که رذالت تملق را سرمایه لاش خوری خود قرار دادهاند.((4/2
-3-5 از یک اسم و یک صفت که اسم برای صفت، فاعل بوده باشد:
- پیشکشی و جریمه دلبخواه و احکام من عندی بکلی موقوف خواهد بود.((4/2
-3-6 از یک قید و یک صفت:
- خلق را بولایات اجانب و در دوردست آواره میکند.((1/6
- در بعضی سرهای کم اطلاع پیدا میشود.((3/6
- -3-7 از ترکیب اسم بالفظ »انه:«
- از اثر اقدامات مجدانه و مساعی خیرخواهانه شما میدانند.((3/6
- هیچ طرح ملی و هیچ همت ملوکانه نه ابداً ثمری نخواهد بخشید.((4/2
- -3-8 از ترکیب اسم با لفظ »بی:«
- جار و چلچراغ نیست که بشود بپیه سوز بی پیر مبادله کرد.((3/14
- این بیخانمانهای بیحمیت ابرا از سراب مینمایند و آبادی را در خرابی میجویند.((3/9
- -3-9 از ترکیب اسم با لفظ »با: «
- از گوشه و کنار ایراداتی نسبت بمحلس مقدس و مشروطه طلبان با غیرت میکنند.((4/17
- این شخص مردی با ثروت است. (3/4)
-3-10 صفات عربی:
-مختصراً مجموعه اخلاق رذیله منبع اعمال شنیعه مرکز افعال قبیحه گشتیم.((1/19 - دستگاهی تازه با چرخهای نو ظهور طیار برای گردش دنیا بزحمتها ایجاد کردهایم.((1/4
-4 تقدم صفت بر موصوف:
مقدم کردن صفت بر موصوف به سبک قدیم یکی از ویژگیهای سبکی به کار رفته در »حبلالمتین« است.
بیشبهه هر گاه جزئی تسامحی بعد از این واقع شود مریض بیچاره حیات را وداع ابدی خواهـد گفت. (3/2)
از توجهشان نسبت باین محقر جریده کمال امتنان را اظهار نموده و بجهت اطلاع عامه مطلـب را تشریح میکنیم.((1/15
-5 مطابقت صفت و موصوف:
در روزنامه »حبلالمتین« نیز مانند دیگر متون روزنامهای عصر مشروط تطابق در صفت و موصـوف به لحاظ جنس و عدد رعایت میگردد.
-5-1 مطابقت در جنس:
- دیگر مدارس جدیده و دارالفنون بدعت و ضلالت حسـاب نخواهـد شـد روزنامـه اوراق مضـله شمرده نخواهد شد((3/6
- چندین مرتبه آقا استخاره فرموده هر رای را که منظور گرفتیم همه آیات مناسـبه در جـواب آمـد من جمله این چند ایات بینات.((2/3
-5-2 مطا بقت در عدد:
- باید موافقتی میان دولتین مذکورتین دست دهد.((4/9
و برای تقدیم قرضه که دولتین پروس و آلمان هر کدام دویست میلیون مارک خواسته بودند چهـل پنج برابر بیشتر حاضر شده.((4/7
در مجموع میتوان گفت که در میان انواع صفتهای ترکیبی به کار رفته در متون »حبل المتین« تنـوع ترکیبی چندانی وجود نداردامّا؛ توجـه بـه ایـن نکتـه نیـز جالـب مـی نمایـد کـه صـفتهای مرکـب از »اسم + بی« بسیار پرکاربردند و این مسئله خود میتواند برخاسته از فضای مملو عصر مشـروطه از بـی مسئولیتیها، بیغیرتیها، بیقانونیها و... باشد.
-6 وصف ضمیر:
- ما یتیمان زیر دست اجانب و توی سر خور همه کس خواهیم... (2/2).
- تا کی ما مردم بیچاره و جاهلیم.((2/5
فعل
